پاتەردەگى تاراقانداردان قالاي قۇتىلۋعا بولادى - مامان كەڭەسى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ەلىمىزدە پاتەرىن تاراقان جايلاپ، ودان قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەگەن تۇرعىن از ەمەس. سوندىقتان اتالعان جاندىكتى جويۋ جانە ونىڭ الدىن- الۋ شارالارى تۋرالى مامان كەڭەستەرىمەن بولىسپەكپىز. سونىمەن تاراقانداردان قالاي قۇتىلۋعا بولادى؟

قازاقستاندا نەگىزىنەن تاراقاننىڭ ەكى ءتۇرى تارالعان

تاراقاندار جەر بەتىندە وسىدان 235 ميلليون جىل بۇرىن پايدا بولعان. ولاردىڭ 5 مىڭنان استام ءتۇرى بار. ال قازاقستاندا 10-نان استام ءتۇرى تىرشىلىك ەتەدى. كوپ تارالعانى - سارى جانە قارا تاراقاندار. زيانكەستەردىڭ ءدال وسى ەكى ءتۇرى ەل تۇرعىندارىنىڭ پاتەرىن جايلاپ، قولايسىزدىق تۋدىرىپ وتىر. نۇر- سۇلتان قالالىق سانيتاريالىق- ەپيدەميولوگيا دەپارتامەنتىنىڭ باس مامانى، ەنتومولوگ ايبارشا دۇيسەنباي قىزىنىڭ ايتۋىنشا، ولار دالالى القاپتارعا قاراعاندا، كوبىنە تىرشىلىك ەتۋىنە ىنعايلى ءۇي جاعدايىندا تەز كوبەيەدى.

«تاراقان - جورعالاۋشى جاندىكتەر توبىنا جاتاتىن تىرشىلىك يەسى. ولاردىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. الەمدە قارا، اق، سارى، مىسىرلىق، تۇركىمەن، امەريكالىق، ماداگاسكارلىق تۇرلەرى كەڭىنەن تارالعان. بۇلار كوبىنە دالادا جانە ءۇي جاعدايلارىندا تىرشىلىك ەتەدى. ال ەلىمىزدىڭ تەرريتورياسىندا نەگىزىنەن سارى جانە قارا تاراقاندار مەكەن ەتەدى. دالادا جانە جەرتولەلەردە كەزدەسەتىنى - ول قارا تاراقان. ال ۇيدە مەكەندەيتىندەرى - جاندىكتەردىڭ سارى ءتۇرى. دەگەنمەن وڭتۇستىك وڭىرلەردە باسقا دا تۇرلەرى كەزدەسەدى. ولار ەلىمىزدىڭ جىلى ايماقتارىنان وسىمدىكتەر ارقىلى تاسىمالدانادى»، - دەدى مامان.

اتالعان جاندىكتەر 5- تەن تومەن تەمپەراتۋرادا تىرشىلىك ەتە المايدى.

مامان مالىمەتىنشە، ولاردىڭ ءومىر سۇرۋىنە سۋ، تاماق قالدىقتارى جانە جىلى جەر بولسا جەتكىلىكتى. ولار اسىرەسە، پاتەردەگى لاس جەرلەردە پايدا بولادى. ياعني، تازالىقتىڭ دۇرىس ساقتالماۋىنان، ازىق- تۇلىك قيقىمى شاشىلعان جانە سۋلى جەرلەرگە ءۇيىر. سوندىقتان ولاردىڭ كوبەيەتىن ورنى - اس بولمەسى جانە جۋىناتىن بولمە. سونداي- اق تاراقاندار كارىز قۇبىرلارىنىڭ بويىندا كوپ كەزدەسەدى. ەگەر دۇرىس زالالسىزداندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەسە، ولار قابىرعا جارىقتارىندا نەمەسە قۇبىر استىندا قالىپ قويادى. كەيىن ۋلاۋ پروتسەسسى جۇرگىزىلگەن پاتەردەن قاشىپ، تۇرعىن ءۇيدىڭ بارلىق قاباتتارىنا تارايدى. وسىلايشا، زيانكەستەردىڭ جۇمىرتقالارى جىلدان جىلعا باسپانانىڭ ءار قاباتى مەن بولىكتەرىندە قالىپ وتىرادى.

تاراقان كوپ جەردە كونياكتىڭ ءيىسى شىعادى

ەنتومولوگ مامان ايبارشا دۇيسەنباي قىزى پاتەردە تاراقانداردى قانداي بەلگىلەرى ارقىلى انىقتاۋعا بولاتىنىن اتادى.

«ەگەر قانداي دا ءبىر تۇرعىننىڭ باسپاناسىندا تاراقان كوپ بولاتىن بولسا، وندا ول جەرلەردە ارنايى ءيىس بولادى. تاراقاندار جايلاعان اۋماقتا كونياك ىشىمدىگىنىڭ يىسىنە ۇقساس ءيىس سەزىلەدى. مۇنداي جاعدايلار كوبىنە جالعىزباستى ءارى ەگدە جاستاعى تۇرعىنداردىڭ ۇيىندە ورىن الادى. ءبىزدىڭ قىزمەتكە كورشىلەرى شاعىم ءتۇسىرىپ بارعان ۋاقىتتا وسىنداي ءيىستى اڭعارامىز. ال پاتەردە بۇل زيانكەستەر از كولەمدە بولسا، ۇستەلدىڭ استىندا، شكافتاردىڭ توپسالارىندا، اس بولمەدەگى تەحنيكالاردىڭ تومەنگى تۇسىندا قارا داقتار پايدا بولادى. ول ولاردىڭ سىرتقا شىعاراتىن ءنارى. سوندىقتان وسى ورىنداردى ءجيى تەكسەرىپ، باقىلاپ وتىرعان ابزال. سونىمەن قاتار، تاراقاندار ءدامحانا جانە مەيرامحانالاردىڭ اس دايىندايتىن بولمەسىندەگى تەحنيكالاردىڭ ىشكى جانە استىنعى بولىگىندە ورنالاسادى. ماسەلەن، توڭازىتقىشتاردىڭ قوزعالتقىشى تۇرعان جەر ولار ءۇشىن قولايلى. ويتكەنى، جۇمىس ىستەپ تۇرعان تەحنيكا قىزاتىنى بەلگىلى. ال تاراقاندار ءوز كەزەگىندە جىلى مەكەندەردى ۇناتادى، وسىنداي ورىندا تەز كوبەيەدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى نۇر- سۇلتان قالالىق سانيتاريالىق- ەپيدەميولوگيا دەپارتامەنتىنىڭ باس مامانى ايبارشا دۇيسەنباي قىزى.

ۇيدەگى ءبىر تاراقان 6 اي ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن

شەتەلدىك عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە سايكەس، تاراقاندار كوبەيۋ ءۇشىن مەزگىل تاڭدامايدى. ولار جىل بويى ۇزدىكسىز جۇمىرتقالاي بەرەدى. «نەگىزى سارى تاراقان 6 نەمەسە 6,5-اي ءومىر سۇرەدى. بۇدان بولەك، ولار ءاربىر ءۇش كۇن سايىن جۇمىرتقالايدى. ول قاتتى قابىقشا كۇيىندە بولادى. ونىڭ ىشىندە 30-40 جۇمىرتقاعا دەيىن ورنالاسادى. كەيىن سول التى اي ىشىندە ءىرى تاراقان دەڭگەيىنە دەيىن داميدى. وسى پروتسەسس نەگىزىندە جارتى جىلدا انالىعى ولگەنىمەن، ونىڭ ورنىنا جاڭاسى پايدا بولىپ وتىرادى. ال قارا تاراقاندار جەرتولەلەردە مەكەن ەتەتىندىكتەن، اتالعان جاندىكتەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى سارى تاراقانعا قاراعاندا از. تيىسىنشە، جۇمىستقا سالۋ جيىلىگى دە تومەن بولادى. ياعني، ولاردىڭ قابىقشاسىندا 17-20 جۇمىرتقاعا دەيىن عانا ورنالاسادى»، - دەپ ءمالىم ەتتى مامان.

تاماقسىز ءبىر جارىم ايعا دەيىن ءومىر سۇرە بەرەدى...

دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە، تاراقاندار اۋرۋ تاسىمالداعىش جاندىكتەر اراسىندا ەكىنشى ورىندا. ءبىرىنشى كەزەكتە قاۋىپتى ىندەت تاسىمالدايتىن - ول شىبىن. ۇيىم دەرەگىنشە، تاراقاندار اسىرەسە ديزەنتەريا، سۇزەك، تىرىسقاق جانە تۋبەركۋلەز سياقتى اۋرۋلاردى تۋدىراتىن قوزدىرعىش باكتەريالاردى تاسىمالدايدى.

«تاراقاندار لاس جەردە جۇرەتىندىكتەن، ءتۇرلى باكتەريالار، ۆيرۋستار مەن ميكروبتاردى تاراتادى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ تاراقانداردى ءقاۋىپتى اۋرۋ تاسىمالداۋشى دەگەنىمەن، ءدال وسى جاندىكتەردەن جۇققان اۋرۋلار نەمەسە ناۋقاستار تۋرالى ستاتيستيكا جوق»، - دەپ تولىقتىرا كەتتى ايبارشا دۇيسەنباي قىزى.

جاندىكتەر پاتەردەن پاتەرگە كوشەدى جانە كوبىنە شەتەلدەن يمپورتتالاتىن تاۋارلارىمەن كەلەدى. مامان اقپاراتىنا قاراعاندا، ولار دۇكەندەرگە بارعان ۋاقىتتا سومكە نەمەسە كيىمدەر ارقىلى ىلىگىپ كەلىپ، ۇيگە ەنەدى.

«ولار كوبىنە وسىنداي جاعدايدا تاسىمالدانادى. تاراقاندار ءۇشىن باستى قاجەتتىلىك - سۋ. سەبەبى سارى تاراقانعا سۋ جەتپەسە، ول 7 كۇننەن ارتىق تىرشىلىك ەتە المايدى. دەگەنمەن تاماقسىز ءبىر جارىم ايعا دەيىن ءومىر سۇرە بەرەدى»، - دەدى ەنتومولوگ مامان.

تاراقاندار سالقىندا قىرىلىپ قالا ما؟

عىلىمي زەرتتەۋلەر ناتيجەسى تاراقاندار تومەن تەمپەراتۋرادا ءومىر سۇرە المايتىنىن كورسەتكەن. سەبەبى ولاردىڭ سىرقى قابىرشىعى وتە جۇقا. الايدا، بۇل - تاراقاندار سالقىندا قىرىلىپ قالادى دەگەندى بىلدىرمەيدى. قورعانۋ ماقساتىندا اتالعان جاندىكتەر كارىز قۇبىرلارىنىڭ بويىمەن پاتەرلەرگە كىرەدى. كوپشىلىگى قىس مەزگىلىندە ەسىك، تەرەزەلەردى اشىپ قويساق، تاراقاندار ولەدى، دەپ ويلايدى. وسى ورايدا ايتا كەتكەن ءجون - اتالعان جاندىكتەر ودان تىرشىلىگىن توقتاتپايدى.

«سالقىن نەمەسە ۋلاۋ جۇرگىزىلسە، اتالعان جاندىكتەر قابىرعادا نەمەسە ەدەندە بار جارىقتار ارقىلى باسقا جەرگە ۋاقىتشا كوشەدى. مىسالى، ۇيدەگى شكافتىڭ ىشىندە كوپ بولىپ، ونى قىس ۋاقىتىندا دالاعا شىعارىپ تاستاساڭىز، وندا تاراقاندار ولەدى. الايدا، ەسكەرەتىن دۇنيە بار. جاندىكتەر ولگەنىمەن، ونىڭ جۇمىرتقالارى تومەن تەمپەراتۋرادا تىرشىلىگىن جالعاستىرا بەرەدى. ويتكەنى، جۇمىرتقا ورنالاسقان قابىقشا قاتتى ىستىق پەن سۋىققا ءتوزىمدى. كەيىن شكافتى دۇرىس تازارتپاي ۇيگە قايتا كىرگىزسەڭىز، وندا ونىڭ قۋىس- قۋىسىندا قالعان جۇمىرتقالاردان جاندىكتەر دامي بەرەدى. دامۋ پروتسەسىندە جاتقان تاراقاندارعا ۋ دا اسەر ەتپەيدى. ولاردىڭ سىرتقى قاباتىنان زالالسىزداندىرۋعا ارنالعان دارىلىك پرەپاراتتار وتپەيدى. ولار قابىقتان ءۇش ايدان كەيىن شىعادى. تەك سول كەزدە عانا ولارعا ۋ اسەر ەتەدى»، - دەپ تۇسىنىك بەردى نۇر- سۇلتان قالالىق سانيتاريالىق- ەپيدەميولوگيا دەپارتامەنتىنىڭ باس مامانى.

ۇيدە تاراقان بولسا، مامان شاقىرتىڭىز!

سالا ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، تاراقان، قاندالا نەمەسە وسىنداي وزگە دە جاندىكتەردى ءۇي جاعدايىندا ءوز بەتىنشە ۋلاۋ دۇرىس ەمەس. بۇل - اسا ءقاۋىپتى. بۇگىندە زيانكەس بايقالسا، ۇيىنە «كۆيكفوس»، «پالاچ» سياقتى حيميالىق پرەپاراتتاردى سەۋىپ تاستايتىن تۇرعىندار از ەمەس. ول - ءبىرىنشى كەزەكتە بالالار دەنساۋلىعى ءۇشىن اسا قاۋىپتى. تەك تاراقان جايلاعان پاتەر ەمەس، زاردابى كورشىلەرىنە دە تيەدى.

وسى ورايدا ەسكە سالا كەتەيىك، 2020 -جىلى اقپاندا شىمكەنت قالاسىنداعى كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ بىرىندە ەكى وتباسى ۋلانىپ، كىشكەنتاي بالا كوز جۇمدى. قايعىلى وقيعا كورشىلەرىنە ەسكەرتپەستەن جاندىكتەردى ۋلاۋ كەزىندە بولعان. سالدارىنان قابىرعالاس پاتەردەگى كىشكەنتاي ءبۇلدىرشىن قازا تاپتى.

«ەگەر ۇيدە تاراقاننىڭ بار ەكەنى تۋرالى بەلگىلەر پايدا بولسا، وندا ارنايى زالالسىزداندىرۋ ماماندارىنىڭ كومەگىنە جۇگىنگەن ءجون. ءقازىر كوپ جاعدايدا ادامدار ءوز بەتىمەن ۋلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. ونىڭ سالدارى ۋلانۋ، ءولىم جاعدايىنا اكەلىپ سوعىپ جاتىر. ەلوردادا تاراقان، قاندالا جانە شىبىنداردى زالالسىزداندىرۋمەن اينالىساتىن، ليتسەنزيا العان 28 ۇيىم بار. سوندىقتان اتالعان قىزمەت كورسەتۋشىلەرگە حابارلاسقان ورىندى، دەپ ەسەپتەيمىز. ۇيىمدار ءبىر رەتتىك كەلىسىمشارت جاساپ، تاراقان جايلاعان ورىنداردى وڭدەپ بەرەدى جانە ونىڭ الدىن- الۋ شارالارىن تۇسىندىرەدى. ءۇي جاعدايىندا تاراقان جانە قاندالامەن كۇرەسۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ارنايى مامانداردىڭ قىزمەتىنە جۇگىنگەن دۇرىس. ويتكەنى ءۇي جاعدايىندا پاتەر يەسى قانداي ورىندارعا وڭدەۋ جاساۋ قاجەت ەكەنىن بىلمەيدى.

تاراقانداردى ۋلاۋ بارىسىندا 24 ساعات ۇيدە ەشكىم بولماۋى قاجەت. دەزينفەكسيا جاسالعاننان كەيىن كەلەسى كۇنى قىزمەت كورسەتۋشى كاسىپورىن كەلىپ، قانشا تاراقان ولگەنىن جانە ولاردىڭ تاعى دا پايدا بولۋى مۇمكىن ورىنداردى تەكسەرەدى. وسى جۇمىستار اياقتالعان سوڭ، تەرەزەلەردى اشىپ، ءۇيدى جەلدەتۋ كەرەك. سونداي- اق، پاتەردى تولىق جۋىپ الۋ ماڭىزدى. بىزدە ەلوردادا زالالسىزداندىرۋ جۇرگىزسە، ونى كورشىلەرىنە ايتپايدى. سانتيرالىق ەرەجەدە جان- جاقتا ورنالاسقان عيماراتتار مەن وندا تۇراتىن ادامدارعا ەسكەرتۋ كەرەكتىگى جازىلعان. قاراپايىم ءبىر ءۇيدى وڭدەسە، تاراقاندار كەلەسى پاتەرگە قاشىپ بارادى. سوندىقتان ونى كورشىلەرگە ەسكەرتىپ، بىرلەسە ۋلاۋ قاجەت.

ديزەنفەكسيالاۋمەن اينالىساتىن كومپانيا قىزمەتكەرلەرى دە مۇنى ەسكەرتەدى. ماسەلەن، 2019 -جىلى ءولىم جاعدايى تىركەلدى. ەگەر ۋلانۋ جاعدايى ورىن السا، وندا كورشىلەر زاڭعا جۇگىنىپ، ارىز تۇسىرە الادى. بيىلعى جارتى جىلدىقتا ءتۇرلى ورىنداردى تاراقان جايلاعانى تۋرالى 7 دەرەك تىركەلدى. ونىڭ بىرەۋى ساۋدا ورتالىعى بولسا، تورتەۋى قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارىنان، تاعى بىرەۋى ونەركاسىپتىك كاسىپورىننان ءتۇستى»، - دەپ ساقتىق شارالارىن ەسكەرتتى ايبارشا دۇيسەنباي قىزى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «حالىق دەنساۋلىعى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ» كودەكسىنىڭ 107 بابىندا دەزينفەكسيالاۋ شارالارى تۋرالى جازىلعان. وعان سايكەس، قانداي دا ءبىر تۇرعىن ۇيدەن نەمەسە پاتەردەن زيانكەس جاندىك انىقتالسا، وندا سول باسپانانىڭ يەسى ءوز قاراجاتى ەسەبىنەن زالالسىزداندىرۋ جۇرگىزۋى ءتيىس. ال قومعامدىق ورىن، مەكتەپ، بالاباقشالاردى ارنايى قىزمەت كورسەتەتىن ۇيىم كەلىسىمشارت نەگىزىندە اقىلى تۇردە دەزينفەكسيالايدى. مۇنداي شارالار اي سايىن وتكىزىلۋى ءتيىس. دەگەنمەن ونى سانيتاريالىق- ەپيدەميولوگيالىق قىزمەت قاداعالامايدى. ويتكەنى، تەكسەرىس جۇرگىزۋگە ءتيىستى قۇجاتتارمەن موراتوري جاريالانعان. قىزمەت تەك ارنايى ارىز- شاعىمدار بويىنشا عانا ارەكەت ەتەدى.

اۆتور: ءاليحان اسقار