قاراقالپاقتار قازاقپەن قانشالىق تۋىس؟

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قازاققا ىشكى رۋلىق، تەك جۇيەسى مەن ءتىلى جاعىنان ەڭ جاقىن ەكى حالىق بولسا، سونىڭ بىرەۋى - نوعاي، بىرەۋى - قاراقالپاق.

ولار كيىم مادەنيەتى جاعىنان تۇرىكپەننىڭ، قالماقتىڭ اسەرىنە ۇشىراعان. ايەلدەرىندە مۇرىندارىنا ارەبەك دەپ اتالاتىن ءۇندى سيپاتىنداعى شىعىرىق وتكىزۋ سالتى بار. بۇل ارەبەك ەجەلگى ورتا ازيالىق ءۇندىستانعا تاراعان ءداستۇر بولاتىن. ناعىز ۇلتتىق باس كيىمدەرى قالماق باس كيىمىمەن بىردەي. قالماقتاردىڭ قۇبا قالماق اتانۋى، بۇلاردىڭ قارا قالپاق اتانۋى تاريحي سۇراق تۋىنداتادى.

1. قاراقالپاق پەن قازاقتىڭ الىمدەرىمەن بايلانىسى

ءبىزدىڭ شەكتىنىڭ ىشىندە مايدان دەگەن جانە مۇيتەن دەگەن كىشى رۋ بار. ءتورتقارامىزدىڭ ىشىندە مۇيتەندەر شوعىرى بار. سول مايداندار مەن مۇيتەندەر قاراقالپاقتىڭ مۇيتەن رۋىمەن ءبىر تەكتى رۋ بولىپ تابىلادى. مۇيتەندەر قاراقالپاق ىشىندە ۇساق رۋ ەسەپتەلمەيدى. ولار ءىرى ارىس ەل ساناتىندا. قاراقالپاق ىشىندە شەكتىمەن تىعىز قاتىستى اسان رۋىنىڭ وكىلدەرى بولەك رۋ بولىپ وتىر. مۇيتەندەر مەن مايداندار شانىشقى تاڭبانى قولداناتىن جاۋىنگەر ەل. ولار سوعىستا اقشولپان، اقشولپان دەپ ۇران شاقىرادى. قاراقالپاق ىشىندە بۇدان تىس جالپاق شەك (جالپاق شەكتى) رۋى بار.

2. قاراقالپاق پەن قازاقتىڭ قوڭىراتىنىڭ بايلانىسى

حيۋا حاندىعىن قوڭىراتتان شىققان بەكتەر ءبىرشاما ۋاقىت بيلەگەندىكتەن، ءامۋ مەن ارالداعى ءبىر سىپىرا قوڭىرات ەمەس رۋلاردىڭ ءوزىن قوڭىرات ارىسىنىڭ قۇرامىنا كىرگىزىپ جىبەرگەن. قاراقالپاقتاعى قوڭىرات بىرلەستىگىنىڭ ىشىندە 14 تايپا بار. ولار: قياتتار، اشامايلى كەرەيلەر، تەرىستاڭبالى نايماندار، بايباقتى، قازاقلى قاتارلىلار. قوڭىرات بىرلەستىگىنىڭ ىشىندە رۋ ەسەبىندە ساڭمۇرىن، ءتورتۋىل، قانجىعالى، تاراقتى، قاراقوجا، جامان- قوڭىرات، قازاقى، اسان، نايمان، جارىمبەت، بايرام (مەيرام) قاتارلى قازاقپەن تىعىز قاتىستى رۋ توپتارى بار. قازىرگى كۇندەرى ءار ون قاراقالپاقتىڭ بەسەۋى ءوزىن قوڭىراتپىز دەيدى. تەڭ جارتىسىن ۇستايدى. قاراقالپاقتاعى قوڭىراتتارىمىز وزدەرىنىڭ تاڭباسى بولعان بوساعا تاڭبا نەگىزىندە قاقپا دەگەن ءسوزدى سوعىستا ۇران ەتەدى. قاراقالپاق ىشىندە بىزدەگى قوڭىراتتارعا ۇقساس ماڭعىتاي (ماڭعىت)، جەتىمدەر(جەتىمتاي، كەنەگەس رۋى بار. «الپامىس باتىر» ەپوسى ولار ىشىندە قاتتى قادىرلەنەدى.

3. قاراقالپاق پەن قازاقتىڭ نايمانىنىڭ بايلانىسى

قاراقالپاقتى قۇراپ تۇرعان التى ارىس ەلدىڭ بىرەۋى نايمان شەجىرەسىندەگى قىتاي ءبيدىڭ قىتاي دەپ اتالاتىن تۇقىمدارى. تاڭبالارى نايماننىڭ تەرىستاڭبالى رۋىنىڭ تاڭباسىمەن بىردەي. نايماننىڭ بالتالى، باعانالى رۋى مەكەن ەتىپ جاتقان ۇلىتاۋ اتاۋىن ولار سوعىستا ۇران ەتىپ شاقىرادى. ءبىزدىڭ نايمانعا ۇقساس قۇسشى اتاسى كەزدەسەدى. ولار قاراقالپاق نايماندارى ەسەپتەلەدى. قاراقالپاق ىشىندە بۇدان تىس نايمان تەكتى نايمان، باعانالى، قاراتاي، تەرىستاڭبالى، ءتورتۋىل رۋلارى بار.

4. قاراقالپاق پەن قازاقتىڭ قىپشاعىنىڭ بايلانىسى

قاراقالپاقتى قۇراپ تۇرعان التى ارىس ەلدىڭ بىرەۋى وسى قىپشاقتار. توقسابانى ۇران ەتەدى. توقسابا اتاسى ءبىزدىڭ قىپشاقتاردا دا بار. قاراقالپاق ىشىندە قىپشاقتىق ويباس، ايباس دەپ تە اتالاتىن اتانىڭ ۇرقى اباس رۋى بولىپ قالىپتاسقان.

5. قاراقالپاق پەن قازاقتىڭ كەرەيلەرىنىڭ بايلانىسى

قاراقالپاق ىشىندەگى كەرەي رۋلارى ءوز الدىنا بولەك رۋ ەسەبىمەن بەلگىلى. ولاردىڭ قاتارىندا: اشامايلى، قاراقوجا، جادىك، شەرۋشى، قويلى، اقىمبەت، ەرەنشە(ارانشى)، اقسارى(ارسارى).

6. قاراقالپاق پەن قازاقتىڭ قاڭلىلارىنىڭ بايلانىسى

قاڭلىلار قاراقالپاق ىشىندە كوپ بولىمدە ۇشىرايدى. ءبىزدىڭ قاڭلى ىشىندەگى مۇيتەندەرمەن ءتۇبى ءبىر قاراقالپاقتى مۇيتەن ارىسىن قايدا قويامىز؟!

قاراقالپاق ىشىندە قاڭلى، قاتقاڭلى، تازا- قاڭلى، كەنەگەس قاتارلى قاڭلى تەكتى رۋلار بار. قاقالپاق ىشىندە شانىشقىلى تەكتى بەكتاۋ رۋى مەن شانىشپاي (شانشىعاي) رۋى بار.

7. قاراقالپاق پەن قازاقتىڭ تەلەۋلەرىنىڭ، تولەڭگىتتەرىنىڭ، تورەلەرىنىڭ بايلانىسى

قاراقالپاق ىشىندە تەلەۋلەرمەن ءتۇبى ءبىر جانە تولەڭگىتتەردىڭ ارعى ءتۇبى سانالاتىن تەلى تايپاسىنىڭ وكىلدەرى كوپ. ولار ءوز ىشىنەن تىلەۋبەردى قاتارلى 5 تارماققا بولىنەدى. بۇدان تىس، قاراقالپاق ىشىندە تىلەۋ دەپ اتالاتىن بولەك ءبىر رۋ بار. قاراقالپاق ىشىندە تورە رۋى بار. تورەلەردىڭ بولەك رۋ بولۋى حيۋا حاندىعىنىڭ تاعىنان تورەلەردىڭ تايدىرىلۋىنان كەيىن قالىپتاسسا كەرەك.

8. قاراقالپاق پەن قازاقتىڭ ارعىندارىنىڭ بايلانىسى

قاراقالپاق ىشىندە بولەك رۋ ەسەبىندە شالقىپ جۇرگەن تاراقتى، قانجىعالى، بايرام(مەيرام) ، ساڭمۇرىن، سۇيىندىك.

9. قاراقالپاق پەن قازاقتىڭ دۋلاتتارىنىڭ بايلانىسى

قاراقالپاق ىشىندە دۋلات تەكتى سامبەت رۋى، ويماۋىت رۋى بولسا، ولاردىڭ ىشىندە تولەبي اۋىلى دەگەن اتپەن جۇرگەن ءبىزدىڭ بي اۋىلىنىڭ رۋ بولىپ قالىپتاسقان ۇرپاقتارى بار.

بۇدان تىس، كەرەي مەن ۋاققا ورتاق ەرەنشى، اقىمبەت رۋلارى مەن باي ۇلىنا جاتاتىن بايباقتى رۋى قاراقالپاق ىشىندە ءجۇر. باي ۇلىنا ءتان تانالىق تانامىرزا رۋى دا كەزدەسەدى.

كوكبورى مۇباراك قيزات ۇلىنىڭ Facebook-تاعى پاراقشاسىنان الىندى.

****

قاراقالپاق ءتىلى قىپشاق توبىنىڭ قىپشاق- نوعاي بۇتاعىنا جاتادى. ونىڭ پايدا بولىپ قالىپتاسۋى التىن وردا داۋىرىنە تۇسپا- تۇس كەلەدى. قاراقالپاق تىلىندە ەكى ديالەكت بار: قازاق تىلىنە جاقىن سولتۇستىك- شىعىس ديالەكتىسى مەن وزبەك جانە تۇركمەن تىلدەرىنە جاقىن وڭتۇستىك- باتىس ديالەكتىسى. قازىرگى قاراقالپاق ادەبيەتى سولتۇستىك- شىعىس ديالەكتىسىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، قاراقالپاقتاردىڭ ارعى تەگى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىن- اق ارىس جاعالاۋىنان باستاپ جايىق وزەنىنىڭ ارالىعىن، سولتۇستىك كاۆكاز بەن دەشتى قىپشاق دالاسىنا دەيىنگى ۇلان- بايتاق كەڭىستىكتە كوشىپ- قونعان تايپالارعا سايادى. پروفەسسور ن. ا. باسكاكوۆتىڭ اتاپ وتكەنىندەي، ۇلكەن نوعاي ورداسىنان 15-16 - عاسىرلاردا قازاق، قاراقالپاق، نوعاي حالىقتارى ءبولىنىپ شىققان. 1723 - جىلى جوڭعار قالماقتارىنىڭ جويقىن شابۋىلىنان «اقتابان شۇبىرىندىعا...» ۇشىراعان قازاقتارمەن بىرگە قاراقالپاقتار دا ورتا ازيانىڭ ىشكى اۋداندارىنا، رەسەي شەكاراسىنا اۋا كوشتى، كىشى ءجۇز قازاقتارىمەن كۇش بىرىكتىرىپ، قالماقتاردى جايىق پەن جەم بويىنان ىعىستىردى. قاراقالپاقتار ەرتە كەزدەن جارتىلاي كوشپەلى حالىق بولعان.

قاراقالپاقتاردىڭ كوپشىلىگى 17-عاسىردا جانە 18-عاسىردىڭ ورتا كەزىندە سىرداريانىڭ ورتاڭعى اعىسى مەن ساعاسىنداعى الاپتى مەكەندەپ، نوعاي ورداسىنا، ول ىدىراعاننان كەيىن قازاق حاندىعىنا قارادى. 1811 -جىلى حيۋا حاندارى قاراقالپاق ەلىن جاۋلاپ الىپ، ءامۋداريا ساعاسىنا كوشىردى. 1855-56 جانە 1858-59 جىلى قاراقالپاقتار حيۋا ەزگىسىنە قارسى كوتەرىلدى. پاتشالىق رەسەي اسكەرلەرىنىڭ 1873 -جىلى شاپقىنشىلىق جورىعىنان كەيىن ءامۋداريانىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى قاراقالپاقتار رەسەي مەملەكەتىنىڭ قول استىنا ءوتىپ، ءامۋداريا بولىمىنە بىرىكتى. 1920 جىلى جەلتوقساندا وڭ جاعالاۋلىق قاراقالپاق جەرى تۇركىستان ا ك س ر- ىنە قارايتىن ءامۋداريا وبلىسى بولىپ قۇرىلدى. 1921 - جىلى قاراقالپاق وبلىستىق پارتيا ۇيىمى قۇرىلدى. 1924 - جىلى برواك تۇركىستان ا ك س ر- ءىنىڭ قاراقالپاقتار تۇراتىن اۋداندارىنىڭ نەگىزىندە قاراقالپاق اۆتونوميالىق وكرۋگىن قۇردى، وعان حورەزم رەسپۋبليكاسىنىڭ قاراقالپاق وكرۋگى قوسىلدى. 1925 - جىلى قازاق ا ك س ر- ءىنىڭ قۇرامىنا، 1930 - جىلى ر ك ف س ر قۇرامىنا ەندى. 1932 - جىلى قاراقالپاق ا ك س ر- ءى بولىپ، 1936 -جىلدان وزبەك ك س ر- ءىنىڭ قۇرامىنا ەندى. 1990 - جىلى قاراقالپاقستان وزبەك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى ەگەمەن مەملەكەت، 1992 - جىلى قاراقالپاق رەسپۋبليكاسى بولىپ جاريالاندى. اكىمشىلىك جاعىنان 12 اۋدانعا بولىنەدى. استاناسى - نۇكىس قالاسى.

1990 -جىلى 14 - جەلتوقساندا وزبەك س س ر قۇرامىنداعى قاراقالپاق اۆتونومدى رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى تولىق تاۋەلسىزدىك الۋ جونىندە دەكلاراتسيا قابىلداعان. الايدا 1993 -جىلى وزبەكستان مەن قاراقالپاقستان كەلىسىمگە قول قويىپ، قاراقالپاقستان 20 جىل وزبەكستان قۇرامىندا بولادى دەپ كەلىسكەن. كەلىسىمدە قاراقالپاقستان وزبەكستان قۇرامىنان رەفەرەندۋم ارقىلى شىعۋ قۇقىعى قاراستىرىلعان. 2013 -جىلى بۇل كەلىسىمنىڭ ۋاقىتى بىتكەن.