بۇيراتاۋ بازارلىعى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - جاز شىعا سالىسىمەن قالانىڭ تىنىمسىز تىرشىلىگىنەن قولى ءبىر ساتكە بوساپ، ءبىر ۋاق جان تىنىشتىعىن ىزدەگەن ادامدار تازا اۋادا سەرۋەندەپ، جانعا سايا، دەرتكە داۋا بولاتىن تۇمسا تابيعاتتى ىزدەۋگە اۋەس بولادى.

ەلىمىزدە ساياحاتتايمىن دەگەن جانعا سۇلۋلىعىمەن كوز تارتاتىن دەمالىس ايماقتارى، سۋ دا، اۋاسى دا شيپالى كۋرورتتى مەكەندەر، فاۋنا مەن فلوراعا باي ۇلتتىق ساياباقتار دا جەتەرلىك. وسى ورايدا تۇمسا تابيعات پەن دالانىڭ تاڭعاجايىبىن ىزدەگەن جاننىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتاتىن ەلىمىزدەگى ەڭ كەنجە تابيعي پاركتىڭ ءبىرى سانالاتىن «بۇيىرتاۋ» ساياباعى تۋرالى ايتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

جۋىردا Kazakh Tourism ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن «بۇيراتاۋدىڭ» ەلوردادان 120 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان ەرەيمەنتاۋ قالاسىنىڭ اۋماعىنداعى بولىگىنە بارىپ، جاۋشوقى، VI- VII عاسىرلارداعى تۇركى قاعاناتىنا ءتان قوس باتىر بالبال تاستارى، تەڭىز بەن كوبەيتۇز كولى سەكىلدى كورىكتى جەرلەرىن ارالاپ، تابيعاتتىڭ تارتۋ ەتكەن سۇلۋلىعىنا ءتانتى بولىپ قايتتىق.

ىرگەتاسى 2011 -جىلى قالانعان «بۇيراتاۋ» ۇلتتىق تابيعي پاركى - اقمولا وبلىسىنىڭ ەرەيمەنتاۋ اۋدانى (60814 گ ا) مەن قاراعاندى وبلىسىنىڭ وساكاروۆ اۋدانى (28154 گ ا) اۋماعىندا ورتاشا قۇرعاق جانە قۋاڭ دالا ايماقتارى ارالىعىندا ورنالاسقان. جالپى اۋدانى - 88968 گەكتار. ساياباقتا ورمان جانە دالا ەكوجۇيەلەرىنىڭ ۇيلەسىمى جاقسى بايقالادى. «بۇيراتاۋ» قاراماعىنداعى بارلىق نىسان قازاقستاننىڭ ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي ايماقتارى قاتارىنا كىرەدى. ولار ەلىمىزدەگى بيولوگيالىق الۋان تۇرلىلىكتى ساقتاپ، ونى عىلىمي، اعارتۋشىلىق، تۋريستىك قىزمەت ماقساتتارىندا قولدانۋ ۇردىسىندە ماڭىزدى ورىن الادى.

«بۇيراتاۋ» اۋماعىنداعى اسا باي فاۋنا مەن فلورا، رەليكتى تابيعي نىساندار جابايى تابيعاتقا اۋەس ەشبىر ساياحاتشىنى بەيجاي قالدىرمايدى. دەسەك تە، ۇلتتىق تابيعي ساياباقتىڭ نەگىزگى قىزمەتى تۋريستىك ءىس- شارالاردى ۇيىمداستىرۋمەن قوسا، بيوالۋاندىلىقتى ساقتاۋ جانە اياسىن كەڭەيتۋ، كوپشىلىككە ناسيحاتتاۋ مىندەتتەرىنە ساي كەلەدى.

مامانداردىڭ ايتۋىنشا، «بۇيراتاۋ» ۇلتتىق ساياباعىندا فلوريستيكالىق وسىمدىكتىڭ 450 ءتۇرى كەزدەسەدى. مۇندا بوتانيكالىق گەوگرافيالىق تۇرعىدان ماڭىزى بار ورتالىق قازاقستان ءۇستىرتىنىڭ ەرەكشە فلوراسىنىڭ بەستەن ءبىر بولىگى ساقتالعان. فلورانىڭ قۇرامىندا قاندىاعاش، قىرىققۇلاق، قالامپىرءشوپ، كوكتەم جانارگۇلى، تاۋشىمىلدىق، جابىسقاق مىسىقوتى، گەسنەر قىزعالداعى سياقتى سيرەك كەزدەسەتىن جانە ارەالى شەكتەلىپ جاتقان 30-دان اسا تۇرلەرى كىرەدى.

سونداي- اق مۇندا سۇتقورەكتىلەردىڭ 45 ءتۇرى مەن قازاقستاننىڭ تاۋلى ولكەلەرىن مەكەن ەتەتىن ارقاردىڭ ەرەيمەنتاۋلىق پوپۋلياتسياسى مەكەندەيدى. كەيىنگى ساناق بويىنشا ۇلتتىق ساياباقتاعى ارقاردىڭ سانى 500-گە جۋىقتاعان. ۇلتتىق پاركتە قۇستىڭ 227 ءتۇرى كەزدەسەدى، ونىڭ ىشىندە 127- ءسى ۇيالايتىن قۇستار قاتارىنا جاتادى.

«بۇيراتاۋداعى» ساپارىمىز قۇماي وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنان 2,5 شاقىرىم جەردەگى قوس باتىر بالبال تاس كەشەنىنەن باستالدى. ەسكەرتكىشتەر VI- VII عاسىرلارداعى تۇركى قاعاناتىنا ءتان. بالبال تاستاعى قوس باتىر وڭ قولىنا كەسە، سول قولىنا قانجار ۇستاعان. اڭىز بويىنشا، سول كەزدىڭ ادامدارى كەسەمەن سۋ ءىشىپ، انت بەرگەن دەسەدى. ارادا سان عاسىر وتسە دە قاسى مەن كوزى، مۇرنى مەن اۋزى، ءتىپتى قۇلاعىنداعى سىرعاسىنىڭ ءوزى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورىنىپ تۇر.

ەسكەرتكىشتى پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرى بەرىك ءالىباي انىقتاپ، ونى ءا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيالىق ينستيتۋتتىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، تۇركىتانۋشى ايمان دوسىمبايەۆا 2009 -جىلى زەرتتەگەن. ونىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي ەسكەرتكىشتەر موڭعوليادا، التايدا، وڭتۇستىك قازاقستان، جەتىسۋ اۋماعىندا جانە باسقا وڭىرلەردە دە بار ەكەن.

ساپارىمىز ءارى قاراي جاۋشوقى تاۋىمەن جالعاستى. مۇندا جاۋشوقىدان بولەك تاعى بىرنەشە تاۋ بار. ءبىراق جەرگىلىكتى تاۋلاردىڭ بيىكتىگى ورتا ەسەپپەن 20-30 مەتردى قۇرايدى. ال ولاردىڭ اراسىنداعى ەڭ كورىكتىسى جانە ەڭ بيىگى - جاۋشوقى سانالادى. تاۋدىڭ بيىكتىگى تەڭىز دەڭگەيىنەن 420 مەتر. تاۋدىڭ ۇشار باسىنان جاقىن ەلدى مەكەندەردى كورۋگە بولادى. اڭىز- دەرەكتەر بويىنشا، جاۋشوقى تاۋى جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءۇشىن ماڭىزدى ستراتەگيالىق ورىن بولعان. ياعني جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزەڭىندە اۋىل ادامدارى تاۋدىڭ توبەسىنە شىعىپ، جاۋدىڭ قاي تۇستان كەلە جاتقانىن جانە ولاردىڭ سانىن بولجاپ، باتىرلارعا ايتىپ وتىرعان. قاجەتتى اقپاراتقا يە بولعان باتىرلار جاۋدىڭ شابۋىلىنا تويتارىس بەرىپ، حالقىن، ەلىن- جەرىن امان ساقتاپ قالعان. سول سەبەپتى دە تاۋدىڭ اتاۋى جاۋشوقى دەپ اتالعان بولسا كەرەك.

سونىمەن قاتار جاۋشوقى اۋماعىندا 16 تاۋ سىلەمى بار. جوبالاۋ ايماعىندا اتى جاۋشوقىعا ۇقساس ورتاشوقى، ەرشوقى جانە اقشوقى تاۋلارى ورنالاسقان. ورنالاسۋى بويىنشا ءۇشتاس تاۋى ەرەكشە، بيىكتىگى تەڭىز دەڭگەيىنەن 400-410 مەترگە دەيىن جەتەدى. سىرتقى كورىنىسىنە قاراي بۇل تاۋدى جەرگىلىكتى تۇرعىندار تاريحپەن ۇشتاستىرىپ ءۇش بي دەپ تە اتايدى، ياعني ايتەكە بي، قازىبەك بي جانە تولە بي.

«بۇيراتاۋ» ۇلتتىق ساياباعىندا قازىرگى تاڭدا ءتورت تۋريستىك مارشرۋت جۇمىس ىستەپ تۇر. ولار: «جاۋشوقى»، «قاراعايلى»، «جاۋشوقى-2» جانە «بەلودىموۆسكي» باعىتتارى. اتالعان باعىتتار وقۋ، تۋريستىك، عىلىمي، سونداي- اق ارالاس باعىتتار بويىنشا بولىنگەن. دەگەنمەن جازىق دالاداعى تابيعاتتىڭ اۋا رايىن بولجاپ بولمايتىندىقتان، ساياحاتقا شىعار الدىندا جەرگىلىكتى مەتەوقىزمەت مالىمەتتەرىن ەسكەرىپ، داۋىلدى جەل نەمەسە نايزاعايلى جاعدايدا تۋردى كەيىنگە شەگەرگەن ءجون.

ودان ءارى جولىمىز تەڭىز كولى مەن پاندەميا ۋاقىتىندا قازاقستاندىقتارعا اسا تانىمال بولعان كوبەيتۇز كولىنە ءتۇستى. تۇزدى جانە اعىنسىز كولدىڭ اۋدانى 690 گەكتار، ال تەرەڭدىگى 1,5 مەتر. ماماندار كەيىنگى ءۇش جىلدا كول قىزعىلت تۇسكە بويالعان دەيدى. 2020 -جىلدىڭ جازىندا كوبەيتۇز كولىنە كەلۋشىلەردىڭ سانى ارتىپ، سوڭى كول مەن وعان جاقىن اۋماقتىڭ جاپپاي لاستانۋىنا اكەلدى. ءتىپتى سول ۋاقىتتا «كوبەيتۇز كولىنىڭ تۇزى مەن بالشىعى الەمدى ابىگەرگە تۇسىرگەن كوروناۆيرۋس ىندەتىنە شيپا ەكەن» دەگەن قاۋەسەت جۇرت اراسىندا كەڭ تاراپ، كولگە بارعان جاننىڭ ءبارى سول جاقتان تۇز بەن بالشىق تاسىپ كولدىڭ اجارى مەن بەرەكەسىن قاشىردى. كەيىننەن بۇل جايتقا پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ ءوزى ەرەكشە نازار اۋدارىپ، كوبەيتۇز كولىن ساقتاۋ بويىنشا بارلىق قاجەتتى شارالاردى قابىلداۋدى تاپسىرعان بولاتىن.

كوبەيتۇز كولىنىڭ گيدروحيميالىق قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ ءۇشىن «ەكوليۋكس- ا س» ج ش س ەكولوگيالىق مونيتورينگتىڭ سىناق ورتالىعى زەرتحانالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. جۇرگىزىلگەن تالداۋ ناتيجەسىندە كولدىڭ سۋىندا نيتراتتاردىڭ (2 ەسە ارتىق)، امموني ازوتىنىڭ (900 ەسە ارتىق)، اممياكتىڭ (840 ەسە ارتىق)، نيتريتتەردىڭ (18 ەسە ارتىق)، حلوريدتەردىڭ (1150 ەسە ارتىق)، سۋلفاتتاردىڭ (2 ەسە ارتىق)، مىشياكتىڭ (15,58 ەسە ارتىق) جوعارى قۇرامى انىقتالدى.

«ءجۇز رەت ەستىگەننەن، ءبىر رەت كورگەن ارتىق» دەيدى. اقمولا مەن قاراعاندى وبلىسىندا ورنالاسقان تابيعاتى مەن سۇلۋلىعى كورگەن كوزدىڭ جاۋىن الاتىن «بۇيراتاۋدىڭ» بار قىزىعى مۇنىمەن اياقتالمايدى. سوندىقتان ۋاقىتىڭىز بولىپ جاتسا، ەرەيمەنتاۋ مەن وساكاروۆ اۋدانىندا ورىن تەپكەن ۇلتتىق ساياباققا ات باسىن بۇرىپ، «بۇيراتاۋدىڭ» بازارلىعىن كوزبەن كورىپ قايتقان ابزال.

ءالي بيتورە

«ەگەمەن قازاقستان»