ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعىتىنىڭ ءرولى ايتارلىقتاي ارتتى - پرەزيدەنت
قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوز سوزىندە قوناقجايلىق كورسەتكەنى جانە ءسامميتتى جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن سەردار بەردىمۇحامەدوۆكە ريزاشىلىعىن بىلدىرە وتىرىپ، وسى ماڭىزدى كەزدەسۋدىڭ وفلاين وتكىزىلۋى دەر كەزىندە جانە دۇرىس بولعانىن ايتتى.
«اقتاۋ تاريحي سامميتىنەن بەرى ءتورت جىل ءوتتى. وسى ۋاقىت ىشىندە الەم تۇبەگەيلى وزگەرىستەردى باستان وتكەردى. كوروناۆيرۋس پاندەمياسى، گەوساياسي شيەلەنىستىڭ كۇشەيۋى جانە باسقا دا سىن-قاتەرلەر كاسپي ايماعىنداعى تۇراقتىلىق پەن ورنىقتى دامۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كۇش جۇمىلدىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن تالاپ ەتىپ وتىر. بۇرىن- سوڭدى بولماعان «جاھاندىق داۋىل» جاعدايىندا كاسپي تەڭىزىنىڭ گەوساياسي تۇرعىدان ورنالاسۋىنا، باي تابيعي رەسۋرستارىنا، سونداي- اق وڭتايلى ترانزيتتىك الەۋەتىنە بايلانىستى ونىڭ ماڭىزى ارتا تۇسەدى. اقتاۋ ءسامميتى كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ كۇردەلى ءارى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى بەيبىت جولمەن، تاتۋ كورشىلىك جانە دوستىق رۋحىندا شەشە الاتىنىن بۇكىل الەمدىك قوعامداستىققا تانىتتى. كوپ جىلعى كەلىسسوزدەردەن كەيىن بەسجاقتى ىقپالداستىقتى كەشەندى تۇردە نىعايتۋدىڭ بەرىك قۇقىقتىق نەگىزىن قالىپتاستىرعان كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى تۋرالى كونۆەنتسياعا قول قويىلعانى - سونىڭ ايقىن دالەلى»، - دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پىكىرىنشە، كاسپي - پايدالى رەسۋرستاردىڭ مول قورى عانا ەمەس، سونداي- اق شەكسىز مۇمكىندىكتەرگە جول اشاتىن تەڭىز. مەملەكەت باسشىسى كاسپي ماڭى ەلدەرىنىڭ الەۋەتىن تولىققاندى پايدالانۋ ماقساتىمەن ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى نىعايتۋدىڭ پەرسپەكتيۆتى جولدارىن بەلگىلەپ بەردى.
«ءبىزدىڭ بۇگىنگى باستى مىندەتىمىز - كونۆەنتسيانىڭ تەزىرەك كۇشىنە ەنۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ءتورت جىل بويى وسى ماسەلەگە قاتىستى ءوزارا ءتيىمدى شەشىمدەردى ىزدەۋ جونىندە اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ كەلەدى. بۇل ماسەلەلەر تىكەلەي ۇلتتىق مۇددەگە بايلانىستى بولعاندىقتان، تاراپتاردىڭ ۇستانىمدارىنا تۇسىنىستىكپەن قارايمىز. ءبىز كوزدەگەن ماقساتىمىزعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن بار كۇشىمىزدى سالۋعا دايىنبىز»، - دەدى پرەزيدەنت.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ءداستۇرلى لوگيستيكالىق جەلىلەردىڭ ءۇزىلۋى جاعدايىندا ءوزارا كولىك قاتىناسى مەملەكەتتەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ ورنىقتى دامۋىنىڭ جانە نىعايۋىنىڭ ماڭىزدى فاكتورىنا اينالادى دەپ سانايدى. ونىڭ پىكىرىنشە، ەۋروپا، ورتالىق ازيا جانە قىتاي اراسىنداعى ترانزيتتىك قاتىناستار لەگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك باعىتىنىڭ ءرولى ايتارلىقتاي ارتتى.
«بيىلعى بەس ايدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا اتالعان باعىتتاعى قازاقستاندىق جۇك تاسىمالىنىڭ كولەمى 2,5 ەسە ءوستى. ال كاسپي ماڭى ەلدەرىمەن اراداعى جالپى تاۋار اينالىمى 9 پايىزدان استام ارتتى. تەڭىز ارقىلى وتەتىن جۇك لەگىنىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ ماقساتىمەن ونىڭ ايلاقتارىنداعى ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋعا جانە تەڭىز فلوتىن كەڭەيتۋگە كىرىستىك. ءبىز ۇيىمداستىرۋعا قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەردى بىرلەسىپ، جەدەل شەشۋىمىز كەرەك. بۇل ءوزارا ءتيىمدى ءارى بىرىزدىلەندىرىلگەن تاريفتەردى ۋاقىتىلى بەكىتۋگە، تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى رەتتەۋگە قاتىستى. سونىمەن قاتار سولتۇستىك - وڭتۇستىك پەرسپەكتيۆتى ءدالىزىن ودان ءارى دامىتۋ ماسەلەسىنە دە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. ول ءۇشىن شىعىس ازيا مەن پارسى شىعاناعى ەلدەرى اراسىنداعى ەڭ قىسقا باعىت سانالاتىن «قازاقستان - تۇرىكمەنستان - يران» تەمىرجولىنىڭ مۇمكىندىگىن بارىنشا پايدالانۋعا بولادى»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ ايماقتاعى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن كۇشەيتۋ ماسەلەسىنە ارنايى توقتالدى. پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، بىلتىر قازاقستاننىڭ كاسپي ماڭى ەلدەرىمەن اراداعى ءوزارا ازىق-تۇلىك ساۋداسىنىڭ كولەمى شامامەن 3,5 ميلليارد دوللار بولدى. ونىڭ 70 پايىزى رەسەيمەن قۇرلىقتاعى باعىت بويىنشا جۇزەگە اسىرىلدى.
«قازاقستاننىڭ ازەربايجانمەن اراداعى تاۋار اينالىمى ەداۋىر، ياعني 2,3 ەسە، يرانمەن جانە تۇرىكمەنستانمەن 2 ەسە ارتقانى بايقالادى. بۇل جەردە ءبىزدىڭ جوعارى ساپالى بيداي (شامامەن 5 ميلليون توننادان استام) مەن ۇن (1,5 ميلليون تونناعا جۋىق) ەكسپورتىنىڭ ۇلەسى زور. وسى رەتتە 1 ميلليون توننادان استام مايلى داقىلدار شىعارۋعا قورىمىز بار. بۇدان بولەك ەت- ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ەكسپورتىن ارتتىرۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ الەۋەتى مول. مەملەكەتتەرىمىزدىڭ ءوزارا ساۋدا- ساتتىعىن كۇشەيتۋ ءۇشىن زاماناۋي لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمدى دايەكتى تۇردە دامىتۋ قاجەت. سوندىقتان كاسپي ماڭى ازىق- تۇلىك حابىن قۇرۋدى ۇسىنامىز. بۇل شىعىندى بارىنشا ازايتا وتىرىپ، ءوزارا تاۋار اينالىمىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى»، - دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.
مەملەكەت باسشىسى قازاقستاندا ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن قاتتاۋ، ساقتاۋ جانە ساتۋ بويىنشا تەحنولوگيالىق تۇرعىدان دامىعان جۇيەسى بار زاماناۋي كوتەرمە- تاراتۋ ورتالىقتارىنىڭ قۇرىلىسى باستالعانىن ايتتى.
«بۇل ورتالىقتار مەن كاسپي ماڭى ازىق-تۇلىك حابى اراسىنداعى جۇيەلى ينتەگراتسيا شارۋالاردىڭ، ساتىپ الۋشىلاردىڭ، تاسىمالداۋشىلاردىڭ، ساتۋشىلار مەن تۇتىنۋشىلاردىڭ ءتيىمدى كووپەراتسياسىنا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى. ەڭ باستىسى، جەتكىزىلەتىن بارلىق ءونىمنىڭ ساتىلۋىنا سەنىمدى كەپىلدىك بەرەدى» ، - دەدى قاسىم- جومارت توقايەۆ.
سونىمەن قاتار مەملەكەت باسشىسى كاسپي تەڭىزىنىڭ ەكوجۇيەسىن ساقتاۋ ىقپالداستىقتىڭ باستى باعىتتارىنىڭ ءبىرى ەكەنىنە توقتالدى. ونىڭ ايتۋىنشا، كاسپي جاعالاۋىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋى جانە ميلليونداعان تۇرعىنداردىڭ ءال- اۋقاتى ترانسشەكارالىق سۋقويماسىنىڭ تابيعي ورتاسىن ساقتاۋ مىندەتىمەن تىعىز بايلانىستى.
«جەر قويناۋىن بەلسەندى پايدالانۋ جانە رەسۋرستاردى تاسىمالداۋ ايماق ەكولوگياسىنا قاتەر توندىرۋدە. بۇدان بولەك جاھاندىق جىلىنۋ جانە وسىعان بايلانىستى كليماتتىڭ وزگەرۋى سۋ رەسۋرستارىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. ۇزىندىعى بويىنشا ەۋروپادا ءۇشىنشى ورىندا تۇرعان ورال وزەنىنىڭ (قازاقستان اۋماعىندا جايىق دەپ اتالادى) جاعدايى سىن كوتەرمەيتىنى وسىعان دالەل. وزەن سۋى دەڭگەيىنىڭ كۇرت تومەندەۋى، بيورەسۋرستاردىڭ ازايۋى جانە جاعالاۋداعى وسىمدىكتەردىڭ دەگراداتسياعا ۇشىراۋى، سونداي-اق انتروپوگەندىك ورتانىڭ لاستانۋى بايقالىپ وتىر. ناتيجەسىندە سوڭعى جىلدارى وزەننىڭ ورتاشا جىلدىق اعىسى ءۇش ەسە ازايدى. بۇل ۋىلدىرىق شاشاتىن جايىلما ورىنداردىڭ جاعدايىنا جانە كاسپي تەڭىزىنىڭ بىرەگەي بالىق رەسۋرستارىنىڭ كوبەيۋىنە كەرى اسەر ەتۋدە. ءبىز ەلدەرىمىزگە ورتاق سۋ ارتەرياسىندا ەكولوگيالىق اپاتتى بولدىرماۋ ءۇشىن رەسەي فەدەراتسياسىمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز»، - دەدى پرەزيدەنت.
بۇل ماسەلە بويىنشا قولداۋ كورسەتكەنى ءۇشىن رەسەي پرەزيدەنتىنە العىس ايتقان مەملەكەت باسشىسى ءوزارا كۇش بىرىكتىرە وتىرىپ، جايىق وزەنىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ بويىنشا ورتاق ءىس- قيمىل جوسپارىن ازىرلەۋگە شاقىردى. ودان بولەك پرەزيدەنت ورتاق تەڭىزدىڭ ەكولوگيالىق ماسەلەلەرى جونىندە ايتا كەلە، كاسپي يتبالىقتارىنىڭ مۇشكىل ءحالى تۋرالى دا ايتتى.
«يتبالىقتاردىڭ قايتا-قايتا قىرىلۋى ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. كاسپي يتبالىعى - جەرگىلىكتى فاۋناداعى سۇتقورەكتىلەردىڭ جالعىز وكىلى. ول بۇكىل تەڭىز اۋماعىن مەكەن ەتەتىن ترانسشەكارالىق بيورەسۋرس سانالادى. بىلتىر قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا كاسپي يتبالىعىنىڭ پوپۋلياتسياسىن ساقتاۋ جونىندەگى بىرلەسكەن ءىس- قيمىلدىڭ بەس جىلدىق جوسپارىنا قول قويىلدى. بۇدان بولەك 1974-جىلدان بەرى كاسپيدىڭ سولتۇستىگىندە قازاقستان مەن رەسەيگە تيەسىلى قورىق ايماقتارى بار. الايدا قىزىل كىتاپقا ەنگەن وسى ءبىر جانۋاردى ساقتاۋ ماقساتىندا قابىلدانعان شارالار ءالى دە جەتكىلىكسىز. سوندىقتان قازىر ءبىز قورىق اۋماعىن ەرەكشە قورعالاتىن تابيعات اۋماعى رەتىندە قايتا قۇرۋ ماسەلەسىن قاراستىرىپ وتىرمىز. كاسپي ماڭىنداعى بارلىق مەملەكەتتى قازاقستان مەن رەسەيدىڭ باستاماسىن قولداۋعا جانە وعان قوسىلۋعا شاقىرامىز»، - دەدى قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مەملەكەت باسشىسى سامميتكە قاتىسۋشىلاردىڭ نازارىن كاسپي تەڭىزىندەگى بيولوگيالىق رەسۋرستاردى زاڭسىز اۋلاۋعا قارسى كۇرەسۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىنە اۋداردى. بۇل رەتتە، پرەزيدەنت بيورەسۋرستاردى زاڭسىز اۋلاۋ، بالىق ونىمدەرىن تاسىمالداۋ، بەكىرە تۇقىمداستاردى زاڭسىز ساتىپ الۋ نەمەسە ساتۋ فاكتىلەرىن اتاپ ءوتتى.
«كاسپي قويناۋىن جانە ونىڭ ماڭىنداعى اۋدانداردى يگەرۋ كەزىندە تەحنوگەندى اپاتتار مەن تابيعي كاتاكليزمدەردىڭ ۇلكەن قاۋپى بارىن ەسكەرگەن ءجون. سوندىقتان اپات سالدارىنىڭ الدىن الۋدىڭ جانە ولاردى جويۋدىڭ ايماقتىق مەحانيزمىن، توتەنشە جاعداي كەزىندە ءوزارا كومەك كورسەتۋ جۇيەسىن دامىتۋ ماڭىزدى»، - دەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەت باسشىسى تىعىز مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ جانە «كاسپي بەستىگىنىڭ» تالداۋ قۇرىلىمىنىڭ كونسورتسيۋمىن قالىپتاستىرۋ قاجەت ەكەنىن ايتتى. سونىمەن قاتار قاسىم- جومارت توقايەۆ كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسىنىڭ جىل سايىنعى وتىرىسىن وتكىزۋ جونىندەگى ۆلاديمير پۋتيننىڭ ۇسىنىسىن قولدادى.
«كاسپي بويىنشا ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى جان-جاقتى تەرەڭدەتۋگە قاتىستى بۇگىنگى ايتىلعان باستامالار ساپالى ءارى ۋاقىتىلى ورىندالاتىنىنا سەنىمدىمىن. قازاقستان بارشامىزعا ورتاق جانە اتا- بابالارىمىزدان ميراس بولىپ قالعان بەرەكەلى قارت كاسپييدىڭ قاشاندا دوستىقتىڭ، تاتۋ كورشىلىك پەن ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتىڭ تەڭىزى بولىپ قالۋىنا مۇددەلى. حالىقتارىمىز بەن مەملەكەتتەرىمىزدىڭ گۇلدەنۋى جانە ىلگەرىلەۋى ءۇشىن ءوزارا ەرىك-جىگەر تانىتا وتىرىپ، بارشامىز وسى ىزگى ماقساتقا قول جەتكىزەتىنىمىزگە سەنىمدىمىن»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.
التىنشى كاسپي سامميتىندە تۇرىكمەنستان پرەزيدەنتى سەردار بەردىمۇحامەدوۆ، ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام الييەۆ، يران پرەزيدەنتى يبراحيم رايسي، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ءسوز سويلەدى.
فورۋم قورىتىندىسى بويىنشا مەملەكەتتەر باسشىلارى كومميۋنيكە قابىلدادى.