اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلى. جاقسى قاتىن مەن جامان قاتىن
كورنەكتى اقىن، عۇلاما وقىمىستى، قوعام قايراتكەرى، تانىمال اعارتۋشى اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلى قارىمساقوۆ (التايسكي) قازىرگى شىڭجاڭ ولكەسى، التاي ايماعىنا قاراستى كوكتوعاي اۋدانىنىڭ قايىرتى دەگەن جەرىندە، 1868 -جىلى تامىز ايىندا دۇنيەگە كەلگەن.
ول بالا كەزىندە اۋىل مولداسىنان ساۋات اشىپ، كەيىننەن ماحبۋمۋللا ەسىمدى وقىمىستى ۇستازدان اراب، پارسى جانە تۇرىك تىلدەرىن جەتىك ۇيرەنەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە يسلام ادەبيەتتەرى مەن اراب ءتىلدى كلاسسيك شايىرلاردىڭ ەڭبەكتەرىن تەرەڭ مەڭگەرەدى.
سونىمەن قاتار، ءوزى وقىعان ادەبي كىتاپتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، 23 جاسىندا ەڭ العاشقى تۋىندىسىن جازادى. بۇل شىعارماسى 1891 -جىلى قازان باسپاسىندا «جيھانشا تامۋز شاح ۇعىلى» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىعادى.
وسىلايشا 1891 -جىلدان 1914 -جىلعا دەيىن عالىمنىڭ قازان، ورىنبور، سەمەي باسپالارىنان 9 كىتابى 17 رەت جارىق كورەدى. اقىت قاجى 1939 -جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 24 ى كۇنى ءوزى قازىلىق ءارى يمامدىق قىزمەتىن اتقاراتىن «اق مەشىتتە» قىتاي ۇكىمەتى تاراپىنان تۇتقىندالادى. ءدال سول كۇنى وزىمەن قوسا بۇكىل كىتاپتارى (800 گە جۋىق) مەن قولجازبالارى دا تاركىلەنگەن. عۇلاما بابامىز 1940 -جىلى تامىزدا ءۇرىمجى تۇرمەسىندە 72 جاسىندا اۋىر ازاپپەن شاھيد بولادى.
بۇگىندە عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى توتە جازۋدا 4 توم بولىپ، ال كيريلل جازۋىندا 2 توم بولىپ جارىق كوردى. دەسەك تە، عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى ەل اراسىندا ويداعىداي ناسيحاتتالىپ جاتقان جوق. سوندىقتان دا، عالىمنىڭ شىعارمالارىن حالىققا جەتكىزۋ، ونىڭ قازاق حالقىن عىلىم-بىلىممەن سۋسىنداتۋ جولىندا جاساعان قىزمەتى مەن تەلەگەي تەڭىز ىلىمىنەن ءتالىم الۋ ماقساتىندا وسى جەلىلەس ماقالانى وزدەرىڭىزگە ۇسىنىپ وتىرمىز.
پايعامبارىمىزدان (س. ع. س.) باستاۋ الاتىن ۇمبەتتىڭ قامى ءار داۋىردەگى يسلام عۇلامالارىنىڭ ءبارىنىڭ دەرلىك باسىنان ءوتتى. ولار ءۇشىن قارا باستىڭ قامىنان كورى ۇمبەتتىڭ ءجاي- كۇيى، بولاشاعى، اللا الدىنداعى مىندەتى كوبىرەك تولعاندىردى. پايعامبارلىقتىڭ 23 جىلدىق مىندەتىن جاراتۋشى حاقتى رازى ەتكەن حالدە تولىق اتقارىپ، سوڭعى تۇراعىنا اتتانىپ بارا جاتقان ارداقتى ەلشىنىڭ سوڭعى ءسوزى «ۇمبەتىمنىڭ ەندىگى ءحالى نە بولار ەكەن؟» دەپ قامىعۋمەن ۇزىلگەن بولسا، سول ۇمبەتتەن شىققان ساڭلاق ساحابالار مەن عۇلاما عالىمدار جانە قۇداي سۇيگەن قۇلداردىڭ دا بار ىنتا-جىگەرى، كۇش- قايراتى، تالانتى مەن تاعىلىمى تەك يسلام ۇمبەتىنىڭ قام-حارەكەتىنە ارنالدى.
19-عاسىردىڭ سوڭى مپەن 20-عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىنان شىققان كورىنەكتى اقىن، ويشىل، عۇلاما اقىت قاجى دا سول يسلام ۇمبەتىنىڭ قامىن ويلاپ، جۇرەگى قارس ايىرىلعان، بويىنداعى بارىن، رۋحانياتىنىڭ ءنارىن سول ۇمبەتكە ارناعان كورنەكتى تۇلعانىڭ ءبىرى. ول پايعامبارىمىز (س. ع. س. ) حاديسىندە ايتىلعان: «مەنىڭ ۇمبەتىمنەن ءار عاسىردا تۋاتىن تۇلعالار بولادى. ولار ءوز زامانىنان وزا تۋادى» دەسە، ەندى ءبىر حاديسىندە: «اللا تاعالا ءار عاسىردىڭ باسىندا بۇل ۇمبەتتتىڭ جوعىن جوقتاپ، پايعامبار سۇننەتىن قايتا جاڭعىرتاتىن تۇلعالار جىبەرەدى»، - دەگەن.
ءبىز وسى حاديسكە نەگىزدەلە وتىرىپ، اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلىن اللا تاعالا 20-عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىنا جىبەرگەن ساليح قۇلى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولماس. سەبەبى، ونىڭ بويىنا انا سۇتىنەن دارىعان ادامي بولمىسىمەن، مۇسىلماندىق تاعلىمىمىنان تۋىنداعان ۋاعىزى، دۋالى ناسيحاتى سول كەزدەگى ۇلت مۇددەسىنە، ۇمبەت تاعدىرىنا ارنالعان ەدى.
ول كەزىندە قازاق ادەبيەتى مەن پوەزياسىن دىنمەن جاڭعىرتقان ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى جانە حاكىم اباي سىندى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىزدارىمەن زامانى قارايلاس ءومىر سۇرسە دە، قازاققا شاريعاتتى كىلەڭ ولەڭمەن ءناسيحاتتاعان، السىرەگەن ۇمبەتتىڭ جوعالتقان دۇنيەسىن ولەڭمەن جاڭعىرتقان ەرەكشە جان دەر ەدىك. سوندىقتان بولار زامانداسى قاسىموۆ ابايدىڭ «شاريعاتتىڭ ءبارى ولەڭ ەمەس، ەندەشە، ولەڭنىڭ ءبارى شاريعات بولماۋى كەرەك» دەپ اقىندىق سىنعا ەرىك بەرگەنى. كەيىننەن عالىمنىڭ وزىمەن ديدارلاسقان قاسىموۆ اقىتتىڭ تەرەڭ ءىلىمى مەن ءتاڭىر بەرگەن تالانتىنا ءتانتى بولعانى سونشا، ونىڭ حاكىم ابايدىڭ شىعارماسىمەن سۋسىنداۋىنا سەبەپشى بولادى.
اقىت قاجى ءوزى شىققان ورتاعا اسىل ءدىندى ناسيحاتتاۋدا ەرەكشە ستيل قولدانعان. «ءار ماقامنىڭ ماقالى بار» دەگەندەي، حالقىن جاقسىلىققا شاقىرىپ، جاماندىقتان تىيىپ، ونەر- عىلىمعا باۋلۋدى ماقسات تۇتقان.
عۇلاما سول زامانعا ساي ءار سالا، ءار جىك، ءار كاسىپتەگى ادامداردىڭ مىنەز- قۇلقىنا، قاسيەتىنە قاراي وتىرىپ ناسيحات جاساعان. ونىڭ «ناسيحات» دەپ اتالاتىن ولەڭدەر توپتاماسىنداعى ەل باسقارعان بيلەر مەن قاراپايىم قوسشىعا دەيىن جەكە-جەكە ولەڭ ارناپ، ولاردىڭ بويىنداعى شاريعاتقا جات ادەت- قىلىقتارىمەن سول كەزدەگى ۇلت مەشەۋلىگىنىڭ باستى فاكتورى بولعان عىلىمنان الشاق ناداندىقتى سول تاپتىڭ مۇشەسى تۇسىنە الاتىنداي ەتىپ جەتكىزۋى، سونداي- اق، «بيلەرگە»، «بايلارعا»، «مولدالارعا»، «كەدەيلەرگە»، «كارىلەرگە»، «جىگىتتەرگە»، «ايەلدەرگە» دەپ جىك-جىككە ءبولىپ جىرلاۋىنىڭ ءوزى وسىنىڭ ايقىن دالەلى.
اقىن بابانىڭ ومىرلىك اسىل ارمانى حالقىنىڭ ناداندىق شىرماۋىنان بوساپ، عىلىم- بىلىمگە ويىسۋى ەدى. ول جاھيلدىك پەن عاپىلدىق قاتار جايلاپ، كۇيكى تىرلىكتىڭ قۇلىنا اينالعان جۇرتتىڭ جاقىن ارادا وڭالماسىن قام كوڭىلى سەزسە دە، سوڭىنا دەيىن شىداۋعا بەل بايلاعانداي. ءبىر ولەڭىندە:
ادام قويدى اتىمدى،
نادان قىلدى حالقىمدى.
مۇڭىڭدى ايتىپ جالىنساڭ،
اقىل بەرمەس تارتىمدى.
بارار جەر جوق، باسار تاۋ
وڭدا قۇداي ارتىمدى، - دەپ سوڭعى ءۇمىتىن ۇرپاعىنا كۇتكەن عۇلامانىڭ ەندىگى بار ارمان- مۇراتى جاستارعا ءتالىم بەرۋگە ويىسقانداي. سەبەبى، دىنىنەن تىرەك، دىلىنەن يمان السىرەگەن الدىڭعى بۋىن وكىلدەرىن كورىپ وسكەن جاستاردىڭ سول كەزدىڭ وزىندە-اق يماني ءتالىم- تاريبەدەن الىستاپ، وتباسىلىق قۇندىلىقتارى قۇردىمعا بەت العان- دى. بۇل كەلەڭسىزدىك اقىننىڭ «زار زامان» جىرىنان انىق بايقالادى:
اۋەلى قىزىڭ ءتىل الماس،
جاقسىلىقتى بىلە الماس.
اكەدەن بالا ۇيالماس،
اكە بايقۇس قيا الماس،
اعانىڭ ءتىلىن ءىنى الماس،
تاتۋ بولىپ جۇرە الماس،
كىشىگە ۇلكەن بيلىك قىپ،
ءبىر ءىستى ءتۇزۋ قىلا الماس، - دەپ ءبىر جانۇياداعى اعا- باۋىر، ءىنى-قارىنداس اراسىنان بەرەكە كەتىپ، جانۇيانىڭ شىرقى بۇزىلا باستاعانىن ايتسا، ەندى بىردە:
ەندى ايتايىن، جاراندار،
جاماندىقتىڭ كوكەسىن.
مۇنداي ءىس كەلسە باسىڭا،
قورلانىپ توزىپ كەتەسىڭ.
سىيلاماسا ۇل اكەسىن،
تىڭداماي قىز شەشەسىن،
بەتتەن الىپ تاستاسا،
ايتىپ اۋىر كەكەسىن.
زارلاعانمەن پايدا جوق،
قۇداي بەرسىن ەسەسىن.
شىرىگەندەي بەت ەتىڭ،
كورەسىڭ شاتا نەكەسىن.
سىندىرعانداي ارىڭنىڭ
قانجارىڭنىڭ جەتەسىن،
قوق بولىپ كۇيىپ كەتەسىڭ،
شىداماي وعان نەتەسىڭ؟! - دەپ اتا-انانىڭ قادىرىن باعامداي المايتىن جەتەسىز ۇرپاقتىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىن اشىنا جىرلايدى.
ول ۇلتقا ءتونىپ كەلە جاتقان وسى ءبىر قاتەرلى ىندەتتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى وتباسى ۇعىمى، وتباسى جاۋاپكەرشىلىگى، وتباسى قۇندىلىعى، وتباسى تاربيەسى سىندى ماڭىزدى ماسەلەلەردى نازاردا ۇستاۋعا ۇندەيدى. ال ۇلتتىڭ، ارىسى ۇمبەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى سانالاتىن وتباسىلىق ۇيىتقىنىڭ ىركىتتەي ءىرۋى عۇلامانىڭ ارقاسىنا ايازداي باتقانى بەلگىلى.
اقىننىڭ پىكىرىنشە، وتباسى دەگەنىمىز - ادامگەرشىلىك ۇستەمدىك قۇرعان قوعامنىڭ ازاماتىن تاربيەلەيتىن ۇلتتىڭ نەگىزگى بۋىنى. جانۇيا - بولاشاق ۇرپاقتىڭ بويىنا رۋحاني قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىراتىن مەكتەپ. ەندەشە وتباسىندا سىيلاستىق پەن جاراستىق ورناعان ۇلگىلى ورتانىڭ بۇكىل يسلام ۇمبەتىنە پايدا اكەلەرى ءسوزسىز. ادامنىڭ باعى دا، سورى دا ونىڭ وتباسىندا كورگەن تاربيەسى مەن وقىعان ىلىمىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن اۋەل باستا باعامداعان دانىشپاننىڭ ارناۋلارى مەن تولعاۋلارى وسى تاقىرىپتى كوبىرەك ءورىس ەتىپ، ادام ءومىرى ءۇشىن وتباسىنىڭ ىقپالى ەڭ نەگىزگى اسەر ەتۋشى كۇش ەكەنىن اناعۇرلىم دالەلدەي تۇسكەندەي.
عالىمنىڭ پايىمىنشا، «وتباسى» اتتى كىشكەنتاي مەملەكەتتىڭ نەگىزگى باسشىسى - ەر كىسى، وتاعاسى. ال ايەل - سول مەملەكەتتىڭ ىشكى ىستەرىنە جاۋاپتى وتاناسى. ونىڭ وتاعاسىنا قاراعاندا اتقاراتىن شارۋاسى مەن جاۋاپتى قىزمەتى الدەقايدا كوپ. سول ءۇشىن دە وعان «وتباسىنىڭ التىن قازىعى» دەگەن داڭقتى مارتەبە بەرىلگەن. ەسىكتەن كىرگەن باقتىڭ توردەگى وتاعاسىنىڭ باسىنا قونىپ، تياناقتاپ تۇرۋى دا سول وتاناسىنىڭ «ناق اسىل زات» بولۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى.
وسى ورايدا عالىم جاستاردىڭ كوڭىل قوسىپ، شاڭىراق كوتەرگەنىن قولداي وتىرىپ، سول شاڭىراقتىڭ سالماسىن بايلايتىن التىن قازىقتى اسا ىجداھاتتىقپەن تاڭداۋعا شاقىرادى.
ادامنىڭ ءبىر سەرىگى جاقسى قاتىن،
شىعارار جاقسى قاتىن ەردىڭ اتىن.
ەرىنە قىزمەت قىلسا پاك كوڭىلمەن،
ارتتىرار اللا ونىڭ يناباتىن.
تابىلسا پەشەنەڭە ىزدەنىپ كور،
الۋعا ايەلدىڭ ناق اسىل زاتىن، - دەگەن جىر جولدارىنداعى «ناق اسىل زات» ءسوزى شاريعات تەرمينىندەگى «ءال-ءمارا ءاس-ساليحا» (ساليحالى جار) ءسوزىنىڭ ادەبي بالاماسى ەدى. عالىمنىڭ «اسىل جار» تۇسىنىگى پايعامبارىمىزدىڭ ونەگەلى وسيەتىنە نەگىزدەلگەنى ايدان انىق. اللا ەلشىسى (س. ع. س. ) ءبىر حاديسىندە: «قوقىستىڭ اراسىندا وسكەن قىزىل گۇلگە قىزىقپاڭدار» دەپ ەسكەرتەدى. ءمانىسىن سۇراعان ساحابالارىنا «ناشار ورتادا وسكەن سۇلۋ ايەل» دەپ تۇسىندىرگەن.
حاليفا ومار (ر. ا. ) وسى حاديسكە ساي «جامان ورتادا وسكەن سۇلۋ ايەلدەن ساقتانىڭدار. سەبەبى، ونىڭ تۋعان بالاسى تەگىنە ۇقساماي قويمايدى. تەكتى، كورگەندى جەردىڭ قىزىن الىڭدار. ويتكەنى، ول ناعاشىلارىنا تارتقان ساليقالى ۇرپاق دۇنيەگە اكەلەدى»، - دەگەن. دەمەك جار تاڭداعاندا ونىڭ اكە-شەشەسىنەن، تۋعان-تۋىستارىنان العان تاربيەسىنە دە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. حاديستىڭ تاعىلىمىنا تەرەڭ ۇڭىلگەن اقىت اقىن 1916 -جىلى «جاقسى قاتىن مەن جامان قاتىن» اتتى ءماشھۇر ولەڭىن دۇنيەگە اكەلدى. وسى ولەڭىندە «شىن اسىل جاردىڭ» قىرى مەن سىرىن شىڭىنا شىعارىپ جىرلاعان اقىن جاقسى ايەلدى بىلاي سيپاتتايدى:
ادال جار اشىپ تۇرار قاباقتارىن،
بايقاتار ءبىر كورگەننەن «ا» دەپ ءبارىن.
ۇلكەنگە يبا، كىشىگە ادەپتى بوپ
مىنەزبەن كوپتىڭ الار ماداقتارىن.
ءلاززاتى بۇل دۇنيەنىڭ جاقسى قاتىن،
ماڭدايىنا جىگىتتىڭ باق تۇراتىن.
ازىڭدى كوپ، كوبىڭدى كول كورسەتىپ
ءدانىڭدى بەرەكەمەن ارتتىراتىن.
ابىز اقىن ايەلدىڭ ادەپ-احلاق تۇرعىسىنان قويىلاتىن مىندەتتەرىن جىر شۋماقتارىنا جىپكە تىزگەندەي ەتىپ جەتكىزەدى. سول مىندەتتەردى قارا سوزگە اينالدىرىپ قورىتا ايتاتىن بولساق، ەڭ اۋەلى، ايەل زاتىنىڭ ەر ازاماتىنا ادال قىزمەت ەتۋى، كۇيەۋىنىڭ جاقسىلىقتارىن جوققا شىعارماۋ، كۇيەۋىن كۇلىمدەپ قارسى الىپ، كۇلىمدەپ شىعارىپ سالۋ، كۇيەۋىمەن سىپايى سويلەسۋ، ءۇي ىشىندەگى قىزىمەتتەردى اتقارۋ، قوناق كۇتۋ ت. ب. جاۋاپكەرشىلىكتەردى جىرلايدى.
سولاردىڭ ىشىندە اقىننىڭ ايرىقشا توقتالاتىن ءبىر تۇسى - ايەل زاتىنىڭ ۇيگە كەلگەن قوناقتى جاقسى كۇتىپ الىپ، ريزا ەتىپ اتتاندىرۋى. قوناققا قاباعىن شىتىپ جاقتىرمايتىن ايەلدى قاتتى سىنعا الىپ:
تاكاپپار جامان قاتىن قوناق قونسا،
بالاسىن قاتتى قارعاپ باقىرماي ما؟
ءبىلىمدى، بىلىكتى بوپ ءتاۋىر بولسا،
قوناققا سۇيەر اسىن تاتتىرماي ما، - دەيدى.
اقىننىڭ بۇدان باسقا ولەڭدەرىندە قوناققا ىزەت كورسەتىپ، ريزا ەتىپ كۇتۋدىڭ قۇداي الدىندا پەندەنىڭ دارەجەسىن كوتەرىپ، وتباسىنا بەرەكە اكەلەتىن ىزگى ءىس ەكەنى ايتىلادى. سەبەبى، پايعامبارىمىز (س. ع. س.) «كىمدە-كىم اللاعا جانە اقىرەت كۇنىنە يمان كەلتىرگەن بولسا، قوناعىن قولىنان كەلگەنشە جاقسىلاپ كۇتسىن»، - دەگەن. حالقىمىزدا «قوناققا تاماعىڭنان بۇرىن قاباعىڭ ماڭىزدى» دەگەن ناقىل بار. يسلامدىق ەتيكا مەن حالىقتىق ءداستۇردى قاتار ساباقتاعان عالىمنىڭ «وتاناسىنا (ايەلگە)» قوناق كۇتۋدىڭ اسا ماڭىزدى شارۋا ەكەنىن ايتا كەلىپ، وسى ءىستى شاريعات تالاپ ەتكەن دەڭگەيدە اتقاراتىن بولسا، بۇل ونىڭ كۇيەۋىنە ابىروي سىيلاعانى ەكەنىن دە قاعىس قالدىرمايدى.
وتباسى جاۋاپكەرشىلىگىنە ۇلكەن جاقتان ەر مەن ايەل تەڭ قۇقىلى بولعانىمەن، جىكتەپ كەلگەندە ءارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان مىندەتتەرى كورسەتىلگەن. پايعامبارىمىز (س. ع. س. ) «اركىم ءوز ىسىنە جاۋاپتى. جانە جاۋاپتى بولعان ىسىنەن سۇرالادى. ەر ادام ءوزىنىڭ وتباسىنا جاۋاپتى جانە سول وتاعاسىلىق جاۋاپكەرشىلىگىنەن سۇرالادى. ايەل دە وتباسىنا جاۋاپتى، ول دا وتانالىق جاۋاپكەرشىلىگىنەن سۇرالادى...»، - دەيدى. شاريعات تۇرعىسىنان وتاعاسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى جاۋاپكەرشىلىگى بالا-شاعاسىنىڭ اماندىعى.
ءارى قاراي ولاردىڭ ءناپاقاسىن تاۋىپ بەرۋى، تۇراتىن ءۇي-جايىن قامتاماسىز ەتىپ، ءبىلىم الۋىنا جول اشىپ بەرۋ سىندى اسا ءزارۋ مىندەتتەر جۇكتەلگەن بولسا، ال ايەل زاتى سول وتباسىنىڭ جالپى ىشكى قىزمەتىنە جاۋاپتى. اقىت قاجى وتباسى جاۋاپكەرشىلىگىنە بايلانىستى جىرلارىندا ەر ادامنان گورى ايەلدىڭ وتباسىلىق مىندەتتەرىنە كوبىرەك توقتالادى. البەتتە بۇل سول زامانداعى حالىقتىڭ دالالىق داعدىسىمەن «ەر ءتۇزدىڭ تىنىسى» دەگەن تۇسىنىكتەن تۋىنداسا كەرەك. ەندەشە ونىڭ جىرلارىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى بەكەم، جاقسى وتاناسى بىلاي سۋرەتتەلەدى:
كەڭ مىنەز، جارقىراعان اشىق قاباق،
جىميىپ كۇلىپ تۇرار قىرىن قاراپ.
بيىك الما سەكىلدى قول جەتپەيدى
ءار جىگىت ءۇمىت ەتىپ قىلار تالاپ.
كەيىپ، شارشاپ قاباعىن ءبىر شىتپايدى،
قادامىن كەشكە دەيىن تۇرساڭ ساناپ.
ۇقىپتى ءۇي ىشىندە ىسكە قىلاپ،
ءبىر ساعات وتىرمايدى بەكەر قاراپ.
اققۋدىڭ بالاپانى سەكىلدەنگەن
تاپ- تازا بالالارى تۇرساڭ قاراپ.
سونداي ايەل قايدا بار، قۇرداستارىم،
ءبىر ءوزىن جۇرەر ەدىم مىڭعا بالاپ.
جاقسى ايەل دەگەنىڭنىڭ ولشەۋى جوق
جايىلار تالاي جەرگە اتى تاراپ.
وسى ولەڭ شۋماقتارىندا عۇلاما وتاناسى مارتەبەسىنە جەتكەن ايەلدىڭ مىناداي بىرنەشە سيپاتىن ايتىپ ءوتتى. ولار مىنەزىنىڭ كەڭدىگى، كوڭىلىنىڭ دارقاندىعى، ءوز شارۋاسىنا شوگەل، ءۇي جۇمىسىنا ۇقىپتى، تازالىقتى جانى سۇيەتىن مۇنتازدىعى ت. ب. بۇنىڭ ءبارىن اقىن ايەل زاتىنىڭ بويىنان تابىلۋعا ءتيىستى قاسيەتتەر دەپ قاراعان. البەتتە حاق دىنىمىزدە نازىك جاندىلارعا وتباسىنداعى شارۋانى اتقارۋ مىندەتى جۇكتەلەمەگەنىمەن يسلام ەتيكاسىنىڭ جانە حالىق ءداستۇرىنىڭ ىشكى نورمالارىندا بۇل قىزمەتتىڭ مىندەتتەمەلىك سيپات العانىن بايقايمىز.
اقىت قاجىنىڭ ايەل زاتىن تىلگە تيەك ەتكەندە ونىڭ بۇكىل ادامي بولمىسىن وتباسى قىزمەتىمەن بايلانىستىرىپ جىرلاۋىنىڭ ءبىر سىرى اسىل ءدىنىمىزدىڭ اسىل قازىناسىمەن ساباقتاسىپ جاتقانداي. ويتكەنى، پايعامبارىمىز (س. ع. س. ) ايەلدىڭ كۇيەۋى، وتباسى ءۇشىن ىستەگەنى ساداقا ەكەنىن ەسكەرتكەن. ال سەگىز جۇماقتىڭ ءبىر ەسىگىنىڭ اتى «ساداقا ەسىگى» ەكەنىن، ودان تەك ساداقا جولىمەن ساۋاپ جيناعاندار كىرەتىنىن ەسكەرسەك، ايەل ادام ءۇشىن بۇل دا ءبىر عانيبەت قوي.
ادامزاتتىڭ اسىلى بولعان اللا ەلشىسىنىڭ قىزدارى، جۇبايلارى ءبارى دەرلىك ءۇي شارۋاسىمەن اينالىسقان. پايعامبارىمىز (س. ع. س. ) بىردە قىزى فاتيماعا: «فاتيما قىزىم، ەڭ اۋەلى قۇدايدان قورىق! راببىڭنىڭ الدىنداعى پارىزىڭدى وتە. وتباسىڭا قىزمەت جاسا...»، - دەپ، ايەلدىڭ قۇداي الدىنداعى پارىزىنان كەيىنگى ماڭىزدى ءىسى وتباسىلىق قىزمەتى ەكەنىن ەسكەرتۋى تەگىن ەمەس- ءتى. اقىننىڭ وتباسى قىزمەتىنىڭ ىشىندە ايرىقشا توقتالاتىن ءبىر تۇسى - وتباسى تازالىعى. ول مۇنى «جاقسى قاتىن مەن جامان قاتىن» ولەڭىندە ەكى اۋىز سوزبەن بىلاي جەتكىزەدى:
ءوزى تازا، مىنەزدى، قولى جومارت
قۇربىلار، شىن اسىل جار - قاتىن قايدا؟!
بايقاعان ادامعا اقىن ەڭ مارتەبەلى وتاناسىنا «ناق اسىل زات» جانە «شىن اسىل جار» دەگەن ەكى اتاۋدى قاتار قولدانعان. ەكەۋىن دە ەڭ ادەمى سوزدەرمەن بەزەندىرەدى. سونىڭ ىشىندە تىلگە ءجيى ىلىنەتىنى وتاناسىنىڭ جان تازالىعى مەن جانۇيا تازالىعىنا ۇقىپتىلىعى ەدى. بۇعان بايلانىستى ءتالىم اقىننىڭ «ايەلدەرگە» دەگەن ارناۋىنان انىق بايقالادى. عۇلامانىڭ وسى ارناۋ ولەڭىنەن «تازالىق - يماننىڭ جارتىسى» دەگەن يسلام قاعيداسىنا قانشالىقتى ءمان بەرەتىنىن بايقاۋعا بولادى. ارينە جۇپار اڭقىعان مۇنتازداي تازا ءۇي مۇسىلماننىڭ ويىنا جۇماقتى تۇسىرەدى. جانىن جادىراتىپ، قۇلشىلىققا قۇلشىندىرا تۇسەدى. مۇنداي ءۇيدىڭ داستارحانى بەرەكە مەن جاقسىلىققا جايىلادى. ءۇي لاس بولسا ادامنىڭ كوڭىل-كۇيى ءتۇسىپ، دەنساۋلىعى دا ناشارلايدى. دۇنيەسى ءار جەردە شاشىلىپ جاتقان، ىدىس-اياعى جۋىلماعان ءۇيدىڭ دە ىرىسى ازايىپ، بەرەكەسى قاشادى. سوندىقتان، اللا ەلشىسى (س. ع. س.) مۇسىلماندارعا «ۇيلەرىڭدى تازا ۇستاڭدار» دەپ وسيەت ايتقان. اقىننىڭ وتباسى تازالىعىن وتاناسىمەن بايلانىستىرۋىنىڭ سىرى دا وسى بولسا كەرەك.
دەمەك وتباسىنداعى جەتىستىك قوعامدىق ومىردەگى جەتىستىكتىڭ العاشقى باسپالداعى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە ۇيلەنىپ، شاڭىراق كوتەرۋدىڭ بەرىكتىگى مەن بەكەمدىگىنە بايلانىستى. اۋەل باستان نەگىزى بەرىك بولىپ قۇرىلعان جانە ماتەريالدىق- رۋحاني جاعىنان ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل وتباسى - ۇلتتىڭ ەڭ مىقتى ىرگەتاسى جانە ابىرويلى، ىزگى ۇرپاق ءوسىرۋدىڭ قاسيەتتى مەكتەبى. اقىت اتامىزدىڭ ۇلت تاعدىرىن، ۇرپاق تاربيەسىن، جالپى اعارتۋشىلىق سالاسىن وتباسىمەن بايلانىستىرىپ جىرلاۋىنىڭ سەبەبى دە وcىندا بولسا كەرەك.
ەركىنبەك التاي، يسلامتانۋشى
«ادەبيەت پورتالى»