ابايدىڭ ساندىعى
ابايدىڭ قولجازبالارى ساقتالماعانى، ۇلى اقىننىڭ قولتاڭباسىن «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ قايدان شىققاندىعى تۋراسىنان» دەگەن جازباسىنىڭ ءبىر عانا پاراعىمەن تانىپ جۇرگەنىمىز بارشاعا ءمالىم.
سونداي-اق، ابايدىڭ قولىمەن جازىلعان «ۆاديم» اۋدارماسىنىڭ جارتى پاراعى قالعان. وسى ورايدا «ابايدىڭ قولجازبالارى تۇگەلدەي جوعالىپ كەتۋىنىڭ سىرى نەدە؟» دەگەن سۇراق كوكەيدەن كەتپەيدى.
ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدىڭ وتارشىلىق قىسىمى كۇشەيىپ، قازاقتاردى دىنىنەن بەزدىرىپ، شوقىندىرۋعا بەت العانى ونىڭ اكىمشىلىك بيلىگىنىڭ ءار تۇسىنان اتويلاپ كورىنە بەردى.
تيىسىنشە، حالىق اراسىنان نارازىلىق تا كۇشەيدى، ءتىپتى ساياسي سيپات الىپ، قوعامدىق قوزعالىسقا دا اينالدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىندا بۇل جاعداي انىق كورىنىس تاپتى. 1903 -جىلدىڭ قىسىندا شايمەردەن قوسشىعۇل ۇلى باياناۋلاداعى ءسادۋاقاس مۇسا ۇلى شورمانوۆقا، سەمەيدەگى ابايعا جانە باسقا دا بەدەلدى ەل اعالارىنا حات جازىپ، بۇكىلقازاقتىق مۇسىلمان سەزىن وتكىزۋ تۋرالى اقىلداسقان.
سەزگە دايىندىق رەتىندە قاراجات جينالىپ جاتقانىن حابارلاعان. ساقتالعان ارحيۆ قۇجاتتارىنا قاراعاندا، شايمەردەننىڭ العاشقى حاتىنا اباي جاۋاپ بەرمەگەن. «يبراھيم قۇنانباي ۇلىنىڭ اتىنا كوكشەتاۋ جاقتان تاعى ءبىر حاتتىڭ كەتكەنىن تىڭشىلار ارقىلى ءبىلىپ وتىرعان پاتشا جاندارمدارى جەدەل قيمىلداپ، اڭديدى. ەرتىس بۇزىلىپ، جول اشىلعانىن كۇتەدى. اقىرى حاتتىڭ ارقات پوشتاسىنا كەلگەنىن انىقتايدى.
پوشتا باستىعىنان حاتتى بەرۋدى تالاپ ەتەدى، ءتىپتى اسكەري گۋبەرناتوردىڭ بۇيرىعىن كولدەنەڭ تارتادى. ءبىراق، پوشتا قىزمەتى ءوز زاڭىنا باعىنىپ، حاتتى تەك ادرەساتقا عانا قول قويدىرىپ بەرەتىنىن ايتادى. دەمەك، ۋەزد باستىعى ناۆروتسكي 1903 -جىلعى ءساۋىر ايىندا يبراھيم قۇنانباي ۇلىنىڭ ءوزىن ارقات پوشتاسىنا جەتەكتەپ الىپ بارۋعا ءماجبۇر بولادى. پوشتاعا بىرگە كىرىپ، حاتتى العانى جونىندە قول قويدىرىپ، راسىمدەپ، ابايدىڭ قولىنان تارتىپ الادى. ياعني، يبراھيم قۇنانباي ۇلى بۇل حاتتا نە جازىلعانىن بىلمەيدى». ارحيۆ وسىلاي دەيدى.
مىنە، ۇلى اقىننىڭ باسىنان وسىنداي دا جايسىز وقيعا وتكەن. كوكشەتاۋ مەشىتى جانىنداعى مەكتەپتىڭ مۇعالىمى شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتىڭ اتىنان ابايعا جولدانعان بۇل حاتتىڭ ورىسشا اۋدارماسى الماتىداعى ورتالىق ارحيۆتە ساقتاۋلى. سول ارقىلى حاتتىڭ مازمۇنى ماعان بەلگىلى، قازاق تاريحشىلارىنا، ادەبيەتشىلەرىنە دە ءمالىم.
ارحيۆتەگى دەرەكتەر ودان ءارى نە دەيدى؟ ۋەزد باستىعى ناۆروتسكيدىڭ شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتان كەلگەن العاشقى حات تۋرالى سۇراعىنا اباي: «مەن جوندەپ وقىعان دا جوقپىن، نە دەپ جازىلعانى ەسىمدە جوق»، دەپ جاۋاپ بەرگەن. «ال، حاتتىڭ ءوزى قايدا؟» دەگەن سۇراققا، «بىلمەيمىن، ءىزعۇتتى شىلىم وراۋعا الدى-اۋ، دەيمىن» دەپ سۇيرەتە جاۋاپ بەرگەن.
ارحيۆتە ساقتالعان قۇجاتتا 1903 -جىلعى 25 -ساۋىردە ابايدىڭ ءۇيىن، قورا- قوپسىسىن تىنتكەن سەمەي ۋەزىنىڭ باستىعى ناۆروتسكي ۇلكەن تەرگەۋ باستاپ، كۇزگە سالىم ابايدىڭ قولجازبالارى، وقىعان كىتاپتارى مەن جۋرنالدارى ساقتالعان ساندىقتى قاتتاپ، سەمەيگە الىپ كەتكەن. ءارى قاراي ومبىعا جونەلتكەن. دالا گۋبەرناتورىنىڭ اكىمشىلىگى تاراپىنان بۇل قاعازدار مۇقيات زەرتتەلەدى، اقىرى «اراب ارپىمەن جازىلعان قولجازبالاردا ۇكىمەتكە قارسى باعىتتالعان ەشتەڭە تابىلماعانى» تۋرالى قورىتىندى جاسالادى.
سوندىقتان، ومبى شەنەۋنىكتەرى ابايدىڭ ساندىعىن قايتارۋ تۋرالى شەشىم العان. ءىس قاعازىندا وسىلاي جازىلعان. بۇل - 1903 -جىلعى قاراشا ايىنداعى اڭگىمە. ءتيىستى ارحيۆ قۇجاتتارى وسىلاي سويلەيدى. ءبىراق، ساندىقتىڭ قالاي، قاشان يەسىنە جونەلتىلۋى كەرەك ەكەندىگىن كورسەتەتىن قۇجاتتى تابا المادىم. سونداي-اق، ساندىقتىڭ باعالى زات رەتىندە پوشتا مەكەمەسىنە تاپسىرىلعان- تاپسىرىلماعانى تۋرالى دا دەرەك قولعا تۇسكەن جوق.
ودان كەيىن قىس ءتۇسىپ كەتەدى، قايداعى ءبىر «كيرگيزدىڭ» ساندىعىن قىس ىشىندە شانامەن ومبىدان شىڭعىستاۋعا جەتكىزىپ بەرۋى مۇمكىن، دەسەك، قيسىنى كەلە قويا ما؟ كوكتەمدە، ءساۋىردىڭ 20-25 نە دەيىن ەرتىستەن وتكەل اشىلمايتىنى تاعى بار. سول جازدا ساندىقتىڭ يەسى - ابايدىڭ ءوزى دە قايتىس بولدى. ول جونىندە ۋەزد باستىعى، ارينە، ءبىلدى، ءتيىستى جەرىنە حابارلادى. ناۆروتسكي مىرزا ءوز قولىمەن جونەلتكەن ابايدىڭ ساندىعى ومبىدان قايتپاعانىن دا ءبىلدى...
ءارى قاراي جورامال جاساپ، بەرەكە تاپپاسپىن... سونىمەن، ابايدىڭ قاعازدارى سالىنعان ساندىق ومبىدان قايتپاي قالعان بولۋعا ءتيىس. دالەل بار ما؟ بار. بۇعان دالەل رەتىندە، الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى، بىلىكتى زاڭگەر جاقىپ اقبايەۆتىڭ جازعانىن ۇسىنۋعا بولادى. ول 1905 -جىلى 26 -ماۋسىمدا رەسەي ۇكىمەتىنە قازاقتار اتىنان جازعان ارىزىندا (اتاقتى «قارقارالى پەتيتسيالارى». - ز. ت. ) بىلاي دەپ كورسەتەدى: «...1903 جىلى پەتروپاۆل، پاۆلودار جانە سەمەي ۋەزدەرىندە بەلگىلى- بەلگىلى قازاقتاردىڭ ۇيىنە ءتىنتۋ جۇرگىزىلدى. سول ءتىنتۋ بارىسىندا ولاردان تارتىپ الىنعان كىتاپحانالار ءالى كۇنگە يەلەرىنە قايتارىلماي وتىر...» بۇل سوزدەردىڭ اباي ۇيىنەن تاركىلەنگەن ساندىققا تىكەلەي قاتىسى بار ەكەنى كۇمان تۋعىزباۋعا ءتيىس.
سەبەبى، جاقىپ ءوزى سول سەمەي قالاسىنا كەلەسى جىلى كەلىپ، قىزمەت ەتكەن، قازاقتىڭ دا، ورىستىڭ دا زيالى قاۋىم وكىلدەرىن بىلەدى. جوعارى ءبىلىمدى، كەمەل جاستاعى قارقارالىنىڭ جىگىتى قۇنانباي ەسىمىنە، ابايدىڭ اتىنا، اتاق-داڭقىنا جاقسى قانىق، ءتىپتى ءدىلدا دەگەن اپامىزدى العان جەزدە ەكەنىن بىلەدى عوي. سول كەزدە ساياسي كۇرەسكە بەلسەنە ارالاسقان زاڭ ماگيسترى جاقىپ اقبايەۆ «ساياسي سەنىمسىز» دەپ ابايعا جابىلعان جالانى، ونىڭ ءۇي- جايىنىڭ زاڭسىز تىنتىلگەنىن، ساندىقتىڭ تاركىلەنىپ، ومبىعا اكەتىلگەنىن جاقسى بىلگەن. جانە ول ساندىقتىڭ ىشىندە نە بار ەكەنىن جوبالايدى، اباي سياقتى ويشىل اقىن، زور بەدەلدى ءبيدىڭ، «ءۇش رەت سايلانىپ، ءبىر رەت تاعايىنداۋمەن بولىس بولعان بۇرىنعى مەملەكەتتىك قىزمەتكەر يبراھيم قۇنانبايەۆتىڭ» الدىرىپ وقيتىن گازەتتەرى مەن جۋرنالدارىن، كىتاپتارىن، قانداي قاعازدار ساقتايتىنىن، باسقا دا ادەبيەتتەردىڭ تاريحي ماڭىزىن باعالاي بىلەدى. ايتپەسە، «سول تارتىپ الىنعان كىتاپحانالار ءالى كۇنگە يەلەرىنە قايتارىلماي وتىر»، دەگەن سوزدەردى ەرىككەننەن جازبايدى عوي.
كىتاپحانالاردىڭ ماڭىزىن، باعا جەتپەس قۇندىلىعىن بىلگەندىكتەن جازادى. مىنە، ابايدىڭ ساندىعىنىڭ قانداي جاعدايدا قولدى بولعانى تۋرالى اڭگىمەنىڭ ۇزىن- ىرعاسى وسىنداي. وسىلايشا، قازاقتىڭ دانالىق اقىل- وي قازىناسىنا، ونەرى مەن ادەبيەتىنە ورنى تولماس وراسان نۇقسان كەلدى. البەتتە، جازىقسىز جاندى بۇلايشا قۋدالاۋ، ارقات پوشتاسىنا جەتەكتەپ اپارۋ، ءۇيىن، قورا- قوپسىسىن، بالالارىنىڭ قويىن- قونىشىن زاڭسىز ءتىنتۋ - ابايعا مورالدىق جاعىنان ۇلكەن سوققى بولعانىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. كەيىن، تەرگەۋ جۇمىستارى اياقتالىپ، ابايدىڭ ورىس وكىمەتىنە قارسى پيعىل- ارەكەتتەرى تۋرالى كۇدىك سەيىلگەننەن كەيىن دە، ۇلى اقىننىڭ جۇرەگىنە تۇسكەن جان- جاراسى وڭايلىقپەن جازىلار ما؟ مۇنداي جاعدايدا، وكىمەتكە، ونىڭ ءادىل بيلىگىنە دەگەن سەنىمى جوعالىپ، ومىردەن تۇڭىلگەن جاننىڭ ساندىقتى ىزدەۋگە ىقىلاسى بولار ما؟ 1909-1911 -جىلدارى بيلىككە جاقپايتىن ساياسي كوزقاراسى ءۇشىن قازاق وقىعاندارى تاعى دا قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرادى.
بۇدان كەيىن 1916-1917 -جىلداردىڭ وقيعالارى كەلدى. تاعى دا قىرىپ-جويۋ، تۇرمەگە جابۋ، جەر اۋدارۋ ناۋقانى باستالدى. 1921-1922 -جىلدارى جاڭا عانا ەس جيىپ، ەڭسە كوتەرە باستاعان حات تانيتىن قازاق كوسەمدەرى «ۇلتشىل- بۇلىكشى» اتانىپ، تاعى جازىقسىز جازاعا ۇشىرادى. 1929-1930 -جىلدارى الاش قايراتكەرلەرىن جاپپاي تۇتقىنداۋ باستالدى. 1932 -جىلعى اشتىق، 1937 -جىلعى «قىزىل قىرعىن»، ودان كەيىنگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، 1950-1951 -جىلدارداعى ۇلتشىلدىق، «كوسموپوليت» دەگەن جاپپاي قارالاۋ ناۋقانى... بۇل قازاقتىڭ ەسىن جيعىزدى ما؟
مىنە، وسىلايشا، ابايدىڭ قولجازبالارىن ىزدەۋ تۇگىلى، ەسى ءبۇتىن ازاماتتار قارا باسىنىڭ قامىمەن الەك بولدى، دەپ ولاردى اقتاپ العىمىز دا كەلەدى. ەندى ءقازىر، تاۋەلسىزبىز، ءوز بيلىگىمىز وزىمىزدە. جاعداي باسقا. وزگە ەلدەر مىڭ جىل بۇرىنعى جادىگەرلەردى ىزدەپ تاۋىپ، قالپىنا كەلتىرەمىز دەپ جاتقاندا، ءجۇز-اق جىل بۇرىن قولدى بولعان، ءىزى بار اباي ساندىعىن ىزدەستىرۋ كەرەك-اق. وسى جولداردىڭ اۆتورى ابايدىڭ قولجازبالارىن ءوز الىنشە ىزدەپ جۇرگەنىنە جارتى عاسىرداي بولدى.
ومبى قالاسىنا جىل ارالاتىپ بارعاندا، ونداعى زيالى دەگەن كونەكوز قاريالاردى تاۋىپ، ولاردىڭ ۇرپاقتارىن ىزدەپ، تىلدەستىم. كەيبىر قارت ۇستازداردان سۇراستىردىم. ۇيلەرىنە باردىم. جوعارى وقۋ ورىندارىندا بۇرىن جۇمىس ىستەگەن قارت ۇستازداردى ىزدەستىردىم. ولكە تانۋشىلار مەن بىلەدى-اۋ دەگەندەردىڭ ءبىرازىنا كەزدەسىپ، پىكىر الىستىم. ءبىراق، ءۇمىت ۇشقىنى ءازىر بەلگى بەرمەي تۇر.
ءتىپتى، سول كەزدەگى شىعىستانۋشىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، قىزىقتىرسا، اباي قولجازبالارى ومبى شەگىنەن شىعىپ، ار جاعىنداعى توم مەن توبىلعا، قازانعا، رەسەيدىڭ ورتالىق قالالارىنا، عىلىمي ورتالىقتارعا، ودان اسىپ شەتەلگە كەتىپ قالۋى دا عاجاپ ەمەس. ۇلى سۇرگىن، قاندى توڭكەرىس كەزىندە باس ساۋعالاپ، شەتەلگە اۋىپ كەتكەن ورىس زيالىلارىنىڭ بىرەۋىنىڭ قولىنا تۇسپەدى دەي الامىز با؟ وسىناۋ كوپ سۇراققا ءبىر عانا جاۋاپ بولۋى ءتيىس: قالاي بولعان كۇندە دە، ابايدىڭ ساندىعى، ونىڭ ىشىندەگى قاعازدار وتقا جاعىلعان جوق، الدەبىرەۋ كۇرەسىنگە لاقتىرعان جوق. ول قاعازداردىڭ قۇنىن حات تانيتىن اركىم بىلگەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيمىن. ساندىقتىڭ ىشىندە ابايدىڭ اراب الىبىمەن جازعان قولجازبالارى عانا ەمەس، ءدىني كىتاپتار، ورىس تىلىندەگى كىتاپتار، جۋرنالدار مەن گازەتتەر بولعان. ابايدىڭ اتىنا كەلگەن حاتتار بولعان. پاتشا زامانىندا پوشتا- بايلانىس قىزمەتى ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراعان، ءىس- قاعازدارىنىڭ ءتارتىبى كۇشتى بولعان.
مىسالى، سول ارقات پوشتاسىنىڭ باستىعى ابايدىڭ اتىنا كەلگەن حاتتى اكىمشىلىك ورىندارىنا بەرۋدەن باس تارتىپ، «رەسەيدىڭ پوشتا جارعىسىنا سايكەس، حاتتى ادرەس يەسى ءوزى قول قويىپ قانا الا الادى»، دەگەن ۋاجبەن ءتىپتى، وبلىستىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ جارلىعى بولا تۇرسا دا، ۋەزد باستىعىنا بەرمەي قويعانى تۋرالى ارحيۆتە جازۋلى تۇر.
سوندىقتان، ءبىر ءىز قالدى ما ەكەن دەپ، ومبىداعى دالا گۋبەرناتورلىعىنىڭ پوشتا اكىمشىلىگى ءارحيۆىن دە قاراپ شىقتىم. بالكىم، وسى جولدى جالعاستىرىپ ءالى دە مۇقيات كورۋ كەرەك تە شىعار. بۇل ەڭ كەمى ءمينيستردىڭ دەڭگەيىندە - مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ماسەلە رەتىندە قارجى جۇمساپ، كەشەندى جوسپار جاساپ، قولعا الاتىن شارۋا بولۋى قاجەت.
زارقىن تايشىباي، قوزىبايەۆ اتىنداعى س ق م ۋ پروفەسسورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
Egemen.kz