التايدان بۇيىرماعان توپىراق

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات. ۇلانباتىردا ءجۇرىپ ءبىر تانىسىمنىڭ ۇيىنەن ەكى كىتاپ ۇستاي شىقتىم دا سول قالپىممەن سۇحباتىر الاڭىنا بارىپ، اۆتوبۋس ايالداماسىنا قاراي بەت الىپ بارا جاتىر ەدىم جول شەتىندە قايىر سۇراپ وتىرعان ءبىر سۇراۋشى شال قول بۇلعادى.

«اقشا الۋدىڭ امالىن ويلاعان قۋسىڭ عوي» - دەپ ويلاپ كەتە بەرمەكشى بولىپ ەدىم جاڭاعى شال قايتا داۋىستاپ:

- بالام كىتابىڭدى كورسەتشى - دەدى. «قازاق كىتاپتى كورگىسى كەپ وتىرعانىنا قاراعاندا قازاق ءتىلىن بىلەتىن بىرەۋ بولدى عوي شاماسى» - دەپ ويلاپ قاسىنا باردىم. ول قازاق ءتىلىن بىلمەيدى ەكەن. ويتكەنى كىتاپتى وقىعان جوق، جاي ارى- بەرى اۋدارىپ كوردى دە بەتىمە قاراپ:

- سەن قازاقسىڭ با؟ - دەپ سۇرادى.

- ءيا - دەدىم مەن. شال ويلاعانداي ءسال ءۇنسىز وتىردى دا، جانىندا جاتقان ەسكى سومكاسىن اشىپ ۇيپالاقتانعان كوپ قاعازدىڭ ىشىنەن ءتۇبى ءتۇسىپ جىرتىلۋعا ايلانعان ءبىر ەسكى داپتەردى قولىنا الىپ:

- سەن مىنانى وقىپ كورشى - دەپ ماعان ۇسىندى. داپتەردى قولىما الىپ كورسەم اراب ءارپىنىڭ توتە جازۋىمەن جازىلعان ءۇش بەت ولەڭ ەكەن. ولەڭنىڭ ماعىناسىنا قاراعاندا اتى- ءجونى جوق بۇل ولەڭ ايتەۋ ەل جۇرتىنان ايىرلىپ ساعىنىشقا كەنەلگەن ءبىر ادامنىڭ ولەڭدەرى. تاڭدانا ءتۇسىپ شالعا قارادىم. جۇدىرىقتاي عانا جەپ- جەڭىل دەنەسى بار ونشا ۇزىن ەمەس سەلدىر ساقالدى، قۋتىڭداعان سەرگەك، جاس شاماسى جەتپىستەن دە ارى كەتكەن بە دەيتىندەي سوزشەڭ شال ەكەن. مەن ولەڭدەردى وقىپ جاتقاندا دا انا- مىنانى ايتىپ وتىرعان ول قاعازدان باسىمدى كوتەرگەنىمدە:

- قالاي ساعان بۇل ولەڭدەردىڭ قاجەتى بار ما، العىڭ كەلسە بەرۋگە بولادى - دەدى. كەلە جاتقان تاعى بىرەۋلەردەن سۇراۋىن سۇراي وتىرىپ.

- ارينە قاجەت، ءبىراق بۇل كىمنىڭ ولەڭى، الدە وزىڭىزدىكى مە - دەدىم، «وسى ءوزى قازاق ەمەس پە» - دەگەن كۇدىكتى ويمەن. ول ىشىمدەگىنى بىلگەندەي مىرس ەتىپ كۇلدى دە.

- جوق! مەن قازاق ەمەسپىن، ولەڭدەر دە مەنىكى ەمەس. سوسىن ساعان بەرگەلى وتىرعان جوقپىن با - دەپ قۋتىڭدادى.

- ال وندا كىمنىڭ ولەڭى؟

- ونى ايتۋ ءۇشىن ءسال ۋاقىت كەرەك. سوندا دا سەن اقشا بەرسەڭ - دەدى، الاقان توسىپ. ارينە ونىڭ تىلەگەنى وسى. مەن ءبىر مىڭ سوم بەردىم، ازىرقاندى. تاعى ءبىر مىڭ سوم قوسىپ بەردىم. اقشانى قالتاسىنا سالعان ول ماعان:

- ەندى مەنى تاماققا كىرگىز - دەدى. سونىمەن شايحاناعا كىرىپ ءشاي، تاماق الىپ بەردىم. سۇراۋشى شال الدىنداعى ىستىق تاماقتى اپىل-قۇپىل جەپ تاۋىستى دا قويىنىنان كىر-كىر شىت ورامال شىعارىپ ايقۇش-ۇيقىش بەت اجىمدەرىن قۋالاي سىرعىعان اشى تەرىن قايتا-قايتا سۇرتە ءتۇسىپ ءۇن-ءتۇنسىز ەكى اياق ءسۇتتى شاي ءىشتى. سوسىن جايلانعانداي شىلىمىن شەگىپ، ماعان راحمەتىن جاۋدىرا ءسوزىن بىلاي باستادى:

- ادام شىركىن جاستىق شاقتا نەگە ۇرىنبايدى. مەن داعى سول جيىرما جاسىمدا اناعان-مىناعان ۇرىنىپ ءجۇرىپ اقىرىندا «ۇلكەن ءۇيدىڭ» ەسىگىن تارتقانىم بار. ءومىردىڭ قيسىق جولىنا وسىلايشا ءبىر ءتۇستىم دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن جايساڭ ءومىردىڭ جايساڭدىعىن سەزىنگەم جوق. ءبىراق ادام دۇنيەسىندە ءومىر سۇرگەن ەكەم جاقسى-جامان نەشە ءتۇرلى ادامدارمەن جولداس بولدىم. سولاردىڭ ءبىرى جاڭاعى سەن وقىعان ءۇش بەت ولەڭنىڭ يەسى. زاتى - قازاق، اتى - مونگول گومبو دەگەن ازامات ەدى. مەن ونىمەن دارحاندا تۇرعاندا تانىستىم. كورشى بولدىق. مەنەن ونشاقتى جاس ۇلكەن كىسى. ءبىر ۇقساستىعىمىز ەكەمىز دە جالعىز باس بويداق ەدىك. سوندىقتان ءبىر ءبىرىمىزدى ەس كورىپ كىرىسىپ- شىعىسىپ ءجۇرىپ ابدەن تانىستىق. سوڭىندا ءتىپتى اعالى باۋىرلى ادامدارداي مۇڭ شاعىسىپ سىرلاساتىن بولدىق.

سودان كەيىن مەن ول ازاماتتىڭ سوناۋ وتىزىنشى جىلداردىڭ قۇربانى بولىپ «ەسىركۋگە» ۇستالعان بايان - ولگەي ايماعىنىڭ قازاعى ەكەنىن ءبىلدىم. گومبو اسا اڭگىمەشىل ادام. ايتسەدە ءوزى تۋرالى كوپ شەشىلە قويمايتىن. تەك ءار ءتۇرلى اڭگىمەلەرىن ەستىپ وتىرعاندا بولجاعانىم: ول جيىرما بەس جاسىندا جازىقسىز جالا جابىلىپ ۇستالىپ ارتىندا ايەلى مەن بەس بالاسى قالعان. تۇرمەگە جابىلعان، سوڭىندا ياعني ون جىلدان كەيىن كىسى ءولتىرىپ تۇرمەدەن قاشقان، سوسىن اتىن وزگەرتىپ وسى جاقتا ءومىر سۇرگەن. مەنىڭ بىلەتىنىم وسى.

- قازىر ول كىسى بار ما - دەپ سۇرادىم مەن. شال باسىن شايقادى.

- جوق، قايتىس بولدى.

- ال مىنا ولەڭدەردى نەگە سىزگە بەردى؟ - دەدىم اڭگىمەگە قاناعاتتانا الماي. شال ماعان جاقتىرماي قارادى.

- ونىڭ ساعان قاجەتتى قانشا؟ قاجەت دەپ كورسەڭ انداعى ولەڭدەردى تەزىرەك كوشىرىپ جازىپ ال دا، قول جازبانى وزىمە قايتار. ەرتەڭ سەن سەكىلدى تاعى ءبىر قازاقتان تاماق ىشۋىمە سەبى تيەدى - دەپ ورنىنان تۇرۋعا اينالدى. ەندى باسقا امال جوق مەن ولەڭدەردى ءۇن- ءتۇنسىز قوتارا باستادىم. ءبىراز ءۇنسىز وتىرعان ول قول جازبانى وزىنە قايتارعانىمدا اشۋى باسىلعان سىڭايمەن.

- جارايدى، مەن ساعان تاعى ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرەيىن - دەدى. ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىردىم.

- ول كىسىنىڭ ۇنەمى موينىنا تاعىپ جۇرەتىن سىرتى ەسكى اقزۋدان تىگىلگەن كىشكەنە تۇمارى بار-دى. ءوزى ونى اسا قاستەرلەيتىن. جانە «مىناۋ مەنىڭ جازعان ولەڭدەرىم» - دەپ وسى داپتەردى كورسەتەتىن دە مەن تۇسىنبەيتىن بولعان سوڭ قايتادان توسەگىنىڭ باسىنا تىعىپ قويۋشى ەدى. تۇمار جايلى سۇراعانىمدا.

- بۇل تۇمار، مەن ۇستالىپ ەلدەن كەتەردە ايەلىم جاۋلىعىنىڭ شەتىنەن جىرتىپ ءتۇيىپ بەرگەن تۋعان جەرىم اسقار بيىك التايىمنىڭ توپىراعى. ەل ساعىنىپ قۇلازىعاندا بەيشورا كوڭىلگە مەدەۋ ەتىپ ۇنەمى يسكەپ وتىرامىن. مۇنى يىسكەسەم بولدى تۋىپ وسكەن التاي تاۋلارىمنىڭ ورقاش-ورقاش ۇشار باستارى كوزىمە كورىنىپ اق جۋسان، جۋا وسىمدىكتەرىنىڭ ءيىسى سول قالپىمەن اڭقىپ تۇرادى - دەگەنى بار. بالالارىن دا قايتا- قايتا ايتا بەرەتىن. ءبىر كۇنى تاعى اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ مەن:

- ءسىز ەلىم، جەرىم، بالا- شاعام - دەپ زارلانا بەرگەنشە ەلىڭىزگە نەگە قايتپايسىز. ەندى نە قورقىنىش بار - دەپ سۇرادىم. سۇراۋىمدى ەستىگەن گومبو قاريا ساڭىراۋ ادامداي باسىن تومەن سالىپ ەلەڭ ەتپەستەن وتىردى دا، اۋىر كۇرسىنىپ:

- ءاي باۋىرىم- اي، سەن قايدان تۇسىنەسىڭ. سىناپتاي سىرعىپ قولدا تۇرماس مىنا جالعان كىمدى ارمانىنا جەتكىزدى دەيسىڭ. بىردە باقىت، بىردە سور، مەن دە سول سورى قالىڭ جانداردىڭ ءبىرى ەمەسپىن بە. قازىر ءوزىمنىڭ سەكسەن بەس جىل ءومىرىمدى ويلاسام «شىركىن» - دەپ تامساناتىنىمنان، «اتتەڭ» - دەپ وكىنەتىنىم كوپ ەكەن. ءجاي ءبىر كوپ ەمەس اتانداي الپىس جىلى سونداي وكىنىشپەن ءوتىپتى.

مەن سوناۋ وتىز بەس- اق جاسىمدا تۇرمەدەن بوساعاندا سول قالپىممەن ەلىمە كەتە بەرمەگەنىمە وكىنەم. سوندا نەگە قالدىم، ارينە جاس بولدىم. سول جاستىعىمدى ويلادىم. كىسى ءولتىرىپ اباقتىدان قاشقان قىلمىسىم از دا بولسا ەسكىرسىن، سوسىن بارارمىن دەدىم. قايتا ۇستالىپ قاپاسقا تۇسۋدەن قورىقتىم.

ودان كەيىن ەلۋدى ەڭسەرىپ ەر جاسىنا كەلگەن دەر شاعىمدا ەندى ەلگە تارتايىن دەپ ويلادىم. ءبىراق بۇل كەزدە «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» - دەگەندەي ۇرتتاۋىمنان ۇرلەۋىم كوبەيىپ بۇرىن ءوزىم ۇستالارمىن دەپ قورىقسام، ەندى وزىممەن قوسا بالالارىمدى ويلادىم. ەگەر ەلگە بارا قالسام حابارسىز كەتىپ وتىز جىلدان كەيىن ورالعان ماعان ەل شۋ ەتە قالادى عوي. سوسىن وكىمەت تە قاراپ وتىرماس. ويتسە تەك مەنى ەمەس «ەسىركۋ قىلمىسكەردىڭ بالاسى» - دەپ، مەنىڭ بالالارىما دا قۇرىعىن سىلتەمەي مە. مىنە وسى وي مەنى ىلگەرلەتپەي كەيىن تارتىپ بولمادى.

ال جەتپىستەن استىم. بۇل كەزدە مەن: «ۇستالام عوي» - دەگەندى ۇمىتقام. ارينە جەتپىستەن اسىپ جەر تايانىپ وتىرعان قاۋساعان شالدى ۇستاعاندا نە قىلادى. جوق... بۇل كەزدە مەنى ەلگە جىبەرمەگەن باسقا سەبەپ . قازىر قارتايدىم، ەندى ەلدە مەنى تانيتىن، مەنى بىلەتىن كوز كورگەن زامانداس، قۇربىلاردان كىم قالدى دەيسىڭ. مۇمكىن قالماعان شىعار . ويتكەنى ول كەزدىڭ ادامدارىنىڭ بارلىعى تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىن كوپ تارتىپ قاجىپ، قالجىراعان ادامدار. سول ءبىر شارشاعان سەزىمدەر ولاردى الدەقاشان تىنىش مەكەنىنە اكەتكەن بولار. ەلدە بولسام مەن دە سولارمەن بىرگە كەتەتىن ەدىم. مەنى ولتىرمەي وسى كۇنگە دەيىن قۇر سۇلدەرىمدى سۇيرەتىپ كەلە جاتقان سول قاسيەتتى ەل، جەردى ءبىر كورۋگە ىنتىقتىرعان ساعىنىش. بولماسا بالالارىمدى ءبىر يىسكەسەم دەگەن اكەلىك مەيىرىم. سول تۋعان جەردىڭ ءبىر شىمشىم توپىراعىنان جاسالعان مىنا تۇمار. ولگەندە اقشامدى قايدا قالدىرام دەپ بالاسىنا دا ايتپاي كوزى اشىق جاتىپ ولەتىن ساراڭدار سەكىلدى وسى تۇماردى تاستايتىن جەر جوق مەندە. مىنە سوندىقتان مەن تىنىشتان تىنىش ولە الماي ءجۇرمىن. ...سولاي!

ەلدە ەندى مەنى تانيتىن ەشكىم قالعان جوق. مەن كەتكەندە تۋىپ قالعان ەڭ كىشى بالام قازىر بار بولسا الپىستاعى شال بولدى. ال ودان تومەنگى ۇرپاق مەنى تانىماق تۇگىل ەستىگەن دە جوق. ونى دا قويشى، ەڭ قورقىنىشتىسى مەن ۇستالىپ كەتكەندە جيىرما بەس- اق جاستا قالعان سۇيگەن جارىم ءومىر بويى مەنى توسىپ وتىردى دەيسىڭ بە؟! ول جاس قالدى عوي، بىرەۋگە ءومىرىن قوساقتاعان شىعار. وندا مەنەن قالعان بەس بالا باسقا اكەنىڭ بالاسى بولىپ، مەنىڭ اتىم مۇلدەمگە ءوشىپ قالعان بولۋى دا ىقتيمال عوي - دەگەن ول تۇيىققا تىرەلگەندەي اعىل- تەگىل ەڭكىلدەپ جىلاپ جىبەردى. ول كىسى جاسىق ازامات ەمەس ەدى. تەك سول جولى جىگەرى قۇم بولىپ ۇگىتىلە جاسىعانىن كوردىم. بۇل ناعىز ازامات ەردىڭ اق جۇرەگىن شىن جىلاتقان شەرلىدەن شەرلى مۇڭ ەدى...

وسىلاي سويلەگەن سۇراۋشى شال دوسىنا دەگەن ەشبىر جاساندىلىعى جوق شىن كوڭىلمەن كوزىنە جاس كەلتىردى. سوسىن الدىندا جاتقان ولەڭ داپتەردى سومكەسىنە سالدى دا جايلاپ تەمەكىسىن تارتا وتىرىپ:

- ول كىسىنىڭ ءبىر ادەتى تاڭەرتەڭ ۇنەمى ەرتە تۇرىپ وتىن- سۋ دايىنداپ، ءۇي ماڭايىن سىپىرىپ دەگەندەي تىنىشسىز قوزعالىپ ءجۇرۋشى ەدى. كەيدە بالا- شاعاسىنا سويلەگەندەي سونداي ءبىر جىلىلىقپەن «سەن ءالى تۇرعان جوقسىڭ با، تۇرساڭشى كۇن توبەگە كەلدى» - دەپ ءوزىمسىنىپ ايعايلاپ وياتىپ كەتەتىن. سول جاڭاعى اڭگىمەدەن كەيىن كوپ كەشىكپەي ءبىر كۇنى مەن جايىراق تۇرىپ دالاعا شىقسام ءۇي ماڭايىندا كورىنبەدى. «نە بولدى ەكەن» - دەپ ويلاپ ۇيىنە كىرسەم گومبو قاريا توسەگىنەن ءالى تۇرماپتى.

- اۋىرىپ- سىرقاعان جوقسىز با؟ - دەپ، داۋىستاسام ءۇن بولمادى. اقىرىن جاقىنداپ ماڭدايىنا قولىمدى اپارىپ ەدىم دەنەسى الدەقاشان مۇزداي بوپ سۋىپ قالعان ەكەن. جاعدايدى تۇسىنگەن مەن ءۇيدىڭ ءىشىن ءبىر شولىپ قاراپ ءوتتىم دە توسەكتەن سالاقتاپ قالعان قاريانىڭ وڭ قولىن جوندەڭكىرەپ قويۋعا ىڭعايلانىپ ەدىم ساۋساقتارى تاس جۇمۋلى كورىندى. ەپتەپ جازا بەرگەنىم سول ەدى جارىقتىقتىڭ جانسىز ساۋساقتارىنىڭ اراسىنان ماپ- مايدا تورعىنداي توپىراق سۋسىپ توگىلىپ كەتتى. لىپ ەتىپ قولىمدى توسسام دا ۇلگەرگەم جوق. تەك جانسىز دەنەنىڭ الاقانىندا قالعان تۇمارشانىڭ قابىن كوردىم. ەسكى شۇپىرەك ساۋساقتاردىڭ قىسقانىنا شىداماي جىرتىلىپ كەتىپتى. جانە جاستىعىنىڭ استىنان مىنا داپتەر كورىندى. جاڭادان ءبىر بەت ولەڭ قوسىپ جازسا كەرەك. مەن ولەڭ جولدارىن تۇسىنبەسەم دە تاستاۋعا ءداتىم جەتپەدى. تۇسىنەتىن بىرەۋ كەز كەلسە بەرەرمىن - دەپ سودان بەرى ساقتاپ كەلەمىن. ال ەندى تۇسىنگەن شىعارسىڭ، بۇل ولەڭ ماعان سولاي كەلگەن - دەدى، شال تاعى مەنەن اقشا دامەتە قاراپ. ءدان ريزا ەكەنىمدى ءبىلدىرىپ ءبىر مىڭ سوم قوسىپ بەردىم دە قوش ايتىستىم.

دورباسىن كوتەرىپ ءبىر اياعىن سىلتي باسىپ كەتىپ بارا جاتقان سۇراۋشى شالدىڭ ارتىنان قوزعالماي قاراپ تۇرىپ «جۇدىرىقتاي مىنا شالدىڭ كەۋدەسىندە ءالى قانشا قازىنا جاتقانىن اقتارىپ كورەر مە ەدى» - دەپ ويلادىم. ونىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ وتىرعاندا گومبو قاريانىڭ بەت- بەينەسى مەن سوڭعى ءساتى كوزىمە كورىنگەندەي سەزىلدى.

«نەتكەن قاتال دۇنيە ەدى. ەل- جەر، ايەل- بالاسىن كورۋدى بىلاي قويعاندا ءومىر بويى كوڭىلىنە مەدەۋ تۇتقان تۋعان جەرىنىڭ جالعىز شىمشىم توپىراعى دا وزىنە بۇيىرماعانىن قايتەرسىڭ. جەمتىككە تالاسىپ شوبىرلانا قۇرقىلداعان قارا قارعاداي سوناۋ «ەسىركۋ» - اتتى قانقۇيلى زاماندى قارعاعاننان باسقا نە امال.

قايران ازامات كىندىگىنىڭ قانى تامعان تۋعان جەرىن الپىس جىل بويى اڭساپ ءجۇرىپ ارمانىنا جەتپەدى. ەندى اناۋ ساۋساق اراسىنان توگىلىپ كەتكەن ءبىر شىمشىم توپىراقتىڭ ءار ءتۇيىر بىتكەنى يەسىندەي زارلاپ التايىن اڭساپ كۇن كەشەدى- اۋ ءتايىرى...»

وسىدان ارى ويلاۋعا مەنىڭ دارمەن-ءداتىم جەتكەن جوق. جالاڭ اياق تىكەنەك باسقانداي بارشا دەنەم تىتىركەنىپ ماڭايىما ايلانىپ قاراعىم دا كەلمەدى. تەك جول بويىمەن اياڭداپ جۇرە بەردىم.

بايىت قابان ۇلى

«ءاتىر ءيىستى دۇنيە» كىتابىنان