الاش اسكەرى جايىندا نە بىلەمىز

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكە تۇسكەن الاشوردا قايراتكەرلەرى مەملەكەت ىسىندە قورعانىستىڭ، قارۋلى اسكەردىڭ قاجەتتىلىگىن سەزىنىپ، تاۋەلسىز ۇلت اسكەرىن قۇرماققا بەكىنگەنى بار.

الاش اسكەرى تۋرالى دەرەك كوپ ەمەس. بۇل ءبىر جاعىنان ۇزاق جىلدار بويى جۇرگىزىلگەن سۇرقيا ساياساتتىڭ سالدارى. ايتسە دە تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا وسى ولقىلىقتى تولتىرۋعا تالپىنىستار تولاستاعان ەمەس. سونىڭ ءبىرى ق ر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اسكەري-تاريحي مۋزەيى بولسا، بەلگىلى ساياساتتانۋشى بەرىك ءابدىعاليدىڭ باستاماسىمەن مۋزەيدىڭ ءبىر ءبولىمى الاش اۆتونومياسىنىڭ اسكەري الەۋەتىنە ارنالعان بولاتىن.

ارينە، تاريحتىڭ وسى تۇسى ءالى دە قاتپارلانىپ جاتقانى، تىڭ ىزدەنىستەرمەن تولىعاتىنى انىق. الاش وردا اسكەرى تۋرالى سوڭعى جىلدارى تاريحشىلار دا جازا باستادى، ىزدەنىستەرگە دە جول اشىق. بىرنەشە كىتاپتار دا جارىق كوردى. دەسە دە، اسكەري-تاريحي مۋزەيدە الاش وردا اسكەرى مەن ونىڭ تاريحىنا قاتىستى جاڭا ءارى العاشقى ەكسپوزيتسيانىڭ اشىلۋى كوپتەن كۇتكەن قۇپتارلىق جايت.

جالپى، الاش اسكەرى قاشان قۇرىلدى، قانشا جىل قىزمەت ەتتى؟ ونىڭ ماقساتى نە بولدى؟ وسى سۇراققا دا جاۋاپتى مۋزەيدەن تابۋعا بولادى. سوندىقتان الاش اسكەرى جايىنداعى دەرەكتەردى ءبىلۋ ءۇشىن ەلورداداعى ق ر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اسكەري-تاريحي مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى الماگۇل ساعىندىق قىزىنا جولىققان ەدىك.

راسىندا سوناۋ ۇلت تاريحىنىڭ قاساڭ كەزەڭىندە ەگەمەن ەل بولۋدىڭ قامىن كۇيتتەگەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دەربەس اسكەر تۋرالى ويلانباۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل ماسەلە باسپا سوزدە دە دۇركىن-دۇركىن كوتەرىلگەن.

ايتالىق، «قازاق» گازەتىندەگى «قايتسەك جۇرت بولامىز؟» اتتى ماقالاسىندا ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ تا وسىعان توقتالا كەتەدى. تاۋەلسىز جۇرت بولۋدىڭ جولى تۋرالى ول: «اۆتونومياعا تىرىسالىق، دەربەس ۇكىمەتىمىز، ءوز اسكەرىمىز بولسا بىزبەن اركىم دە ەسەپتەسپەك» دەپ تۇيىندەيدى.

سوسىن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ توقەتەرىن دە تارقاتادى: «جاۋاپ بىرەۋ-اق - اسكەرىمىز بولسا عانا جۇرت بولامىز!».

1917-جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىندە قۇرىلعان الاش اۆتونومياسىنىڭ قارۋلى اسكەرىن جاساقتاۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانى بەلگىلى. ءبىراق باستاپقىدا «الاش ميليتسياسى» اتالعان الاش اسكەرىنىڭ قۇرىلۋى، قۇرامى، قارۋ-جاراقپەن، كيىم-كەشەكپەن جاساقتالۋى جايىندا مالىمەتتەر ماردىمسىز. ءتىپتى ءدال وسى تاقىرىپتى زەرتتەپ جۇرگەن الاشتانۋشىلاردىڭ ءوزى دە جوقتىڭ قاسى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

«20- عاسىردىڭ باسىندا دا بوستاندىق ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىككەن قازاق زيالىلارى الاش قوزعالىسىنا ۇيىتقى بولدى. جالپى، الاش قوزعالىسى ءوز باستاۋىن 1905-جىلى قارقارالىدا پاتشا ۇكىمەتىنە قۇزىرحات جولداۋدان الادى. قوياندى جارمەڭكەسىندە 12767 ادام قول قويعان تاريحي قۇجاتتا وتارشىلدىق تاراپىنان قازاقتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق شارۋاشىلىق، مادەني-رۋحاني جاعىنان كورگەن قىسىمى اشىق ايتىلدى.

سول جىلى ورال قالاسىندا باقىتجان قاراتايەۆ، ءاليحان بوكەيحان باستاعان زيالى توپ «قازاق كونستيتۋتسيالىق- دەموكراتيالىق پارتياسىن» قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ال 1906-جىلدان باستاپ قازاق زيالىلارى ءبىرىنشى، ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات بولىپ، سول جىلدارى ءبىر-بىرىمەن جاقىن تانىسا ءتۇستى.

1911-جىلى «ايقاپ» جۋرنالى، 1913-جىلى «قازاق» گازەتتەرىنىڭ شىعۋى دا قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىر يدەيا ماڭىنا توپتاسا باستاۋىنا تۇرتكى بولدى. 1917-جىلى پاتشا ۇكىمەتى تاقتان تايىپ، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ ورناۋىن الاش زيالىلارى بوداندىقتان باسى بوس ەل بولۋ جولىندا اشىلعان داڭعىل جول دەپ ەسەپتەدى.

سوندىقتان سول جىلى ورىنبوردا جالپىقازاق سەزى ءوتىپ، 14 ماسەلە قارالىپ، «الاش» پارتياسىن قۇرۋعا ۇيعارىم جاسالدى. 300 دەلەگات قاتىسقان ەكىنشى جالپى قازاق سەزى دە ءدال وسى قالادا ءوتىپ، وندا 10 ماسەلە كۇن تارتىبىندە تۇردى. سەزدە الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ، ءتوراعالىعىنا ءاليحان بوكەيحان سايلاندى»، - دەدى مۋزەي قىزمەتكەرى الماگۇل ساعىندىق قىزى الاشوردا ۇكىمەتىنە ارنالعان ارنايى بولىمدەگى تاريحي قۇجاتتاردى تانىستىرا كەلە.

ونىڭ ايتۋىنشا، قازاق بالاسى ەكىنشى مارتە باس قوسقان سەزدە كوتەرىلگەن 10 ماسەلەنىڭ ءتورتىنشىسى ميليتسيا تۋرالى بولعان. ول جايىندا حالەل عابباسوۆ بايانداما جاساعان. ونىڭ بايانداماسى 1918-جىلدىڭ قاڭتار ايىندا «قازاق» گازەتىندە جارىق كورىپ، سول ساتتەن الاش ميليتسياسىن جاساقتاۋ جۇمىستارى قولعا الىنعان.

«18- قاڭتار كۇنى الاشوردا ۇكىمەتى ورىنبوردا اتامان دۋتوۆپەن الاش ميليتسياسىن دايىنداۋ، قاجەتتى قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىن كەلىسكەن بولاتىن. الايدا، ەلدە ازامات سوعىسىنىڭ باستالۋىنا بايلانىستى بۇل جۇمىستار توقىراپ، الاشوردانىڭ شىعىس جانە باتىس بولىمشەلەرى قۇرىلدى. سەمەيدە ورنالاسقان شىعىس الاشوردانى ءاليحان بوكەيحان، ال ورال قالاسىنان 140 شاقىرىم جەردەگى جىمپيتىدا ورنالاسقان باتىس الاشوردانى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باسقاردى. ءبىراق باتىس الاشوردا شىعىس الاشورداعا باعىنىشتى ەدى. الاش تانۋشى بەرىك ءابدىعاليدىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا باستاپقى كەزدە الاش ميليتسياسىنىڭ ساپىندا 200 گە جۋىق ادام بولدى»، - دەدى ول.

ءبىراق، 1918-جىلدىڭ باسىندا بولشيەۆيكتەر ءىرى قالالاردى باسىپ العاننان كەيىن بۇل باستاما اياقسىز قالدى. الايدا سول جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحان ءۇش كىسىدەن تۇراتىن اسكەري كەڭەس قۇرۋ تۋرالى تاريحي قۇجاتقا قول قويادى.

اتالعان قۇجاتتا: «الاشوردانىڭ جانىنا اسكەر مينيسترلىگىنىڭ مىندەتىن اتقاراتىن ءۇش كىسىدەن اسكەر كەڭەسى قۇرىلۋى قاجەت. كەڭەسكە الاشوردانىڭ وبلىستىق جانە ۋەزدىك بولىمدەرى جانىنان وبلىستىق جانە ۋەزدىك اسكەري كەڭەس اشۋ قۇقىعى بەرىلۋى كەرەك. اسكەري كەڭەسكە بولشيەۆيكتەرمەن كۇرەسۋ ءۇشىن جىگىتتەر جيناۋ مىندەتى جۇكتەلەدى»، - دەلىنگەن.

«الاش اسكەرىن قۇرۋ ءىسى قولعا الىنىپ، جاۋىنگەرلەر جاساقتالعاننان كەيىن ونىڭ العاشقى كومانديرى قازى نۇرمۇحامەد ۇلى بولعان. وكىنىشكە قاراي، جاۋىنگەرلەردىڭ وقۋ-جاتتىعۋىن وتكىزىپ جۇرگەن ونى سەمەي قالاسىنىڭ ماڭىندا اتىپ كەتەدى. سول جىلى سەمەيدە العاشقى اتتى اسكەر پولكى قۇرىلىپ، ونىڭ كومانديرى قىزمەتىنە حاميت توقتامىشيەۆ كەلەدى. 1918-جىلدىڭ 12- تامىزىندا ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ اسكەري مينيسترىنە توقتامىشيەۆ ارنايى جازبا جولداعان. وندا ول سەمەيدە ءبىرىنشى الاش اتتى پولكى قۇرىلعانىن، ونىڭ قۇرامىندا 28 وفيتسەر، 750 اتتى جىگىت بار ەكەندىگىن اتاپ وتكەن. پاۆلوداردا 150، زايساندا 200، قارقارىلدا 250، وسكەمەندە 250 جىگىتتىڭ جاساقتالعانىمەن ولاردىڭ قارۋ-جاراقتارى جوق ەكەندىگىن ايتا كەلە 700 مىلتىق سۇرايدى»، - دەدى الماگۇل ساعىندىق قىزى.

مۋزەي قىزمەتكەرىنىڭ ايتۋىنشا، الاشوردا اسكەرىن جاساقتاۋ، ونى قارۋ-جاراقپەن، كيىم-كەشەكپەن جابدىقتاۋ ماسەلەسى ەكىنشى جالپى قازاق سەزىندە جان-جاقتى تالقىعا تۇسكەن. بۇل ىسكە توبانياز ءالنياز ۇلى، حاسەن اقاي ۇلى، رايىمجان مارسەكوۆ، ىبىراي اقپاي ۇلى، سالىق ومار ۇلى، يسا كوپجاسار ۇلى، مەدەۋ ورازباي ۇلى، قاراجان ۇركىمبايەۆ سىندى قازاق بايلارى بەلسەنە ارالاسىپ، ولار الاشوردا اسكەرىنە ماتەريالدىق كومەك كورسەتكەن.

سول سەزدە قازاق دالاسىنىڭ بارلىق ۋەزدەرىندە قۇرىلاتىن الاش اسكەرىنىڭ جالپى سانى 13500 ادام بولۋى كەرەك دەگەن شەشىم دە قابىلدانعان. ياعني، بوكەيدەن 1000، ورالدان 2000، تورعايدان 3000، اقمولادان 4000، سەمەيدەن 1500، جەتىسۋ وبلىسىنان 2000 ادام اسكەر قاتارىنا شاقىرىلۋى ءتيىس ەدى.

ءبىراق، الاشوردا اسكەرىنىڭ ساپىندا جوعارىدا كورسەتىلگەن مولشەردەگى ساربازدىڭ بولعان- بولماعانى جايىندا دا ەش دەرەك جوق. تەك الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ سىبىردە قۇرىلعان كولچاك ۇكىمەتىمەن، ساماراداعى اق گۆاردياشىلار مەن ەسسەرلەرمەن، كومۋچ ۇكىمەتىمەن جانە ومبىداعى ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن تىعىز بايلانىستا بولعاندىعى جايىنداعى تام-تۇمداعان مالىمەت كەزدەسەدى.

«ماسەلەن، باتىس الاشوردانى باسقارعان جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان حالەل دوسمۇحامەدوۆ، عۇبايدوللا الىبەكوۆ، نۇرعالي يپماعامبەتوۆ سامارا قالاسىنا بارىپ، وندا كومۋچ ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى ۆ. ۆولسكييمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، ورىنبور ارقىلى جىمپيتىعا 600 مىلتىق، بىرنەشە پۋلەمەت الىپ قايتادى. ءتىپتى، كومۋچ ۇكىمەتىنىڭ ويىل ۋالاياتىنا 2 «مەرسەدەس» كولىگىن سىيعا تارتتى دەگەن دە دەرەك بار.

قورىتا ايتقاندا، الاش اسكەرىنىڭ سانى، ءتىزىمى، كيىم ۇلگىسى، قارۋ-جاراعى، قانداي سوعىس ءىس-قيمىلدارعا قاتىسقاندىعى جايىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر»، - دەدى ول.

اۆتور: مارلان جيەمباي