قولىنا قارۋ تيگەننىڭ ءبارى قاسقىرعا مىقتى - ساكەن دىلداحمەت

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - بەلگىلى ەكوبەلسەندى، تابيعات جاناشىرى ساكەن دىلداحمەت ەكولوگيا سالاسىنداعى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ويىن ايتتى.

وسى سالانىڭ ساراپشىسىنا اينالعان بەلسەندى قازاق ءۇشىن توتەمدىك ءمانى بار قاسقىردىڭ ازايىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋلى.

«قازاقستاندا اۋىزسۋدان بولەك ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسى دە وزەكتى تۇر. كەيىنگى جىلدارى كاسپي مەن بالقاش تايازدانىپ بارادى. كاسپيگە كورشى ەلدەردەن اعىپ كەلۋى كەرەك سۋ ۋاقتىلى تۇسپەي جاتىر. مەنىڭشە، 2035 -جىلعا قاراي ۇلكەن ەكولوگيالىق پروبلەماعا تاپ كەلەتىن سياقتىمىز. كاسپيدىڭ ءبىز جاقتاعى بولىگى تايازدانىپ، بالقاش ارالدىڭ تاعدىرىن قايتالاۋى مۇمكىن»، - دەيدى ەكوبەلسەندى. ونىڭ سوزىنشە، قازاقستاندا اۋىز سۋ قورى سونشالىقتى كوپ ەمەس.

«تۇتىنىپ جۇرگەن سۋدى ۇنەمدەمەسەك بولمايدى. ءالى كۇنگە دەيىن اۋىزسۋدى ارىقپەن تارتىپ وتىرعان ەلدى مەكەندەر كوپ. ياعني، اۋىزسۋدىڭ ءوزىن ءتيىمسىز تۇتىنامىز دەگەن ءسوز. ارىقپەن كەلەتىن سۋدى ەسەپتەپ تۇتىنۋىمىز كەرەك»، - دەيدى ساكەن دىلداحمەت.

ساراپشى كەلەشەكتە ترانسشەكارالىق وزەندەر بويىنداعى اۋىلداردىڭ كۇنى كورشى ەلدەرگە قاراپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى.

«عالىمداردىڭ كوبى ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اۋىزسۋ تاپشىلىعىنان باستالاتىنىن بولجاپ ءجۇر. دامىعان ەلدەر تەڭىز سۋىن تۇشى سۋعا اينالدىرىپ تۇتىنا باستادى. بۇل تۇشى سۋدىڭ تاپشىلىعى ءقازىردىڭ وزىندە ادامزاتتى تىعىرىققا تىرەي باستاعانىن كورسەتەدى»- دەيدى ول.

قازاقستان اۋماعىنىڭ 4,8 پايىزى عانا ورمانمەن كومكەرىلگەن. بەلسەندى وسىنىڭ ءوزى - قازاقستاندى سۋدى ۇنەممەن پايدالانۋعا ماجبۇرلەيتىن فاكتور دەپ ەسەپتەيدى. تابيعات قورعاۋ ىسىنە بەلسەندى ارالاسىپ، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ناسيحاتتاپ جۇرگەن مامان ءبىر جىلدارى كيىكتىڭ پوپۋلياتسياسى بۇكىل جۇرتتى الاڭداتسا، ەندى يتبالىقتاردىڭ كەلەشەگىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن ەسكە الدى.

«يتبالىقتىڭ كوبى مۇزجارعىش كەمەلەرگە سوعىلىپ نەمەسە ۇلكەن مۇناي كەمەلەرىنە تاپ بولىپ جاتادى. سالدارىنان جاراقات الىپ، ولەدى دە. جالپى كاسپي تەڭىزىنىڭ ەكوجۇيەسى وزەكتى بولىپ تۇر. كەيىنگى 30-40 جىلدىڭ كولەمىندە مۇناي ءوندىرىسى تابيعاتقا قاتتى اسەر ەتتى. تەڭىزگە تالاي رەت تۇسىنىكسىز سۇيىقتىقتار توگىلىپ، ەكوجۇيەنى وزگەرتىپ كەتتى. ونىڭ ءبارى يتبالىقتاردىڭ ازايۋىنا، دۇرىس جەتىلمەۋىنە ىقپال ەتىپ جاتىر. ەڭ باستىسى، تىرشىلىك اياسى تارىلىپ بارادى. نەگىزىنەن يتبالىقتار كاسپييدىڭ سولتۇستىك بولىگىن مەكەندەيدى. بۇل بولىك جىل سايىن تايازدانىپ كەلەدى. سونىڭ كەسىرىنەن يتبالىق تولدەيتىن كەزدە تەڭىز بەتىندە مۇز قالمايتىن بولدى. ءبىر جاعىنان كليمات تا اۋىتقىپ تۇر. بۇرىنعىداي قالىڭ مۇزدار جوق»، - دەيدى ەكوبەلسەندى.

تەڭىز سۋىندا يتبالىق قورەك ەتەتىن بالىقتار دا ازايعان كورىنەدى.

«يتبالىقتاردىڭ قىرىلىپ جاتقانىنا كاسپيدى ءبولىسىپ وتىرعان وزگە ەلدەر دە الاڭداي باستادى. كاسپي يتبالىعى بەس ەلدىڭ قىزىل كىتابىنا ەنىپ وتىر. 2021 -جىلدان بەرى رەسەي فەدەراتسياسى مەن قازاقستاندا وسى بالىقتاردىڭ تىرشىلىك اياسىن زەرتتەۋ قولعا الىندى. ءقازىر عالىمدار يتبالىقتىڭ ازايۋىنا نە سەبەپ بولعانىن زەرتتەپ جاتىر»، - دەيدى ساكەن دىلداحمەت.

ساراپشى ۇلتتىق تابيعي پاركتەر ارقىلى تۋريست تارتۋ شارالارى وتە تىڭعىلىقتى ۇيىمداستىرىلۋى كەرەكتىگىن ايتادى. ايتپەسە ءتۋريزمدى جەلەۋ ەتكەن پايداكۇنەمدەردىڭ جەتەگىندە كەتۋگە بولادى.

«مەن ۇلتتىق ساياباقتاردىڭ اۋماعىندا قوناقۇي سالۋعا قارسىمىن. وكىنىشكە قاراي، مادەنيەت مينيسترلىگى دە، ەكولوگيا مينيسترلىگى دە تابيعي ساياباقتاردىڭ جابايى جانۋارلاردىڭ پاناسىنا اينالعانىن تۇسىنبەي وتىر. بۇل اۋماقتاردا قىزىل كىتاپقا ەنگەن وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار شوعىرلانعان. مىڭداعان، جۇزدەگەن جىلدار بويى ساقتالىپ كەلگەن تۇمسا تابيعاتتى قوناق ءۇي سالعىسى كەلگەندەردىڭ قالاۋىنا بەرىپ قويۋعا بولمايدى. ەكوتۋريزم دەگەندى بۇرمالاپ ءتۇسىندىرۋ ادەتكە اينالدى. ۇلتتىق پاركتىڭ اۋماعىنا تۋريست تارتۋدىڭ ەكولوگيالىق تۋريزممەن بايلانىسى شامالى. شەتەلدەن كەلەتىن تۋريستەرگە بەسجۇلدىزدى قوناقۇيلەر قىزىق ەمەس. ولار مۇندا تۇمسا تابيعاتتى تاماشالاۋ ءۇشىن كەلەدى»، - دەيدى ول.

سونداي- اق، ول ۇلتتىق تابيعي پاركتىڭ اۋماعىن ۇزاق جىلعا جالعا بەرۋگە دە قارسى. قازىر بۇل ماڭنان جەردى ارەنداعا بەرۋ مەرزىمى 49 جىلدان 25 جىلعا قىسقارتىلعان بولاتىن.

«جەردى 1-3 -جىلعا عانا بەرۋگە بولادى. ەرەكشە قورعالاتىن اۋماقتاردىڭ اۋدانى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ %8 عانا قۇرايدى. بۇل - اتادان مۇراعا قالعان تۇمسا تابيعاتتىڭ سوڭعى سارقىنى عانا. ءبىزدىڭ مىندەت - وسىنى كەلەشەك ۇرپاققا تابىستاۋ. ول ءۇشىن ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتاردىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ كەرەك»، - دەيدى ساراپشى.

ەكوساراپشى ۇلتتىق پارك ارقىلى تۋريست تارتۋ سونشالىقتى ماڭىزدى بولعاننىڭ وزىندە قوناقۇي سياقتى نىسانداردى ماڭايىنا عانا سالۋ كەرەكتىگىن ايتادى.

«كولسايدىڭ جانىندا شاعىن اۋدان بار. تۇرعىندار وزدەرى اقشا شىعارىپ، ءبىرى مونشا، ءبىرى اۋىزءۇي، ءبىرى قوناقۇي سالىپ تاستاعان. قازىر سول اۋداندا تىرشىلىك قايتا جاندانعان. جۇمىس ورىندارىنىڭ اشىلعانىن كورىپ، بۇرىن قالاعا كوشكەندەر قايتا اۋىلعا ورالا باستاعان»، - دەدى ساكەن دىلداحمەت.

وعان سالساڭىز، بوزجىرا اۋماعىنا قوناقۇي سالۋ جوباسى دا و باستان قاتە بولعان.

«باتىس ەلدەرىندە تابيعي قورىقتار مەن ساياباقتاردىڭ اۋماعىن قويىپ، اينالاسىنداعى 50 شاقىرىم جەردەن قوناقۇي كورمەيسىز. ويتكەنى ولار اۋماققا قوناقۇي تۇسسە، كەيىن بۇلىنگەن تابيعاتتى قالپىنا كەلتىرە المايتىنىن تۇسىنەدى. ال بىزدە ۇلتتىق پاركتەردىڭ جەرى وڭدى- سولدى بەرىلىپ جاتىر. ولاردىڭ مەملەكەت مەنشىگىندەگى جەر ەكەنىن مەملەكەتتىڭ ءوزى ءتۇسىنۋى كەرەك. پرەزيدەنت تابيعات رەسۋرستارىنىڭ ءبارى حالىقتىڭ مەنشىگى ەكەنىن ايتىپ ءجۇر. رەفەرەندۋمدا دا وسى ماسەلە داۋىسقا سالىندى. ەندى حالىق تا وسى ىسكە بەلسەندى ارالاسۋى كەرەك»، - دەيدى ساراپشى.

ساكەن دىلداحمەت ەلدە قاسقىرلاردىڭ ازايىپ كەتكەنىنە الاڭداۋلى.

«ەكولوگيا مينيسترلىگىنىڭ دەرەگى بويىنشا، 2021 -جىلى ەلدە 12 مىڭ باس قاسقىر ساناققا الىنعان. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا ولاردىڭ سانى 60 مىڭنان اساتىن. قاسقىر ازايسا، اڭدار اراسىندا اۋرۋلار مەن ۆيرۋستار كوبەيەدى. ءتۇز تاعىسىن تابيعات سانيتارى دەپ تەككە اتامايدى. سوندىقتان ولاردى قۇرتۋعا قۇشتار بولماۋىمىز كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بەس بىردەي دالالى وبلىستا قاسقىر قۇرىپ كەتۋگە جاقىن. ءتىپتى قاسقىر اتۋعا موراتوري جاريالانىپ وتىر. بىزدەگى تابيعي تىزبەكتىڭ باسىندا قاسقىر تۇرعانىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ سانى كوبەيسە، تۇياقتى قوڭىر اڭنىڭ سانى دا وسەدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى تابيعات جاناشىرى.

سونداي- اق، ول قولعا تۇسكەن شاراسىز قاسقىرعا قاتىگەزدىك كورسەتىپ، ونىسىن الەۋمەتتىك جەلىگە جۇكتەيتىن جانداردىڭ ارەكەتىن سىنادى.

«قاسقىردى اياۋسىز قىرۋعا اۋەستەردىڭ كوپ ەكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. قاسقىردىڭ تۇقىم ءوربىتۋ مۇمكىندىگى ازايىپ بارادى. اڭشىلاردان ىنساپ كەتكەن، كورگەن جەردە ۇيىرىمەن قىرىپ تاستايدى. قولىنا قارۋ بىتكەننىڭ ءبارى قاسقىرعا مىقتى. ءبىر قىستا 20-30 قاسقىر العانىن ايتىپ ماقتاناتىندار بار. ءقازىر اڭشىلىق حوببيگە اينالىپ كەتتى. بۇلاي بولماۋى كەرەك. دابىل قاعىپ جۇرگەنىمىز سودان. حالىقتىڭ ساناسىن وزگەرتۋ ءۇشىن ەكولوگيالىق مادەنيەتتى كوتەرۋ قاجەت»، - دەپ تۇيىندەدى ساكەن دىلداحمەت.

ق ر ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، بيىلعى 5-ايدىڭ ىشىندە كاسپيي تەڭىزى جاعالاۋىنان 219 يتبالىقتىڭ ولەكسەسى تابىلعان.