اشارشىلىق پەن قۋعىن- سۇرگىن ۇلتىمىزدىڭ مىنەزىن تۇرلەندىرىپ جىبەردى - تەكتانۋشى
تەكتانۋشى، پسيحولوگ، رودولوگ- كونسۋلتانت ءاليا ساعىمبايەۆانىڭ قازاقپاراتقا بەرگەن سۇحباتىنان وسىنداي وي تۇيۋگە بولادى.
قازاقتىڭ شەجىرە قۋىپ، تەگىن تانۋ ءداستۇرى قازىر پسيحولوگيانىڭ جەكە ءبىر تارماعى رەتىندە دامىپ كەلەدى. ازىرگە ءبىزدىڭ عالىمدار ونى رەسەيلىك دوكۋچايەۆتاردىڭ اۆتورلىق قۇقىعى نەگىزىندە زەرتتەپ ءجۇر. وسى تەكتانۋشىلاردىڭ ساياسي- قۋعىن سۇرگىن تۋرالى زەرتتەۋلەرىنە ۇڭىلسەڭىز، قورقىنىشتى ساندارعا تاپ بولاسىز. ناۋقاسپەن تەكتانۋ نەگىزىندە جۇمىس ىستەيتىن مامانداردىڭ الدىنا كەلگەن ادامنىڭ 80 پايىزى رەپرەسسياعا ۇشىراعانداردىڭ، جەر اۋدارىلعاندار مەن سوعىسقا قاتىسقانداردىڭ ۇرپاعى بولىپ شىققان. البەتتە، ⅩⅩ عاسىردا اتالعان ناۋبەتتەردىڭ تىم بولماسا بىرەۋىن باسىنان وتكەرمەگەن اۋلەت جوق شىعار. سوندىقتان، تەكتانۋشى عالىم ءاليا ساعىمبايەۆادان العان سۇحباتىمىزدا جالپى ستاتيستيكادان گورى جالقى مىسالدارعا كوبىرەك توقتالۋدى ءجون كوردىك.
- ساياسي رەپرەسسيا مەن اشارشىلىقتىڭ بۇگىنگى قازاقستاندىقتاردىڭ پسيحيلوگياسىنداعى سالدارى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟ زەرتتەۋ كەزىندە قانداي نەگىزگى تۇجىرىمدار جاساي الدىڭىزدار؟ ەرەكشە ەسىڭىزدە قالعان مىسالدار، فاكتىلەر بار ما؟
- پاندەميا كەزىندە «پاندەميا وركەنيەت قاتەرى رەتىندە جانە اشارشىلىق پەن رەپرەسسيانىڭ، دەپورتاتسيا مەن كامپەسكەلەۋدىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا الىس الەۋمەتتىك- پسيحيلوگيالىق سالدارىن وزەكتەندىرۋ» دەگەن تاقىرىپپەن زەرتتەۋ جۇرگىزدىك. قازاقستان تاراپىنان بۇل زەرتتەۋگە ساۋلە مۋسينا دەگەن تەكتانۋشى- كونسۋلتانت ەكەۋىمىز اتسالىستىق. دوكۋچايەۆتاردىڭ 1995 -جىلدان بەرى دامىتىپ كەلە جاتقان ءىلىمى بويىنشا ⅩⅩ عاسىرداعى ناۋبەتتەردىڭ پسيحولوگيالىق زاردابى 3-4 ۇرپاق اۋىسقانشا قىلاڭ بەرىپ وتىرۋى مۇمكىن. ياعني، شوبەرەلەرىندە دەيىن جەتەدى دەگەن ءسوز عوي. پاندەميا باستالا قالعان كەزدە جۇرگىزگەن ساۋالنامامىز سول تەوريانىڭ راستىعىن دالەلدەدى. جالپى قازاقستان، تۇركيا، فرانسيا، بەلگيا، ا ق ش، كانادا، وزبەكستان، مولدوۆا جانە رەسەيدە تۇراتىن 593 ادامعا ساۋالناما جۇرگىزدىك. ناتيجەسى مىناداي: جاۋاپ بەرۋشىلەردىڭ 41 پايىزى جەكە باسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن قورقاتىنىن ايتقان. بۇلاي جاۋاپ بەرگەندەردىڭ 72 پايىزىنىڭ ارعى تەگىندە اتالارى اۋلەتتەن ەرتە كەتكەن (اتىلعان، سوعىستا مەرت بولعان، قۋعىنعا الىنىپ، حابارسىز كەتكەن). 52 پايىزى بالالارى ءۇشىن الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن. ولاردىڭ 88 پايىزىنىڭ اۋلەت تاريحىندا اتا-انا مەن بالانىڭ ايىرىلۋ فاكتىلەر بولعان. 57 پايىزى جاقىندارىن جوعالتام دەگەن ۇرەي پايدا بولعانىن راستادى. ولاردىڭ 86 پايىزى بۇعان دەيىن جاقىندارىن جوعالتقان بولىپ شىقتى. 43 پايىزى اشتىق قاۋپىنەن قورقاتىنىن مويىنداعان. بۇلاردىڭ 89 پايىزىڭ اتا- باباسى اشارشىلىقتى كورگەن. پاندەميا كەزىندە كارانتيننىڭ ەنگىزىلۋىن ساۋالناماعا قاتىسۋشىلاردىڭ 47 پايىزى رەپرەسسيا باستالعانداي قابىلداعان. مۇنداي ادامداردىڭ 83 پايىزىڭ اتا- باباسى كامپەسكەگە ۇشىراپ، قۋعىن- سۇرگىن كورگەن.
- ءسىز ايتىپ وتىرعان دوكۋچايەۆتاردىڭ دەرەگى بويىنشا، رەسەي مەن قازاقستانداعى ونكولوگيالىق اۋرۋعا شالدىققانداردىڭ 80 پايىزى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ ۇرپاقتارى ەكەن. ك س ر و قۇرامىندا بولعان ەلدەردىڭ ءبارى قۋعىن- سۇرگىننىڭ استىندا ءومىر سۇرگەنىن ەسكەرسەك، بۇل كەڭىستىكتە اتا- باباسى قۋعىندالماعان ادام تابۋدىڭ ءوزى قيىن شىعار. سوندىقتان ورىس عالىمدارىنىڭ ايتىپ جۇرگەنى ماعان ونسىز دا ايقىن ستاتيستيكا سياقتى كورىنىپ وتىر. دەگەنمەن، عىلىمي تۇرعىدا رەپرەسسيا مەن ونكولوگيانىڭ بايلانىسىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟
- كامپەسكە، رەپرەسسيا، اشارشىلىق كەزىندە قانشاما ادامنىڭ جازىقسىز اجال قۇشقانىن بىلەسىزدەر. ال سولاردىڭ ءتىرى قالعان جاقىندارى پسيحولوگيالىق سوققى الدى. بەيبىت زاماندا جاقىنى قايتىس بولعان ادامدى ماڭايىنداعى جۇرت جۇباتىپ، قايعىسىنا ورتاقتاسادى. قازاقتىڭ جەتىسىن، قىرقىن، جىلدىعىن بەرۋى تەگىن ەمەس. ونىڭ تۇبىندە پسيحولوگيالىق ماعىنا جاتىر. ادام جالعىز قالماعانىن سەزىنەدى. جوقتاۋ دەيتىن سالتىمىزدىڭ فەنومەنى وسىندا. پسيحولوگيالىق سوققىنىڭ سالماعىن جەڭىلدەتۋدىڭ ءبىر جولى عوي. ال قۋعىن- سۇرگىن زاماندا ونىڭ ءبارى ادىرا قالدى. پسيحولوگيا تىلىمەن ايتقاندا، سول كەزەڭدە ادامداردىڭ پسيحولوگيالىق سوققىدان العان جاراسى «تاڭۋسىز» قالدى. ول كەزدە ادىلدىك سۇراۋدى قويىپ، جوقتاپ، جىلاۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى ەدى. سىرتقا شىقپاعان زار مەن نالا ادامنىڭ ءتۇپساناسىنا كەتەدى. 46 حروموسوما ارقىلى، دنق ارقىلى ادامنىڭ ءتۇپساناسىندا پايدا بولعان قورقىنىش، ۇرەي، وكپە، رەنىش، نالانىڭ ءبارى ۇرپاقتارىنا تۇقىمقۋالاۋشىلىق مەحانيزم ارقىلى بەرىلىپ وتىرادى. مۇنى باتىستا «تەكتەگى جاراقاتتاردىڭ ترانسگەنەراتسيالىق تاسىمالى» دەيدى.
ءبىزدىڭ ادىستەمەدە «تەكتەگى ستسەناريي» دەيمىز. قازاقتىڭ جالپاق تىلىندە ونىڭ ءبارى تۇقىمقۋالاۋشىلىققا جاتادى. گەن ارقىلى تاسىمالداناتىن مۇنداي جاعىمسىز باعدارلامالار 3-5 ۇرپاققا دەيىن بەرىلىپ تۇرۋى مۇمكىن. تاۋەلسىز قازاقستاندا، بەيبىت زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتساق تا، توتەنشە جاعدايلاردا اتا- بابادان بەرىلگەن ەموتسيالار قىلاڭ بەرىپ جاتاتىنى سودان. ءار اۋرۋدىڭ پسيحيكالىق سەبەبى قاتار جۇرەدى. ونكولوگيانىڭ ادام پسيحيكاسىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن دارىگەرلەردىڭ كوبى بىلەدى. باتىس مۇنى باياعىدا زەرتتەپ تاستاعان. لۋيزا حەي، ليز بۋربو دەگەن مىقتى پسيحوتەراپيەۆتەر بار. ءار اۋرۋدىڭ تۇپكى سەبەپتەرىن زەرتتەي كەلىپ، ونكولوگيانىڭ ەڭ ماڭىزدى سەبەبى - وكپە، رەنىش دەگەن قورىتىندىعا كەلگەن.
مىسالى، ءبىرتالاي جىل بۇرىن جاسى 60-قا كەلىپ قالعان ءبىر كىسىگە كونسۋلتاتسيا بەردىم. جاقسى قىزمەتتە جۇرسە دە، باسشىلىقپەن ءسوزى جاراسپاي، قينالىپ جۇرگەن ەكەن. سالدارىنان جۇمىستان قۋىلادى. قىزمەتتەن سوڭ بيزنەس باستاپ كورگەنىمەن، سەرىكتەستەرى الداپ كەتەدى. ماعان كەلگەن كەزدە اينالاسىنا دەگەن وكپەسى قارا قازانداي ەدى. ءومىر دەگەن ادىلەتسىزدىكتەردىڭ جيىنتىعى دەگەن قورىتىندى شىعارىپ قويىپتى. وكىنىشكە قاراي، ول كەزدە ونكولوگياسى ءتورتىنشى ساتىعا ءوتىپ كەتكەن ەدى. سودان ءبىز تەگىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ كوردىك. اتاسى باقۋاتتى، تەكتى اۋلەتتىڭ تۇتقاسى بولعان ەكەن. بۇكىل مالىن قىزىلداردىڭ يگىلىگىنە بەرۋدەن باس تارتادى دا، اسكەر اۋىلىن تۇگەل قىرىپ تاستايدى. ال اكەسى ول كەزدە 3-4 جاستاعى بالا ەكەن. ونىڭ كۇتىمىنە جاۋاپتى قىزمەتشى ايەل بولعان. باي اۋلەتىنىڭ ءۇرىم- بۇتاعىن اتۋعا اكەتىپ جاتقاندا كۇتۋشى جالعىز بالانى ەتەگىنىڭ استىنا جاسىرىپ، امان الىپ قالادى. اكەسى ءومىر بويى ءبىر جاعى ورىس بيلىگىنەن ۇرەيلەنىپ، ءبىر جاعى نازالانىپ وتكەن. سول سىرتقا شىقپاعان وكپە- رەنىش بالاعا گەن ارقىلى بەرىلگەن بولسا كەرەك. ياعني، اتانىڭ تاعدىرى ارقىلى گەنگە جازىلعان پسيحولوگيالىق جاراقاتتى بالاسى سەزىنبەگەنىمەن، نەمەرەگە تاسىمالداپ جەتكىزۋى مۇمكىن. ونكولوگياعا تاپ بولعان ادامداردى دوكۋچايەۆتاردىڭ ادىستەمەسى بويىنشا قابىلدايمىن. ونكولوگياعا شالدىعىپ ماعان كەلگەندەردىڭ ىشىندە ارعى تەگىندە ادىلەتسىزدىك كورمەگەن ادام جوق.
- وسى كۇنگە دەيىنگى زەرتتەۋلەرىڭىزدەن شىعارعان قورىتىندىلار، دەرەكتەر قازاقستاننىڭ عىلىمي اينالىمىنا ەندى مە؟ ەنبەسە وعان نە كەدەرگى؟
- قازاقستاندا قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى سەزىنىپ جۇرگەن پسيحولوگيالىق سالماقتىڭ زاردابى عىلىمي اينالىمعا ەندى دەپ ايتۋ قيىن. «دوكۋچايەۆتاردىڭ تەكتانۋ ءتاسىلى» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. رەسەيدە «بۇكىلرەسەيلىك كاسىبي پسيحيكالىق- تەراپيەۆتىك ليگا» دەپ اتالاتىن ۇيىم بار. 2018 -جىلى وسى قاۋىمداستىق دوكۋچايەۆتارمەن بىرلەسىپ جاساعان ءبىزدىڭ ءتاسىلدى پسيحولوگيانىڭ ءبىر باعىتى دەپ تانىدى. قازاقستاندا دوكۋچايەۆتاردىڭ اۆتورلىق قۇقىعى نەگىزىندە عانا جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىز. ادىلەت منيسترلىگىندە تىركەلگەن. جوعارى وقۋ ورىندارىندا، پسيحولوگيا پانىندە جەكە ءبىر باعىت رەتىندە ازىرگە وقىتىلىپ جاتقان جوق. تەك تانۋدىڭ بۇل باعىتى 1995 -جىلدان باستاپ دامىپ كەلەدى. ال عىلىمنىڭ تەورياسى پايدا بولىپ، ونىڭ ومىردە قولدانىسقا ەنۋى، رەسمي مويىندالۋى وتە ۇزاق جۇرەدى. سوندىقتان بۇكىل دامۋ كەزەڭىن باستان وتكەرىپ شىعۋىمىز قاجەت. جالپى تەكتانۋ قازاقستاندا عىلىمي پاندەر تىزبەسىنە ەنبەگەن.
- ەلىمىزدە ساياسي- قۋعىن سۇرگىننىڭ اسەرى تيمەگەن اۋلەت جوق. سول زۇلماتتاردىڭ باستالعانىنا 100 جىلدان اسقانىمەن، اسەرىن ءالى ۇمىتقىمىز كەلمەيتىن سياقتى. كەشەگى قۋعىن- سۇرگىن كورگەندەر مەن سونى ۇيىمداستىرۋعا اتسالىسقانداردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ پسيحولوگيالىق پورترەتىن جاساپ بەرىڭىزشى. قازاقستاندىقتاردى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى مەن قۋعىنداۋشىلاردىڭ ۇرپاقتارى دەپ ەكى لاگەرگە ءبولىپ قاراۋعا بولا ما؟ شارتتى تۇردە وسىنداي ەكى لاگەر بار دەپ ەسەپتەسەك، ەكەۋىنىڭ ىمىراعا كەلۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
- دوكۋچايەۆتەردىڭ تەورياسى بويىنشا ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارى مەن سوعىسقا قاتىسقانداردىڭ ۇرپاقتارىنا مىناداي اۋىر مىنەز- قۇلىقتار كوبىرەك ءتان بولىپ كەلەدى. ءبىرىنشى مىنەزدى ءوز تىلىمىزگە يكەمدەپ، «ءۇزۋ ۇلگىسى» دەپ اتاپ ءجۇرمىز. باستاعان ءىستى اياعىنا جەتكىزبەۋ، سونىڭ سالدارىنان تۇپكىلىكتى ناتيجەگە جەتە الماۋ. ونى ادام ءوز بويىنان ىزدەۋى مۇمكىن. كەزىندە اتاسىنىڭ ءوز كۇشىمەن قۇرعان ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىن، ماڭداي تەرىمەن جيعان داۋلەتىن ساياساتتىڭ جەلى ورتا جولدان ءۇزىپ، بايانسىز ەتىپ جىبەرگەن بولۋى مۇمكىن. ونىڭ سوققىسى قاتتى بولعانى سونشا، ۇرپاقتارى دا بەلگىلى ءبىر مەجەدەن اسا الماي نە جۇمىسىن، نە مەكەنىن، نە كاسىبىن اۋىستىرۋعا بەيىم تۇرادى.
ەكىنشى ءبىر مىنەز قۋعىنعا ۇشىراپ، سول كۇيى حابارسىز كەتكەن ادامداردىڭ ۇرپاقتارىندا كەزدەسەدى. ونى ءبىز «كەتۋ ۇلگىسى» دەيمىز. سەمياسىن ءجون- جوسىقسىز تاستاپ كەتۋ، باستاعان كاسىبىن اياقسىز قالدىرۋ، ىشىمدىككە سالىنۋ، ناشاقورلىق، ۇيدەن كەتپەسە دە، جۇمىسباستىلىقتىڭ قۇرساۋىنان شىعا الماۋ، جاستاي اۋرۋعا شالدىعۋ. وسىنىڭ بارىنە «كەتۋ ۇلگىسى» سەبەپكەر بولۋى ىقتيمال. ءۇشىنشىسى - «جوعالتۋ ۇلگىسى». جانۇياسى، كاسىبى، قىزمەتتەگى رەپۋتاتسياسى قولدان سۋسىپ بارا جاتسا، سوڭىنا دەيىن كۇرەسپەۋ، وڭاي كوندىگۋ، نەگىزسىز شاراسىزدىق. ءتورتىنشىسى - «ادىلەتسىزدىككە اشىنۋ» . اينالاسىنان ادىلەتسىزدىك ىزدەپ ءجۇرۋ. پروبلەمانىڭ ءبارىن سوعان تىرەۋ. بەسىنشىسى - بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىك. ەكى لاگەرگە ءبولىنۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، الاساپىران زاماندا اتا- بابالارىمىزدىڭ ءارقايسىسى ساناسى مەن شاماسىنىڭ جەتكەنىنشە شەشىم قابىلدادى دەپ ويلايمىن. ءبىر بولىگى جاڭا بيلىكتىڭ بەتالىسىنان جەرىنىپ، شەتكە قونىس اۋداردى. بىرەۋلەر قاسقايىپ قارسى تۇرىپ، قۇربان بولدى. تاعى ءبىر بولىگى جاڭا بيلىككە قىزمەت ەتىپ كەتتى. كوپ جاعدايدا ونداي قادامعا تۋعان- تۋىسىن، اۋلەتىن، رۋىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن باردى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان ول كەزدەگى ادامداردىڭ سول كەزدەگى شەشىمى ءۇشىن ەشكىمدى كىنالاۋعا قاقىمىز جوق.
- دەگەنمەن، ەكىگە ءبولىنۋ بار ما؟ بار بولسا، ونىڭ قاتەرى قانداي؟
- سۇراقتى دۇرىس قويىپ وتىرسىز، ەكى لاگەرگە ىشتەي ءبولىنۋدىڭ بەلگىسى قوعامدا ءالى بايقالادى. اسىرەسە «فەيسبۋكتە» ونى بىردەن اڭعارۋعا بولادى. شىندىق ىزدەپ، وپپوزيتسيالىق كوڭىل- كۇيگە بەيىم تۇراتىنداردىڭ اتا- باباسى كەزىندە ادىلەتسىزدىككە كوپ ۇشىراعانىن جازعان كوممەنتاريىنەن- اق ءتۇسىنىپ وتىرامىن. الىسقا بارماي- اق، قاڭتار وقيعاسىن قارايىقشى. اينالدىرعان 5-6 كۇننىڭ ىشىندە وتكەن عاسىردا اتالارىمىز وتكەرگەن قيىندىقتىڭ ءبارىن ىقشام ستسەناريمەن قايتالاپ شىققانداي بولدىق. توڭكەرىستىڭ دە، رەپرەسسيانىڭ دا، سوعىستىڭ دا نىشاندارى كوز الدىمىزدا ءجۇرىپ جاتتى. «تەكتەگى سەناري» دەيتىنىمىز وسى. سودان بەرى 4-5 اي وتسە دە قاڭتار وقيعاسى تۋرالى اركىمنىڭ ءوز شىندىعى بار. ويتكەنى شەتىن جاعدايدا ءارقايسىمىز بەلگىلى ءبىر ۇستانىمدا قالىپ، شەشىم قابىلدادىق.
سول قابىلداعان شەشىمىمىزگە وتكەن عاسىردىڭ قيىن كەزەڭدەرىندە بابالارىمىزدىڭ قانداي ارەكەت جاساعانى تىكەلەي اسەر ەتكەن بولۋى مۇمكىن. ۋكراينا مەن رەسەيدىڭ اراسىنداعى جاعداي ءبىزدىڭ قوعامدى تاعى ءبولىپ تاستادى. ەرلى- زايىپتىلاردىڭ ءبىرى رەسەيدى، ءبىرى ۋكراينانى جاقتاپ، قىرقىسىپ جاتقان وتباسىلاردى دا بىلەمىن. ءتىل ماسەلەسىندە دە ءبولىنىپ الدىق. مەنىڭ ويىمشا، كەز كەلگەن قارسىلاسۋدىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايدى. ارينە، ادىلەت ءۇشىن كۇرەسەتىن ادامداردى جاقسى تۇسىنەمىن. دەگەنمەن ءبىر- بىرىمىزبەن تەزىرەك ديالوگقا كەلۋىمىز كەرەك. ول بيلىكتىڭ نەمەسە جۇرتقا اقىل ايتقىشتاردىڭ تاقاۋىرىمەن ەمەس، ىشكى تۇسىنىكپەن ىسكە اساتىن شارۋا. ايتپەسە مۇنداي الاۋىزدىقتى كەز كەلگەن تەرىس پيعىلعا پايدالانىپ كەتۋگە بولادى. ديالوگ بولعاندا ءبىر- ءبىرىمىزدى جازعىرماي، ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا سويلەسۋىمىز كەرەك. كەيدە «فەيسبۋكتەگى» جازبالاردى وقىساڭىز، توبە شاشىڭىز تىك تۇرادى. جاقىندا ورالدان كەلدىم. سەمينار بىتكەننەن كەيىن 5-6 ادام داستارحاندا باس قوستىق. ارامىزدا جاسى 40-تان اسقان جالعىز ەر ادام وتىردى. وڭكەي قازاقتار، قازاقشا سويلەسىپ وتىرعانبىز. الگى ەر ادام ءۇنسىز وتىردى. ىشىمىزدەگى جاسى ۇلكەن ءسانيا دەيتىن بەلسەندى اپاي الگىنى سوزگە تارتتى.
«قازاقشا تۇسىنەم، ءبىراق سويلەي المايمىن» دەدى. اكەسى دە، شەشەسى دە قازاقشا تاربيەلەگەن ەكەن. ءبىراق تۋعان اۋىلىندا ورىستىڭ سانى باسىم بولىپتى. ءبىر سىنىپتاعى 34 بالانىڭ تورتەۋى عانا قازاق بولعان. كەيىن زامان تۇزەلگەن سوڭ قازاق ءتىلىن قايتا ۇيرەنبەكشى بولىپ قانشا تالپىنسا دا، قازىر جاتتاعان ءسوزدى قازىر ۇمىتىپ قالا بەرگەن.
سويتسەك، 4-سىنىپتا ورىس تىلىنەن ساباق بەرگەن ورىس مۇعالىم تاقتاعا شىعارىپ الىپ، «مەنىڭ انا ءتىلىم - ورىس ءتىلى» دەپ قايتالاتادى ەكەن. بالانىڭ ساناسىنا كۇشپەن سىڭىرىلگەن سول كود قازىر بۇكىل تالپىنىسىن بۇعاتتاپ، كەدەرگى كەلتىرىپ ءجۇر. پسيحيلوگيالىق سوققىنىڭ ءتۇپساناعا كەتىپ قالۋى وسىنداي سالدارىمەن جامان. 30 جىلدا انا ءتىلىن ۇيرەنە الماۋدى ەنجارلىق، ەزدىك، قۇلدىق سانا دەپ جازعىرۋشىلار كوپ قوي. ماعان كەلگەن ورىس ءتىلدى قازاقتاردىڭ ءبارىنىڭ ءتۇپساناسىندا پسيحولوگيالىق سوققى جاتىر. سەبەبى اتا-بابالارى قازاق ءتىلى ءۇشىن قۋدالانعان. قازاق بولعانىمىز ءۇشىن عانا ءبىزدى قىرىپ- جويعان. بيلەردىڭ ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى داۋدى ءبىر اۋىز سوزبەن شەشكەنىن اڭىز ەتىپ ءجيى ايتامىز. سول دانىشپاندىقتى ءوز بىرلىگىمىزدى نىعايتۋعا جۇمساۋىمىز كەرەك. ءتىل ماسەلەسى ءوز ىشىمىزدە دە اسقان بىتىمگەرلىكپەن رەتتەلسە عانا، ءتۇبى باياندى بولادى. كەزىندە ورىس ءتىلىن بىلمەگەنى ءۇشىن پسيحولوگيالىق سوققى جەگەندەر مەن سولاردىڭ ۇرپاقتارىنا ەندى ءوزىمىز «قازاق ءتىلىن بىلمەيسىڭ» دەپ پسيحولوگيالىق سوققى جاۋدىرۋ دانالىققا جاتپايدى. سانىمىز 10 ميلليوننىڭ ار جاق-بەر جاعىندا عانا. ات توبەلىندەي بولىپ، قىرىق پىشاق بولىپ جۇرسەك، قالعاندارعا وڭاي جەم بولامىز.
- ال قازاق ءتىلىنىڭ ومىرگە تولىقتاي ەنۋىنە سانالى تۇردە قارسى تۇراتىندار تۋرالى نە ايتاسىز؟
- بىرنەشە جىل بۇرىن ورىس ءتىلدى قازاق ستۋدەنت كەلدى. «قانىم قازاق ەكەنىن بىلەم، ەلدەن ەشقايدا كەتكىم كەلمەيدى. ءبىراق اۋىل قازاقتارىمەن باسىم ءبىر قازاندا پىسپەيتىن سياقتى. ستۋدەنت بولعالى اۋىلدان كەلگەن زامانداستارىمدى جاقتىرمايتىنىمدى بايقاپ ءجۇرمىن. ولاردىڭ بۇكىل ارەكەتى تۇرپىدەي ءتيىپ تۇرادى. بۇل دۇرىس ەمەس ەكەنىن ىشتەي تۇسىنسەم دە، كوڭىلىم يلىكپەي قويدى»، - دەپ كومەك سۇراپ كەلدى.
ءسويتىپ الگى بالانىڭ تەگىن زەرتتەدىك. ارعى اتاسى كامپەسكەگە دەيىن وتە داۋلەتتى ادام بولعان ەكەن. جوق-جىتىككە قارايلاپ جۇرەتىندىكتەن وتە ابىرويلى بولىپتى. 1937-38 -جىلدارى اۋىلداستارىنىڭ ءبىرى دومالاق ارىز جازىپ، اقىرى اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. وسى دەرەكتى تاپقاندا انا ستۋدەنت موينىنان جۇك تۇسكەندەي، بۇكىل جەككورىنىشتىڭ ءتۇيىنىن شەشكەندەي بولىپ، جەڭىلدەپ قالدى. وسىنداي سوققىلاردىڭ ءبارىنىڭ تارقاۋىنا نە كوپ ۋاقىت قاجەت، نە ءاربىرىن ءجىتى زەرتتەپ، سەبەبىن تاۋىپ وتىرۋ كەرەك.
- ليۋستراتسيا نەمىس حالقىنا نە بەردى؟ ءبىزدىڭ قوعامدا وعان سۇرانىس بار ما؟
- ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تا گەرمانيادان باستالعانى تاريحتان بەلگىلى. گەرمانيا، فرانسيا، بەلگيا سياقتى باتىس ەۋروپانىڭ دامىعان مەملەكەتتەرىندە ليۋستراتسيالىق شارالار عىلىمنىڭ نۇقساۋىمەن جۇرگىزىلگەن. گەرمانيادا عىلىم سول كەزدىڭ وزىندە جاقسى دامىعان بولاتىن. ماسكەۋدە گەرمانيانىڭ پسيحولوگيا ماماندارىمەن ءبىراز سويلەسىپ، پىكىر الماستىم. مەنىمەن سويلەسكەندەردىڭ ءبارى ادامزات الدىنداعى اتالارىنىڭ ارەكەتى ءۇشىن كىنالارىن سەزىنەتىندەرىن ايتادى. گەرمانيادا ليۋستراتسيا وتە دۇرىس باعىتتا ءوتتى. بارىنشا ادىلەتتى ۇيىمداستىرىلدى. ونىڭ ىشىندە ساياساتكەرلەر، الەۋمەتتانۋشىلار، پسيحولوگتار، پسيحوتەراپيەۆتەر ادىستەمەسىن ازىرلەۋگە اتسالىستى. سوندىقتان شاش ال دەسە، باس الاتىنداي ارتىق كەتۋ بولعان جوق.
2000 -جىلدىڭ 12-ناۋرىزىندا سول كەزدەگى كانسلەر گەلمۋت كول ەۆرەي حالقىنىڭ الدىندا وكىنىشىن ءبىلدىردى. حالىققا شىندىقتى جەتكىزۋ تاسىلدەرىن ۇسىنۋدا نەمىس پسيحولوگتارى كوپ شارۋا تىندىردى. بىزدە ونداي بولا ما، بولماي ما، ۇلكەن سۇراق... ءتۇرلى سالانىڭ عالىمدارىنىڭ باسىن قوسۋدى ايتپاعاننىڭ وزىندە بىزدە بۇل ماسەلە بويىنشا پسيحيلوگتاردىڭ ءوزىنىڭ باستارى قوسىلمايدى. ەگەر ءبارى عىلىمي دەڭگەيدە، ساياساتتىڭ ەمەس، عىلىمنىڭ نۇسقاۋىمەن ۇيىمداستىرىلسا، ليۋستراتسيا قوعامدا ىمىرانىڭ ورنىعۋىنا سەپتىگىن تيگىزە الادى. ءبىزدىڭ قوعامدا ليۋستراتسياعا سۇرانىس جوق دەپ ويلايمىن. باسشىلاردىڭ پسيحولوگياسى ءبىر باسقا، حالىقتىڭ پيسحولوگياسى ەكى باسقا. سوندىقتان ازىرشە سۇرانىس جوق سياقتى.
- كونە تۇركىنىڭ ەرگەنەقون دەيتىن اڭىزى بار. وڭتۇستىكتەن تيگەن جاۋدان ويسىراي جەڭىلگەن ءبىر ۇلىس ەل ادام اياعى، مال تۇياعى جەتپەيتىن دارا شاتقالدى بارىپ پانالايدى. ەل كوسەمدەرى كەيىنگىلەرگە سول قىرعىندى كورگەن سوڭعى ادام كوز جۇمعانشا ەتەككە تۇسپەڭدەر دەپ وسيەت قالدىرادى. مۇسا پايعامباردىڭ جۇرتىن 40 جىل يەن دالادا ەرتىپ جۇرگەنى تۋرالى اڭىز دا وسىعان ۇقسايدى. بۇرىنعىلار وتكەننىڭ سالدارىنان وسىلاي قۇتىلىپ وتىرعان. قازىرگى زاماندا مۇنىڭ ەمى قانداي؟
- ماعان سالسا، ەمى - عىلىم. ءوزىمدى بۇل باعىتتا ەم جاساپ جۇرگەن اداممىن دەپ سانايمىن. ال مەملەكەتتىك ماسشتابتا الساق، ۇلتتىق يدەولوگيا كەرەك. باسشىعا، بيلىككە، ۇكىمەتكە كوپ نارسە بايلانىستى. زيرا ناۋرىزبايەۆانىڭ جوقتاۋ عۇرپى تۋرالى كەرەمەت ماقالاسى بار. ۇجىمدىق جاراقات دەگەن بار. ونىڭ ءبىر ەمى - جوقتاۋ.
«قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى» دەگەن جوقتاۋ ءان قازاق تاريحىنداعى ورىس وتارشىلارىنا دەيىنگى ەڭ ءبىر قاسىرەتتى كەزەڭنەن ەستەلىك بولىپ قالعان. ءبىز ⅩⅩ عاسىرداعى ازاپتارىمىزدى ءدال سولاي جوقتاي المادىق. ياعني، ونىڭ زاردابىن ارادا ءجۇز جىل وتسە دە تىستەنىپ ەسكە الاتىنىمىز سودان. ال ونىڭ ءوزىمىز بىلمەيتىن پسيحيلوگيالىق زاردابى قانشاما؟! كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە سونىڭ بەلگىسىن ءوزىمىز بىلمەستەن كورسەتىپ جۇرگەن بولۋىمىز مۇمكىن. جوقتاۋدىڭ ۇجىمدىق پراكتيكاسىن اۋىلداعى ءولىم- جىتىمنەن كورەتىن ەدىك. ەتنوگرافتار، تاريحشىلار، پسيحولوگتار، انتروپولوگتار، ساياساتتانۋشىلار باستارىن قوسىپ، ۇجىمدىق جوقتاۋدىڭ عىلىمي نەگىزى بار جوباسىن جاساۋ كەرەك شىعار. 31-مامىر سول ۇجىمدىق جوقتاۋدىڭ كۇنىنە اينالۋ كەرەك سياقتى. اشارشىلىق تۋرالى شىندىقتار تام- تۇمداپ ايتىلىپ كەلە جاتىر. ول دا ەمنىڭ ءبىر جولى دەۋگە بولادى.
- ءبىزدىڭ ادەبيەت وتكەننىڭ «شىندىعىن» جىرلاۋعا اۋەس. شىندىق قاۋىپ سەيىلگەن سوڭ ايتىلۋى كەرەك دەگەن پسيحولوگيا بار سياقتى. قالاي ويلايسىز؟
- جازۋشى بولا ما، اقىن بولا ما، قايراتكەر بولا ما، ول ەڭ اۋەلى - ادام. ال ءار ادامنىڭ تەگىنىڭ تاريحى بار. جازۋشى دەگەن تەگىندە دارىن بار ادام عوي. بۇل جەردە ونىڭ مامان رەتىندەگى ميسسياسىنا جۇك ارتا بەرۋدىڭ پايداسى جوق. جازۋشىلاردىڭ كوبىنىڭ اتا- باباسى اسىرەسە ⅩⅩ عاسىردا قۋدالاۋ كورگەن. اتىلعان، سوتتالعان. ال شىندىقتى جازۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن قورىقپايتىن، ساۋ رۋح كەرەك. قازاعىمىزدىڭ رۋحى كەرەمەت السىرەپ كەتكەن. حالىقتا جوق رۋح جازۋشىدا قايدان بولسىن؟ ! سوندىقتان شىندىق جازۋعا دايىن زيالىلار سيرەك كەزدەسىپ وتىر.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اۆتور: ەسىمجان ناقتىباي