تۇركى حالىقتارىنىڭ قىتاي مادەنيەتىنە ىقپالى شىڭعىس حان داۋىرىنەن بۇرىن باستالعان - ەركەبۇلان مۇرات ۇلى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ رەسمي تىلدەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن قىتاي تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق جىل وتكەن سايىن ارتىپ كەلە جاتىر.

5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار قىتاي ەلىنىڭ ەجەلگى تاريحي جازبالارىنىڭ قۇپياسىن اشۋ كوپ ادامنىڭ ارمانى بولعانىمەن، ونىڭ كىلتىن تابۋ الايدا كەز-كەلگەن ادامنىڭ ماڭدايىنا بۇيىرماي تۇر.

قىتايدىڭ بايىرعى تىلىندەگى جازبالاردى قازىرگى تىلىنە اۋدارۋمەن اينالىساتىن اكەلى-بالالى كاسىبي اۋدارماشىلار مۇرات ءسۇلتانشارىپ ۇلى مەن ەركەبۇلان مۇرات ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل مارتەبەگە يە بولعان ادامدار 1,5 ميلليارد حالق قىتايدىڭ وزىندە دە وتە از.

مۇرات سۇلتانشارىپ ۇلى، شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ ءتىل-جازۋ قىزمەتى كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرى:

- قىتاي اۋدارماشىلارىنىڭ ءوزى ءالى كۇنگە دەيىن باسقاسىن بىلاي قويعاندا كونفۋسيدىڭ شىعارمالارىن دا ءارتۇرلى اۋدارىپ ءجۇر. مۇنداي جاعدايدا ولارمەن كورشى تۇرعان جانە بارىس-كەلىس قاتىناستا بولعان ەلدەردىڭ اتاۋلارى جانە ولاردىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ەسىمدەرى ءار اۋدارمادا ءارقيلى اتالۋىنا تاڭىرقاۋدىڭ قاجەتى بولماس. ويتكەنى قىتايلاردىڭ مادەني جانە ەكونوميكالىق ىقپالداستىقتا بولعان ەلدەردەن كىرگەن اتاۋلار مەن سوزدەردى ءوز ىڭعايىنا بەيىمدەپ، وزگەرتىپ الاتىنى عالىمدارعا بۇرىننان بەلگىلى ءجايت.

ولار ءتىپتى حالىقارالىق تەلىم (تەرمين) سوزدەردىڭ ءوزىن كوپ جاعدايدا وزىنشە بولەك اتاۋمەن اتايدى. سوندىقتان قىتاي مۇراعاتتارىنداعى قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەردى انىقتاپ، سۇرىپتاپ، اۋدارۋ كەزىندە ءبارىن سالىستىرىپ، رەتتەپ تەك قيسىندىلاۋىن عانا العان ءجون. ال ونداعى ەجەلگى تۇركى تايپالارىنىڭ جانە ونىڭ قۇرامىنداعى رۋلاردىڭ اتاۋىن ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋدى ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن ءتۇسىندىرۋ وتە قيىن.

ەركەبۇلان مۇرات ۇلى: كونە جازبالاردى اۋدارۋداعى باستى قيىندىق ءتۇپ نۇسقا ماتەريالمەن جۇمىستان باستالادى. مۇنداعى ءبىرىنشى ماسەلە ونى انىقتاۋ بولسا، ەكىنشىسى ءتۇسىنۋ. ءتۇپ نۇسقاسى ساقتالماعان كەيبىر جازبالاردىڭ جالپى حالىققا ورتاق نۇسقاسى مەن بايىرعى نۇسقاسى كوپ جاعدايدا ءارتۇرلى بوپ كەتەدى. ماسەلەن قىتايدا حالىق مارتەبەلى ادامنىڭ اتىن تىكە اتاماعان. بيلىك باسىنداعىلار دا ءوز يدەولوگياسىن حالىققا ءسىڭىرۋ ءۇشىن بايىرعى شىعارمالارعا ءار داۋىردە ءوز ىقپالىن جاساپ وتىرعان.

سول سەبەپتى مۇنداي جازبالاردى اۋدارعاندا اۋدارماشى ءوزىم بىلەرمەندىك تانىتپاي، تاريحشى، ارحەولوگ، لينگۆيست سياقتى وزگە دە سالالاردىڭ كاسىبي ماماندارمەن بىرلەسىپ جۇمىس جاسايتىن بولسا اۋدارما كوڭىلگە قونىمدى بولىپ، ودان عىلىمي قۇندىلىعى ارتپاسا كەمىمەيتىنى انىق. وكىنىشكە وراي قاراي قاي ەلدە بولماسىن مۇنداي ماڭىزدى جۇمىستى اركىم ءوز الدىنا بەتالدى اۋدارىپ جاتقان جاعدايلار بار. اۋدارماداعى مۇنداي ءۇستىرت جاعداي قىتايعا دا ءتان بولىپ وتىر.

ارينە بىزدە قىتايشادان قازاقشاعا اۋداراتىن ابدىبەك بايبولاتوۆ، ناريمان جاباعىتاي، ابدىلدابەك اقىشتاي دەگەن سياقتى. مىقتى اۋدارماشىلار بار. الايدا جالپى اۋدارمادا قانداي دا ءبىر جۇيەلەنگەن جاعداي جوق. مىسالى وقۋلىق كەم. «حانزۋشا قازاقشا اۋدارما وقۋلىعى» دەپ اتالاتىن جالعىز ەڭبەكتىڭ ءوزى وتكەن عاسىردىڭ 80 -جىلدارى شىققان. ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇكىمەت مويىنداعان بىردەن-ءبىر وقۋلىعىمىز بولىپ وتىر.
سونىڭ ءوزىن مالدانىپ كەيبىر كىسىلەر وعان ازدى-كەم وزگەرىستەر ەنگىزىپ، ءوز الدىنا كىتاپ شىعارعان جاعدايلار دا بار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قىتايشادان قازاقشاعا، قازاقشادان قىتايعا اۋدارۋدا بىزدە اۋدارمانىڭ پراكتيكاسى، نازارياسى، زەرتتەلۋى، ادىستەمەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءالى جۇيەلەنگەن جوق دەپ ايتۋعا بولادى.

سونداي-اق بىزدە قازىرگى جانە بايىرعى تىلدەن اۋدارۋ دەگەن ەكى نارسە بار. بايىرعى قىتاي تىلىنەن قازىرگى قىتاي تىلىنە اۋدارۋ قىتايلاردىڭ اراسىندا ۇلكەن كاسىپ بوپ كەتتى. الايدا ولاردىڭ اراسىندا كاسىبي اۋدارماشىلار ساناۋلى عانا. سونىڭ ءبىرى مەنىڭ اكەم مۇرات سۇلتانشارىپ ۇلى دەۋگە بولادى.

جالپى تۇركى جانە قىتاي حالىقتارىنىڭ ارعى اتا-بابالارىنىڭ اراسىنداعى ىقپالداستىق قارىم- قاتىناستاردىڭ تاريحى وتە ەرتە داۋىرلەردەن باستالعان. بۇل شىڭعىس حاننان بۇرىن باستالعان. وكىنىشكە وراي ءبىز ونى ءبىر ارناعا تۇسىرەمىز دەپ كوپ نارسەنى ءبۇلدىرىپ العان جاعدايىمىز بار. بابالارىمىز بۇرىن قىتايلارمەن كوپ سوعىسقان عوي. ال سوعىس دەگەن ناعىز مادەني اۋىس-ءتۇيىس جاسايتىن جەر.

قانداي دا ءبىر ەلدىڭ اسكەري ىستەرى دامىسا مادەنيەتى دە ءوسىپ-وركەندەيدى. ول الەم عالىمدارىنىڭ ورتاق پىكىرى. تاريحتى زەرتتەگەن كەزدە عالىمداردىڭ تەوريالارى كەيدە بىزگە شەكتەمە بوپ قالادى. ەجەلگى رۋ-تايپالار مەن ەلدىڭ اتىن عانا قۋالاپ، زاتىن قۋالاماۋ ءبىزدى كوپ جاعدايدا ۇلكەن نارسەدەن اداستىرادى. كەز كەلگەن ۇلتتا گەوگرافيالىق تاريح بولادى.
سول ەلدىڭ اۋماعىنداعى حالىقتار تاريحى سول ۇلتتىڭ تاريحىن قۇراپ جاتىر. ونى ءسوزسىز ماڭىزعا الۋ كەرەك. تاريحتى زەرتتەگەندە اتا-بابامىزدىڭ اتىنىڭ تۇياعى تيگەن جەردەگى ۇلتتىڭ ءبارى زەرتتەلۋى كەرەك. مىسالى قىتايدا قوڭىراتتاردان سىڭگەن گو فاميليالار، قاڭلىدان سىڭگەن كان فاميليالىلار كوپ. بۇدان بولەك كەرەيلەر، ۇيسىندەر، مەركىتتەر جانە تاعى باسقا دا تايپالاردىڭ وكىلدەرى بار.

جالپى قىتايلاردىڭ فاميلياسىنىڭ الدىنداعى ليۋ، ۆان، جان سياقتى سوزدەر ءبىزدىڭ رۋلارىمىز سياقتى اتاۋدى بىلدىرەدى. قىتايلار ونى وزدەرى دە جاسىرماي اشىق ايتادى. ءبىر عانا شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعىمىز دەيتىندەردىڭ ءوزى قازىر وندا ءبىر اۋدان. سول سياقتى قىتايدىڭ بۇرىنعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ كوبى قاڭلىدان شىققان. بۇدان بولەك قىتايدىڭ ايگىلى 24 تاريحىنىڭ ۇشەۋىن باقىلاپ، جازدىرعان توتو دەگەن كىسىنىڭ رۋى مەركىت بولعان. ول ءوزى شىڭعىس حان داۋىرىندە باس ساردار بولعان ادام ەكەن.

مۇرات سۇلتانشارىپ ۇلى: تۇركى تايپالارىنىڭ قىتايلارعا جانە بۇكىل ادامزات تاريحىنداعى مادەني ىقپالى وتە زور. قىتاي مادەنيەتىنىڭ ەۋروپاعا اسەرى تۇركى حالىقتارىنىڭ دالاسى ارقىلى جەتكەنىن قازىر كۇللى الەم بىلەدى. بارلىق اۋىس-ءتۇيىس ۇلى جىبەك جولى ارقىلى جۇرگەن. مۇنداي جاعدايدا ءبىر حالىقتان ەكىنشى ءبىر حالىققا تەلىم سوزدەردىڭ دە سىڭگەنى انىق. ماسەلەن سىزدەر ۋنيۆەرسيتەت دەيسىزدەر ءبىز ونى حانزۋشالاپ (قىتايشا) داشو، ال ينستيتۋتتى شەيان دەيمىز. داشوداعى «دا» ۇلكەن، «شە» مەكتەپ دەگەن ءسوز.
قىتاي قازاقتارىندا قىتايدان كىرگەن كىرمە سوزدەر كوپ ەمەس. اۋىز ەكى تىلدە مۇنداي ءبىرلى-جارىم سوزدەر ايتىلا بەرەدى، ءبىز ونى باسپا بەتىنە شىعارمايمىز. سوڭعى كەزدە جارىق كورىپ جاتقان باسپا ونىمدەرىندە ەملە جاعىنان قاتەلەردىڭ كوپ كەزدەسۋى سونداعى قىزمەتكەرلەردىڭ بۋىن الماسۋىنان ورىن الىپ وتىرعان جاعداي. سول سياقتى حانزۋشا وقىعان كەيبىر بالالار كەيدە ءتىلدى بۇراپ سويلەيدى. ولاردىڭ اراسىندا مەن وقۋ ءبىتىردىم دەگەندى «بيە بولدىم» دەپ ايتىپ كۇلكى بولعاندار بار.

جالپى وسى ارادا مىنا ءبىر ءجايتتى باسا ايتا كەتكەن ارتىق بولماس، قىتايداعى قازاقتاردىڭ اراسىندا وتكەن عاسىردان بەرگى داۋىردە قىتايعا سىڭگەندەر كوپ ەمەس. ال وتە ەرتە كەزدە ءسىڭىپ كەتكەن تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ وكىلدەرى كوپ بولعانمەن، ولاردىڭ سانىن ەشكىم ءدال ايتىپ بەرە المايدى.

ءبىز سونداي-اق، ادەبي شىعارمالاردان اۋدارما جاسايتىن بولساق الدىمەن بۇل قازاقستاندا اۋدارىلدى ما دەيمىز. شەتەل اۆتورلارىن قىتاي ءتىلى ارقىلى اۋدارساق كەيبىر جەرى بۇرمالانىپ كەتۋى مۇمكىن. اۋدارىلسا وسى جاقتاعى اۋدارمانى كوشىرىپ الامىز. ويتكەنى ءبىز اۋدارما سالاسىندا بۇل جاقتاعى اۋدارماشىلارعا جەتەمىز دەپ ايتا المايمىز.

بۇرىن ادەبي شىعارمالاردان اۋدارما كىتاپتار ءجيى شىعىپ تۇراتىن. سوڭعى جىلدارى ادەبي شىعارمالاردىڭ اۋدارمالارىن كوپ كورگەم جوق. سوڭعى جىلدارى قىتايدا مويان دەگەن بىرەۋ نوبەل سىيلىعىن الدى. كەيىنگى كەزدە وسى كىسىنىڭ شىعارماسىن اۋدارۋشىلار كوبەيدى. ونىڭ ءبىر اڭگىمەسىن ءتىپتى 3 ادام اۋدارىپتى. ەندى وسى ۇشەۋىن سالىستىرىپ ماقالا جازىپ جۇرگەندەر بار.

جالپى قىتايدا اۋدارمانىڭ كۋرستارى كوپ. قۇرامىز دەپ قۇرىلماي قالعان مەكتەپتەر دە بار. ال اۋدارما سىنىپتارى تەك بىرنەشە ساناۋلى داشودا عانا بار.

جاقىندا سۇلەيمەن دەميرەل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قازاق الىپبيىنە ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا شاقىرعان ەكەن. «قازاقي لاتىن ءالىپبيىنىڭ تۇبەگەيلى شىعار جولى» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادىم. قىتاي قازاقتارىنىڭ اراسىندا دا بۇل ماسەلەنىڭ تالقىعا ءتۇسىپ جاتقانىنا 10 جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ءبىزدىڭ ويىمىز لاتىن الىپبيىنە قالاي كوشسەك دە، وزگەلەردىڭ قاتەلىكتەرىن قايتالاماۋ. وسى ماقساتتا شەت ەلدە جۇرسەك تە بالامىز ەكەۋمىز الىپبيگە قاتىستى ءوز جوبامىزدى ۇسىنىپ وتىرمىز. ءبىز وندا كومپيۋتەر پەرنەسىندەگى 26 تاڭبادان شىقپايمىز دەپ وتىرمىز.

ەركەبۇلان مۇرات ۇلى: كومپيۋتەردىڭ دە، اۋدارمانىڭ دا وقۋىن وقىدىم. مىنا كىسى ماعان ءبىر جاعىنان اكەم، ەكىنشى جاعىنان ۇستازىم. لاتىن جوباسىنا كەلگەندە ءبىز 26 ارىپتەن شىقپاۋدى ۇستانىپ وتىرمىز. وندا تۇرىككە دە، وزبەككە دە جانە تاعى باسقالارعا دا ەرمەيمىز. پەرنەتاقتاداعى تاڭبالاردان اسپايتىن جوبا جاراتامىز. ەڭ ءتيىمدى جاعداي وسى. ەگەر وعان قانداي دا ءبىر ءۇتىر نە باسقا ءارىپ كىرىپ كەتسە ول قالاي بولسا دا قولدانۋشىعا اۋرە تۋدىرادى. ءبىز كومپيۋتەردى عانا ەمەس ۇيالى تەلەفوندى دا ەسكەرىپ وتىرمىز. پەرنەتاقتاعى قازىرگى 26 ءارىپ بارلىق سالادا ەش كەدەرگىسىز جۇرەدى.

كەزىندە قىتاي جاڭا جازۋعا اۋىسقاندا جەدەلحات جىبەرگەندە ءۇتىرى بار، نە ارتىندا قۇيرىعى بار نارسەلەر ارعى جاققا جەتپەي قالىپ اۋرە تۋدىردى. سول كەزدىڭ وزىندە قازاقتىڭ وقىعان زيالى ادامدارى بىزگە دە لاتىن ءالىپبيى دۇرىس ەكەن دەگەندى ايتتى. ەندى وسى ارمانىمىز تەزىرەك جۇزەگە اسسا، دۇنيەنىڭ ءتورت قيىرىندا شاشىراپ جۇرگەن 5 ميلليوننان استام قازاقتار اتاجۇرتتاعى قانداستارىمىزبەن ەش كەدەرگىسىز حات-حابار الماساتىن بولادى.

- ايتقانىڭىز كەلسىن. اڭگىمەلەرىڭىزگە راحمەت.

اۆتور: ەرلىك ەرجان ۇلى

«الاش ايناسى»

2014 -جىل