رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرەتىن قازاقستاندىقتار نەنى ءبىلۋى كەرەك
قازاقپارات ساراپشىنىڭ رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمعا شىعارىلاتىن زاڭناما وزگەرىستەرى تۋرالى ساراپتاماسىن ۇسىنادى. 5- ماۋسىمدا ەلدە جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتەدى. بۇل شارانىڭ ءجونى بولەك، جوسىعى ەرەك بولعالى تۇر. كونستيتۋتسيانىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى وزگەرۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن مۇقىم جۇرت جۇدىرىقتاي جۇمىلۋعا ءتيىس. وسىعان دەيىن اتا زاڭنىڭ ءتورت رەت وزگەرگەنىن بىلەمىز. ءبىراق بۇعان دەيىنگى وزگەرىستەردىڭ ءبارى پارلامەنت شەشىمى بويىنشا قابىلدانعان ەدى. ەندى حالىقتىڭ ەركىنە بەرىلىپ وتىر. مۇنى بيلىك پەن بۇقارانىڭ اراسى تاعى ءبىر تابان جاقىنداي ءتۇستى دەپ توپشىلاۋعا بولاتىن شىعار. وسى تۇستا، رەفەرەندۋمعا قاتىسپاس بۇرىن نەنى ەسكەرۋ كەرەك؟ ءجيى ايتىلا بەرمەيتىن قانداي باپتار بار؟ اۋەلى وسى جايتقا ءجىتى نازار اۋدارعان دۇرىس سياقتى.
- «جالپى ەرەجەلەر» دەپ اتالاتىن ءبىرىنشى بولىمدە مەنشىككە ارنالعان التىنشى باپتاعى ءبىر عانا تارماق وزگەرەدى. بۇرىن جەردىڭ استى- ۇستىندەگى بارلىق بايلىق مەملەكەت مەنشىگىندە ەدى. ەندى ول حالىق مەنشىگىنە وتەدى. ال مەملەكەت حالىق اتىنان ونى باسقارۋ قۇقىعىنا يە بولادى. وزگەشە ايتقاندا، بۇل وزگەرىس تەك شارتتى سيپاتقا يە.
- «ادام جانە ازامات» بولىمىندە ءولىم جازاسى تەرروريزم مەن اسا اۋىر قىلمىستار ءۇشىن ەرەكشە جازا ەكەنى تۋرالى ەكىۇشتى فورمۋلانىڭ ورنىنا قاراپايىم جانە قىسقا «ءولىم جازاسىنا تىيىم سالىنادى» دەگەن ءسوز كەلەدى.
سونداي- اق، ەرىكسىز ەڭبەككە قانداي جاعدايلاردا جول بەرىلەتىنى تۋرالى نورما دا وزگەرەدى. ەگەر بۇرىن: «سوت ۇكىمى بويىنشا» دەپ ايتىلعان بولسا، ەندى - «كىنالى دەپ تانۋ تۋرالى سوت اكتىسى نەگىزىندە» دەپ ايتىلاتىن بولادى. ياعني، ەرىكسىز ەڭبەك جازانىڭ ىقتيمال وپتسيالارىنىڭ ءبىرى بولادى. قۇقىق قورعايتىن جاڭا ينستيتۋتتار قۇرىلادى ولار - كونستيتۋتسيالىق سوت (كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ ورنىنا) جانە جوعارى اۋديتورلىق پالاتا (ەسەپ پالاتاسىنىڭ ورنىنا). ولاردىڭ فۋنكتسيالارى بۇرىنعىشا قالادى، ءبىراق وكىلەتتىكتەرى كەڭەيتىلەدى. اتاپ ايتقاندا، كونستيتۋتسيالىق سوت ازاماتتاردىڭ وتىنىشتەرىن قارايدى. رەسەيدىڭ تاجىريبەسى مۇنداي كونستيتۋتسيالىق باقىلاۋ ورگانى نەگىزىنەن ازاماتتاردىڭ وتىنىشتەرىمەن جۇمىس ىستەيتىنىن كورسەتەدى. بۇل رەتتە كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ سۋديالارىن پرەزيدەنت (ءتورت)، سەنات (ءۇش) جانە ءماجىلىس (ءۇش) تاعايىندايدى.
پارلامەنتتىك بولىمگە ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر ەڭ كولەمدى، ءبىراق ولاردىڭ بارلىعى زاڭداردى قابىلداۋ رەگلامەنتىن رەتتەيدى. ءماجىلىس زاڭ قابىلداۋ جۇيەسىندەگى نەگىزگى ينستيتۋت بولادى. ولاردىڭ ساپاسىن باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جانە بۇل رەتتە زاڭ شىعارۋ پروتسەسىن وڭتايلاندىراتىن، سونداي- اق، ءماجىلىستىڭ زاڭنامالىق جانە باقىلاۋ فۋنكتسيالارىن كۇشەيتەتىن جاڭا ءراسىم ەنگىزىلۋدە. ال سەناتتىڭ ءوڭى ۇسىنعان رەفورمالار پاكەتىنە ءماسليحاتتاردىڭ تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ولاردىڭ ەل ازاماتتارىنا ەسەپتىلىگىن كۇشەيتۋ جونىندەگى شارالار كىرەدى. بۇل سەناتورلاردىڭ سايلاۋ پروتسەسىندەگى باسەكەلەستىگى تۋىنداتىپ، وزدەرى وكىلدىك ەتەتىن وڭىرلەر الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتەدى. مۇنداي ءتاسىل سەناتتا ماجىلىستەگى قانداي دا ءبىر پارتيالىق فراكسيامەن نەمەسە پارتيامەن مۇلدە بايلانىسى جوق دەپۋتاتتاردىڭ پايدا بولۋىنا جول اشۋى مۇمكىن.
پرەزيدەنتتىڭ سەناتورلاردى تاعايىنداۋ كۆوتاسى 15 ادامنان 10 ادامعا دەيىن ازايادى. ونىڭ ىشىندە بەس ادامنىڭ كانديداتۋراسىن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى (ق ح ا) ۇسىنادى. كانديداتتى تاعايىنداۋ نەمەسە قىزمەتتەن شىعارۋ الدىندا سەناتتىڭ كەلىسىمىن تالاپ ەتەتىن لاۋازىمدار تىزبەسىنە كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ءتوراعاسى جانە جوعارى سوت كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قوسىلدى. ءماجىلىس وڭىرلەردىڭ ەمەس، قازاقستان قوعامىنىڭ ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتارىنىڭ اتىنان جۇمىس ىستەيدى. ول نەعۇرلىم ىقشام بولا ءتۇسىپ، دەپۋتاتتار سانى 107-دەن 98 ادامعا دەيىن (ق ح ا كۆوتاسى ەسەبىنەن) ازايادى. وسىنشا دەاۋتاتتىڭ % 70- ى پارتيالىق تىزىمدەر نەگىزىندە ارالاس سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا، % 30- ى ءبىر مانداتتى اۋماقتىق وكرۋگتەر بويىنشا وتەدى. بۇل رەتتە سايلاۋشىلار ماجوريتارلىق جۇيە بويىنشا سايلانعان دەپۋتات جۇمىسىنا قاناعاتتانباسا، مانداتتى كەرى قايتارىپ الا الادى. وسىنداي ماڭىزدى وزگەرىستەردىڭ بار ەكەنىن ەسكەرسەك، قازاقستاننىڭ ەندىگى بولاشاعى ءسىز بەن ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىزدا!
اۆتور: ەسىمجان ناقتىباي