ابايدى سوڭعى رەت قاراعان دارىگەر كىم؟

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ىلگەرىدە ناستىلەك اقساقالدىڭ ۇلكەندەردەن ەستىگەن ءبىر اڭگىمەسىن جازعانبىز.

ول شاكارىمنىڭ قالاي شەيىت بولعانى تۋرالى جانە قاجىنى كىمنىڭ اتقانى حاقىنداعى اڭگىمە بولاتىن. ماقالانى ءبىراز سايتتار ءىلىپ اكەتىپ، وقىرمانعا قولجەتىمدى ەتتى. وعان دا العىسىمىزدى بىلدىرەمىز.

ەندىگى اڭگىمە دە - سول ناستىلەك سالمەنبەت ۇلىنىڭ اۋىزىنان جازىلىپ العان دۇنيە. ءسوز - ۇلى ابايدىڭ باقيعا اتتانار الدىنداعى جاي- كۇيى تۋرالى بولماق. بۇل اڭگىمە - ۇلى كەمەڭگەردىڭ سوڭعى كۇندەرىندە باسى- قاسىندا بولعان، كوزىمەن كورگەن ادامداردىڭ ەستەلىكتەرى.

ءبىر ەسكەرتە كەتەتىن نارسە - جازىلعان وقيعالاردىڭ بارلىعى ابايتانۋشى عالىمدارعا بۇرىننان بەلگىلى جايتتەر.

ءتىپتى، وسى ءبىر كىشىگىرىم بولسا دا، ابايدىڭ دۇنيەدەن وتەرىنىڭ الدىنداعى جاعداي تۋرالى باياندايتىن ماڭىزدى تاريحتى مۇحتار ماعاۋين اعامىز كەزىندە «جۇلدىز» جۋرنالىنا دا جازىپ، باستىرعان. ءبىزدىڭ مىندەت - وسى تاريحتى ينتەرنەتتى عانا «اقپارات كوزى» دەپ تانيتىن جاس بۋىننىڭ نازارىنا جەتكىزۋ. ايتىلعان اڭگىمەدە از- كەم قاتەلىكتەر كەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن دە جوققا شىعارمايمىز.

***

ناستىلەك سالمەنبەت ۇلى: شۇبارتاۋدا بەيسەنباي تويسارين جانە بوجەي مىڭعاتوۆ دەگەن كىسىلەر وتكەن. سول كەزەڭدە بالالاردى ورىسشاعا وقىتامىز دەپ جەر- جەردەن شاكىرت جينايدى ەكەن. جوعارىدا ايتىلعان بەيسەنباي تويسارين مەن بوجەي مىڭعاتوۆ داعاندى بولىسىنان سول وقۋعا اتتانعان قارانىڭ ىشىندەگى از ادامنىڭ ءبىرى بولعان. ەكەۋى الدىمەن قارقارالىدا ورتا مەكتەپتە وقىپ، كەيىن ومبىعا كەتەدى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، كوللەدجدە وقيدى. ول ۋاقىتتا باي- بولىستاردىڭ بالالارىن عانا وقىتاتىنى دا بەلگىلى-تىن. پاتشا ۇكىمەتىنەن سونداي پارمەن دە تۇسكەن.

بەيسەنباي تويساريننىڭ ارعى بابالارى اۋقاتتى ادامدار بولعان دەسەدى، ال ول ورتا تابىستى وتباسىنان تۇلەگەن بوزبالا ەكەن. ۇلدارىن قيماعان بايلار وتىز تۇساقتان مال جيناپ، ولاردىڭ ورنىنا وسى تويسارين مەن مىڭعاتوۆتاردى وقۋعا جىبەرىپتى.

ابىروي بولعاندا، ولار كوللەجدى التىن مەدالمەن بىتىرەدى. كوللەدج باسشىلىعى ەكەۋىن ءبىلىمىن جەتىلدىرۋگە سانكت- پەتەربۋرگكە جىبەرەدى. ءبىراق، كەيىن وقۋ ورنىنا «ولار بايدىڭ بالالارى ەمەس» دەگەن ارىز جەتىپتى دەيدى. ساياسات سونداي، ەكەۋى الگى ارىزدىڭ سالدارىنان قاشىپ، توم قالاسىنا بارادى.

ەكەۋى دە تومداعى ءسىبىر ۋنيۆەرسيتەتىنە تۇسەدى. ۋنيۆەرسيتەتتى بوجەي مىڭعاتوۆ مەديتسينا ماماندىعى بويىنشا بىتىرسە، بەيسەنباي تويسارين مال دارىگەرى بولىپ ءتامامدايدى.

ەكەۋى 1898 -جىلدارى ەلگە ورالادى. بەيسەنباي تويسارين ەلدى باسقارۋ ىسىنە ارالاسىپ، جيىرما جىلداي بولىس بولادى. الاش قوزعالىسىنىڭ وڭىردەگى بەلدى وكىلى رەتىندە اعارتۋشىلىقپەن اينالىسادى (اڭعارتۋ: ب. تويسارين سالدىرعان مەكتەپ اياگوز اۋدانى مادەنيەت اۋىلىندا ءالى دە تۇر. بالا كەزىمىزدە وسى ءبىر جان- جاعى مۇجىلگەن كونە عيماراتتى سىرتتاي قىزىقتاپ جۇرەتىنبىز. بۇل مەكتەپتە قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋين جانە ءبىرقاتار شۇبارتاۋلىق تۇلعالار وقىعانىن ەرجەتە كەلە بىلدىك. الاش كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحان، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ قۋعىندا جۇرگەندە شۇبارتاۋ وڭىرىنە كەلىپ، ءتويساريننىڭ ءۇيىن پانالاپتى. كەڭەس ۇكىمەتى ورناپ جاتقان تۇستا بەيسەنباي تويسارين كوممۋنيستتەرگە اشىق قارسى شىعىپ، ابىرالى كوتەرىلىسىنە قاتىسادى. ب. تويسارين قازاق تاريحىندا تۇڭعىش كاسىبي مال دارىگەرى، جاڭا زيالى تولقىننىڭ باسىندا تۇرعان ءىرى قوعام قايراتكەرى رەتىندە بەلگىلى. بەيسەنباي تويسارين ستاليندىك قۋعىن- سۇرگىننىڭ قۇربانى. الماتى وبلىسىندا قاشىپ جۇرگەن جەرىنەن ن ك ۆ د ۇستاپ الىپ، «ۇشتىكتىڭ» ۇكىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ دۇنيەدەن وتەدى - ا. ە. ).

«بۇل ەندى - بولەك ءبىر تراگەديالى تاريح...» - دەپ ءسوزىن جالعادى ناستىلەك اقساقال.

بوجەي مىڭعاتوۆ ەلگە ورالعان بويدا دارىگەر قىزمەتىن اتقارادى. اۋىلداردى ارالاپ، ەلدىڭ ىشىندە ەكپە جۇمىستارىن جۇرگىزىپ وتىرعان.

ال، ەندى ول تۋرالى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟

ۇلى اباي كەڭ قونىس دەپ اتالاتىن جايلاۋدا ماڭگىلىككە ساپار شەكتى. كەڭ قونىس جايلاۋى - مىنا ءبىزدىڭ بايقوشقاردان 20 شاقىرىمداي جەردە، بالاشاقپاق وزەنىنىڭ ارعى جاعىندا جاتقان كەڭ القاپ.

«ابايدىڭ دەنساۋلىعى ناشارلاپ جاتىر» دەگەن حابار لەزدە دالانى شارلاپ كەتەدى. ۇلى اقىننىڭ تۋىستارى كۇللى ەل اۋىرسا، بارىپ قارالاتىن بوجەي مىڭعاتوۆتى شاقىرتادى.

بوجەيگە ول كەزدە اتقوسشى بوپ مۇحتاردىڭ اتاسى ماعاۋيا جۇرەدى ەكەن. شامامەن سول كەزدە ماعاۋيا ون بەسكە كەلگەن جاس جىگىت. ول كەزدىڭ ادامدارى ەرتە ەرجەتەدى عوي. بۇل اڭگىمە - سول ماعاۋيانىڭ ايتقان ەستەلىگى.

بوجەي ابايدىڭ وتىرعان جەرىنە جەتكەندە، اتقوسشىسى ەكەۋى اۋىلدا قالىپتاسقان اۋىر جاعدايدى بايقايدى. ۇلى اقىننىڭ اۋىلى كۇڭىرەنىپ تۇر ەكەن دەيدى. ءتىپتى، ماڭايداعى مالدىڭ ءۇنى ەستىلمەي، ەسىك الدىندا كولبەڭدەپ جۇرەتىن ءيتتىڭ بەينەسى دە كورىنبەيدى ەكەن. اۋىلدىڭ ەڭسەسىن زىلدەي ءبىر قارا بۇلت - قايعى باسىپ تۇرعانداي... اباي اۋىرىپ جاتقاندا، ەشكىم قاتتى سويلەمەيدى، قاتتى كۇلمەيدى دەگەندەي عوي...

اۋىلعا جەتكەن بوجەي بىردەن اباي جاتقان ۇيگە كىرىپتى. از-كەم امان-ساۋلىق، كوڭىل سۇراسقان سوڭ، دارىگەر ابايدى قاراي باستاعان. سودان كەيىن ءبىر قۇتىدان اق ۇنتاق ءدارىنى ىشكىزىپتى. ول كەزدە نە ءدارى بار دەيسىڭ، ءداۋ دە بولسا، سول ۇنتاق «پەنيتسيللين» بولۋى كەرەك. ابايدىڭ ءحالىن كورگەن بوجەيدىڭ كوڭىل-كۇيى بىردەن ءتۇسىپ كەتىپتى. دارىگەر مامان بولعاسىن، ابايدىڭ بەتى و دۇنيەگە قاراپ تۇرعانىن تۇسىنگەن عوي... ەكى بالاسى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەتكەن ابايدىڭ قايعىدان قان قىسىمى قاتتى كوتەرىلىپ، تۇسپەي قويعان دەپ ويلايمىن.

ال، ەندى مىنانداي اڭىز تاعى بار. شۇبارتاۋدا ءشوپقاتار دەگەن ءبىر باقسى بولعان. سونى اباي شاقىرتىپ الىپ: «سەنىڭ ناعىز بالگەر- باقسى ەكەنىڭدى بىلەيىن، مەن وسى اۋرۋدان ولەمىن بە، ساۋىعامىن با؟!» - دەپ سۇراپتى-مىس. الگى بالگەر جۇلىپ العانداي: «جازىلمايسىڭ، ولەسىڭ، اباي. بۇرسىگۇنى جامباسىڭ جەرگە تيەدى...» - دەپ ايتقان دەسەدى. اباي ريزا بولىپ: «مەن سەنى سىنايىن دەپ ەدىم، اقيقاتتى ايتا الاسىڭ با، جوق بۇلتاراسىڭ با دەپ. ايتقان ءسوزىڭ - دۇرىس، ولەتىن كۇنىمدى ءوزىم دە ءبىلىپ وتىرمىن» - دەگەن ەكەن دەيدى.

بۇل ەندى اڭىز اڭگىمە. ال، انىعى، ارينە، بوجەيدىڭ ابايدى بارىپ قاراعانى. بۇل - اڭىز ەمەس، قاسىندا اتقوسشى بولىپ جۇرگەن ماعاۋيانىڭ ايتقانى.

بوجەي مىڭعاتوۆ، سونىمەن، ابايدىڭ ءجۇزىن سوڭعى رەت كورگەن از ادامنىڭ ءبىرى.

سول بوجەيدى (قاريا ادامدى) جەتپىسكە قاراعان شاعىندا ءبىر بۇلاق باسىندا سۋعا تالاس بولىپ، ميليتسيا كەپ، اياۋسىز تەپكىلەپ ولتىرگەن ەكەن. وسىلاي، بالام...

***

ناستىلەك اقساقالدى ارى قاراي قيناعان جوقپىن. ونسىز دا شاكارىمنىڭ وپات بولعانىن ايتامىن دەپ كۇيزەلىپ كەتكەن ەدى، ەندى ابايدىڭ قازاسىن ايتۋ قارياعا اۋىر ءتيدى، بىلەم. مەنىڭ وزىمە دە بۇل ەكى اڭگىمەنى ەستۋ وڭاي بولعان جوق.

ءتۇن جارىمدا اۋىلعا قاراي شىقتىق. قاسىمدا اياگوزدە تۇراتىن اقىن باۋىرىم ەرمەك دايىرباي مەن ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ اكىمى باۋىرجان مۇقاشەۆ بار. ايتپاقشى، باۋىرجان مۇقاشەۆ جوعارىدا ايتىلعان بەيسەنباي تويسارين سالدىرعان كونە مەكتەبىنىڭ ءدال ىرگەسىندەگى ۇيدە تۇرادى!

ولار بۇگىنگىنىڭ ءبىر اڭگىمەسىن ايتىپ كەلە جاتتى.

مەن بولسام، مىنا قاپ-قاراڭعى دالانىڭ تۇبىنەن ابايدىڭ كۇرسىنىسىن ەستىگەندەي بولىپ، كولىكتىڭ جارىعى ارشىپ كەلە جاتقان قارا جولدان ءدال قازىر شاكارىمدى وپات قىلىپ، جالما- جان كومە سالا سۋىت كەتىپ بارا جاتقان جەندەتتەردىڭ جاساعى كەسىپ وتەردەي الاعىزىپ وتىردىم...

دەرەكتەردى قاعازعا ءتۇسىرىپ، وڭدەگەن: اقبەرەن ەلگەزەك،

ۇلت پورتالى