كوكتوعايدا ايتبايدىڭ كوك جورعادان ايىرىلۋى
قايىن جۇرتى كەرەيدىڭ ىشىندەگى شەرۋشىدەن تارايتىن تولەك رۋى ەكەن. سول رۋدىڭ بايى، قايىن اتاسى توقتاۋبايعا ارعى اتاسىنان بەرى ءۇيىر- ءۇيىر جىلقى بىتكەن. ال، ايتباي بولسا سول قالىڭ جىلقىدان جۇيىرىك تاڭداپ ءمىنىپ، بايگەگە قوسار ات باپتايدى ەكەن. سودان دا بولار، قايىن جۇرتى ونى «كۇيەۋ» دەپ اتاماپتى. ەرەكشە قۇرمەت كورسەتسە كەرەك. ايتباي باپتاعان اتتار نە جورعا شىعادى نەمەسە جۇيىرىك بولاتىن كورىنەدى. ەل ىشىندەگى توي- تومالاقتا وسى اتتار ۇنەمى بايگە الىپ، ءوزىنىڭ عانا ەمەس اۋىلىنىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ ءجۇرىپتى.
ال، ايتبايدىڭ جاماعايىن ءىنىسى ورىنحان بارىمتا- سارىمتادان قالمايتىن تەنتەك جىگىت بولىپتى. ادەتتە بارىمتانىڭ ءوزى «ەرۋىلىگە قارۋلى» كەلەدى عوي، ورىنحانعا ەرەگىسكەن وزگە اۋىلدىڭ جىگىتتەرى ايتباي باپتاعان جورعا مەن جۇيىرىكتى ءجيى ۇرلاپ كەتەدى ەكەن. اقىرى ءبىر ءۇيىر كىلەڭ جورعا مەن جۇيىرىكتەن جالعىز قار كوك جورعاسى قالىپتى. ال، التايدا بارىمتاشىلدىعىمەن تانىلعان كۇدەرى دەگەن كىسى وسى جورعانى سۇراتىپتى بىردە.
«قاراكوك جورعاسىن ماعان بەرسىن. ەلدىڭ نازارى سوندا ءجۇر. ۇرلاتىپ الادى عوي»، - دەپ سالەم جولداپتى كۇدەرى. ايتباي جورعاسىن بەرۋگە قيمايدى، كۇدەرى بولسا: «ءبىر ايدىڭ ىشىندە سەنىڭ جورعاڭ ۇرلانادى. ەگەر ءبىر ايدا اتىڭدى ۇرلاتپاساڭ مەن سەنىڭ جورعاڭنىڭ كۇزەتشىسى بولايىن. ءومىر بويى» دەپ تاعى سالەم جولدايدى. ۇلكەندەردىڭ: «ولار اككى بارىمتاشىلار، اتىڭدى بەرە سال. ءبىر جىگىتكە جىلقى تابىلار» دەگەنىنە ايتباي كونبەي اتىن ءۇيىنىڭ وڭ بوساعاسىندا ۇستاپتى. جورعانىڭ ءوزى كيىز ۇيگە ۇيرەنىپ العانى سونشا، كىرگەن بەتتە جاتا قالادى ەكەن.
كۇدەرىنىڭ دە ايتقان ۋاقىتى بىتۋگە جاقىن قالادى. «ۋاقىتىندا جورعامدى كۇدەرى ۇرلاي الماسا بولدى. ودان كەيىن كىم ۇرلاسا دا ماعان ءبارىبىر. كۇدەرى ءوزى- اق تاۋىپ بەرەدى» دەپ سەنەدى ايتباي. اعايىننىڭ ءسوزى دە سولاي شىعادى. سول زاماندا ءار اۋىلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، جوعىن جوقتايتىن بارىمتاشىلاردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان كەز. ولاردىڭ ۋادەسى دالانىڭ مىزعىماس زاڭى ەدى. ال، بۇل كەزدە كۇدەرى دە ايتبايدان اتتى قالاي ۇرلاۋ كەرەكتىگىن ويلاپ باس قاتىرىپ جاتسا كەرەك. ول ايتبايدىڭ جىلقىنى قالاي كۇزەتىپ جۇرگەنىنەن دە حاباردار بولادى.
ءدال ايتبايدىڭ كوك جورعاسىنداي ەكى بىردەي ات دايىندايدى. ايتباي كوك جورعاسىن ۇيدەن شىعارىپ اۋىلدىڭ شەتىندەگى كوك مايساعا ارقانداعان ءساتىن اڭدىپ تۇرادى دا جورعانى ءوزى دايىنداعان كوك اتتىڭ بىرىنە اۋىستىرىپ كەتەدى. كۇدەرىنىڭ بۇل ءادىسىن ەشكىم بىلمەي قالادى. تەك ءتۇس اۋا اتتى سۋارماقشى بولىپ قاسىنا بارعان ايتباي جورعانىڭ قولدى بولعانىن ءبىر- اق كورەدى. ايتباي الدانعانىن ءبىراق ءبىلىپتى سوندا.
اۋىل بولىپ قينالىپ ايتبايدى جۇباتىپ مىڭعىرعان جىلقىدان مىقتى جۇيرىك تاۋىپ بەرەتىنىن ايتىپتى. سوندا ايتباي: «مەن باپتاعان اتتاردى كوپ كوردى مە؟ ەندى اتبەگىلىكتى ءبىر جولا قويامىن» - دەپ كەيىپتى. ءىنىسى بارىمتاشى ورىنحان: «ىزدەپ تاۋىپ اكەلەيىن» - دەگەندە دە جىبەرمەپتى. «ەر جىگىت امان بولسا جال قۇيرىق تابىلار دەپ حالىق بەكەر ايتى دەيسىڭ بە؟» - دەپ ءوزى سابىرعا كەلىپتى. قاتپارلى التاي تاۋلارىندا اڭ اۋلاپ، قۇس سالىپ، سايات قۇرىپتى.
ىلە شالا ەل دۇرلىگىپ، قايىن جۇرتى التايدان قوبدا بەتىنە كوشكەندە توقتاۋبايدىڭ اۋىلىمەن ىلەسىپ 1939 - جىلى موڭعول شەكاراسىنان ءوتىپ كەتىپتى. ايتبايدىڭ بىرگە تۋىسقان اعايىندارى: «بالاسى ءۇشىن قايتىپ كەلەدى» - دەپ ايتبايدىڭ ۇلكەن ۇلى تولەۋبايدى الىپ قالىپتى. «مال اشۋى- جان اشۋى». ايتبايدىڭ كوشكە ىلەسىپ، كەرى قايتار ويى جوق. تۋىسىنىڭ موڭعول شەكاراسىنان ءوتىپ، ەلدەن الىستاپ بارا جاتقانىنا شىداماعان ورىنحان: «ءبىر سىيلاسا وسى كىسىنىڭ سوزىنە توقتايدى- اۋ» - دەپ تانىمال اقىن اقىت قاجىنى ەرتىپ، ارتىنان كەتەدى.
شىڭگىلدەن ءوتىپ قازىرگى بۇلعىن سۇمىنىندا كوشتى قۋىپ جەتىپتى. ايتبايدىڭ قايىن اتاسى توقتاۋباي ولارعا: «ەر جىگىتتىڭ ساعىن سىندىرىپ جول ورتادا ءبىر ءۇيدى قايتارىپ الىپ نە قىلاسىڭدار؟ ايتبايعا كوك جوتەل ءتيىپ اۋىرىپ ءجۇر. قوبدا بەتىندەگى مىقتى ەمشىلەرگە كورسەتىپ، جازىلعان سوڭ ءوزىمىز قويا بەرەلىك» - دەپتى. ءسويتىپ، ەكى جاق ءبىر توقتامعا كەلىپ، قوس تۋىس وسىلاي ايرىلىسىپتى. شىنىندا دا وكپەسىنە سۋىق تيگەن ايتبايعا ءبىراز سىرقاتتانعان ەكەن. قوبدا بەتىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى دارىگەرلەرى ەمدەپ، قۇلان- تازا جازعانىڭ وزىندە ىشتەگى دەرتى جاۋىرىنان تەسىپ شىقان ەكەن. بىلەتىندەر جاۋىرىنىنان الاقانداي تىرتىق كورگەندەرىن ايتقان.
ايتباي اۋرۋىنان جازىلعان كەزدە التايدى ازات ەتۋ ءۇشىن جاقىن رۋلاسى وسپان باتىردىڭ قارسىلىق سوعىسى دا باستالىپ كەتكەن ەدى. ەل دۇرلىگىپ، شەكارادان اسۋ دا قيىنداپ، ايتباي قوبدا بەتىندە ماڭگىگە مەكەندەپ قالۋدى ۇيعارادى. العاش كەلىپ مەكەندەگەن جەرى قازىرگى ۇلانقۇس سۇمىنىنداعى اق جاردىڭ باتىسىنداعى كوكتوبە ەكەن.
قىتايدان قوبدا بەتىنە ايتبايدى باۋىرى ىزدەپ كەلگەن
1947 - جىلى «اۋىلعا جاقىن جەردە قوس ات جەتەكتەپ كەلگەن ءبىر كىسى جىلاپ وتىر» دەگەندى ەستىپ اۋىل تۇرعىندارى «ول كىم ەكەن؟» - دەپ بارسا قىتايدا قالعان ءىنىسى ورىنحان ەكەن. ايتبايدى ىزدەپ كەلگەنىمەن، اۋىل سىرتىندا ۇيگە كىرۋگە باتپاي، كوڭىلى بوساپ، جۇرەلەپ، جىلاپ وتىر ەكەن. ايتبايدىڭ ءۇيىن ەلدەن سۇراپ كەلگەندە ءۇي سىرتىنداعى كەرمەدە كوك ءتۇستى ەمەس، باسقا ءوڭدى اتتاردىڭ بايلاۋلى تۇرعانىن كورىپ ەگىلسە كەرەك. اعاسىنىڭ كىلەڭ كوك اتتاردى باپتايتىنىن بىلەتىن ورىنحان: «مەنىڭ كەسىرىمنەن شەكارا اسىپ كەتتى. ءتىپتى ءوزى جان- تانىمەن قالاعان كوك ءتۇستى اتتاردىڭ دا ءوڭىن اۋىستىرىپتى» - دەپ ءوزىن كىنالاپ جۇرسە كەرەك. اعاسى مەن باۋىرى قۇشاقتاسىپ كورىسىپتى. ايتبايدىڭ بالدىزدارى ءار كەشتە قىتايدان كەلگەن قۇدالارىنىڭ كوڭىلىن ونەرمەن اۋلاپ، ءان- جىردان شاشۋ شاشقان. ءوز كەزەگىندە ءان ايتقان ورىنحان التايدا (قىتايدا) جاعدايدىڭ قيىنداپ كەتكەنىن بىلاي ولەڭمەن جەتكىزىپتى.
اعاجانىم التايدان ءوزىڭ كەتىپ،
كوكىرەكتەن ۇمىتىلىپ، ءسوزىڭ كەتىپ،
ات اعاشىڭ قالدى عوي سارى جۇرتتا،
سىلاڭ قاعىپ تۇراتىن كوگىڭ كەتىپ.
شەر تولتىردى ساعىنىپ كوكىرەكتى،
تالاي ەردى تاعدىرى سوقىر ەتتى.
اعا- ءىنىنى ايىرعان اڭىراتىپ،
تاعدىر نەتكەن قىيىن ەدى.
اسىل اعا، جانىم- اي،
اتارما بىرگە تاڭىم- اي؟ !
ءىس تۇسسە بىرگە بولسىن دەپ،
اللادان قالاعانىم- اي!
التايدا تەمىر قاقپان قىستى دەيمىن،
باياعى كۇن كوزدەردەن ۇشتى دەيمىن.
قاتىن- بالا كۇن ءۇشىن، ولمەۋ ءۇشىن،
حانزۋدىڭ قۋ شاقايىن قۇشتى دەيمىن.
ات باپتاپ، اڭ قارايتىن دالا دا جوق،
ات اكەپ، «اتالايتىن» بالا دا جوق.
اعا- جەڭگە كوزدەرىڭ كەتتى- اۋ جىراق،
كەيىڭگى ۇرپاق وسەدى- اۋ سانادا جوق.
اسىل اعا، جانىم- اي،
اتارما بىرگە تاڭىم- اي؟!
ءىس تۇسسە بىرگە بولسىن دەپ،
اللادان قالاعانىم- اي!
دەپ وكسىپ- وكسىپ جىبەرگەندە تىڭداپ وتىرعانداردان كوزىنە جاس الماعاندار كەمدە- كەم بولىپتى. قوناق كۇتۋدەن ايتبايدىڭ ايانارى جوق، ءبىراق زامان قيىن. ءبىر- ءبىرىن اڭدىعان ەل، ۇكىمەتتىڭ دە شولاق بەلسەندىلەرى ساۋ ەتىپ جەتىپ كەلمەسىنە كىم كەپىل؟! اعا جەڭگەسىن كورىپ، ماۋقىن باسقان سوڭ قايتۋ كەرەك بولادى. كەتەرىندە ورىنحان اعاسى ايتبايدىڭ بۇركىتپەن اۋەستەنىپ جۇرگەنىنە قاراتا: «بابالار ايتقان اڭگىمە. سول قۇس پاتشاسى: «مەنى ادامزاتتىڭ قولىنا تۇسىرە كورمە. تۇسە قالعان جاعدايدا توعىز ۇلى، توقسان ايعىرى بار جانعا تاپ قىل»، دەيدى ەكەن. ونىسى «توعىز ۇلىڭ كەزەك- كەزەك مەنى ساياتقا الىپ شىقسىن» - دەگەنى «توقسان ايعىر» - دەگەنى جىلقى ەكەش جىلقى دا ساياتتان قاجىماي كەزەك- كەزەك دالا كەزىپ مەنى ارقالاپ اڭ ىزدەسىن» - دەگەنى ەكەن. جان اعاتايىم، ساعان سەرىك بولىپ اڭ قارايتىن تۇڭعىشىڭ شەكارانىڭ ارعى بەتىندە قالدى. يەسىز ەمەس ارينە، ءوز تۋىستارىنىڭ قولىندا، بويىمدا جانىم تۇرعاندا بالاڭا ءوزىم قامقور بولام. ال سەن كەتكەنەن كەيىن التايدا ۇرلانعان كوك جورعاڭ مەن كوك جۇيرىگىڭدى تاۋىپ، سولاردان قالعان سارقىت دەپ كوك جورعانىڭ تۇقىمىنان ءبىر ات، كوك جۇيرىگىڭنىڭ تۇقىمىنان ءبىر ات ارنايى الىپ كەلدىم بۇلاردى ساعان بەرىپ كەتەم. اياۋلى اعا بۇلاردى كورىپ ءبىزدى ساعىنعاندا ساعىنىشىڭدى باسىپ ءجۇر» - دەپ قوس اتتىڭ شىلبىرىن اعاسىنا ۇستاتىپتى.
ال اعاسى ءوز كەزەگىندە: «بۇل جاقتا اتىمنىڭ ءوڭىن اۋىستىرعانىم بولماسا، بۇل دا ايتۋلى جۇيرىك» - دەپ ەگىزدەي كورىنگەن قوس تورىنى باۋىرىنىڭ الدىنا كولدەنەڭ تارتىپتى. سوندا ورىنحان: «اعاشىم، بۇرىنعىداي ەمەس، قازىر شەكارادان ءوتۋ قيىن، ءار ساي- سالانى اڭدىعان اسكەر. ەلىمە امان جەتۋ ءۇشىن جالعىز اتىڭىز دا جەتەدى» - دەپ اتىنىڭ ۇزەڭگىسىنە اياعىن سالعاندا ايتبايدىڭ جۇبايى قانيپا:
ايتا بار سىرىن، قايىنىم،
ايتبايدىڭ تۇرمىس جايىنىڭ.
جەتكىزەرسىڭ مۇڭلى ءۇنىمدى،
باياعى بالقان ءومىردىڭ
وتكەنىن مۇنداي ايىنىڭ.
ايتقايسىڭ سالەم تاعى دا،
تار قۇرساقتى كەڭىتكەن،
تاس ەمشەگىم جىبىتكەن،
ءومىرىمنىڭ تۋعان باعىنا،
جەتكىزەرسىڭ پەيلىمدى،
تۇڭعىشىما مەيىرىمدى.
ايتارسىڭ سالەم تاعى دا،
سالەم سالا الماعان،
باتاسىنا قانباعان،
اۋىلدىڭ بارلىق شالىنا.
ايتارسىڭ سالەم تاعى دا،
شاي قۇيىپ بەرە الماعان،
شاشىن ءتۇيىپ ورە الماعان،
ءتالىمىن تاۋسىپ كورە الماعان،
اپالار، اۋىلدىڭ التىن باعىنا.
ايتارسىڭ سالەم، قايىنىم،
ابىسىن مەن جەنگەگە،
العاشقىم مەن كەنجەگە.
ەركە قىزعا سالەم دە،
اينالعان اۋىل ايى مىڭ.
ايتارسىڭ سالەم، كوزجاقسىم،
كوكىرەگىمدى ورتەگەن،
تۋعان جەردەي كوركەم ءوڭ.
كوكىرەگىمنەن كەتپەيدى،
كومكەرگەن كولدەي شەر- شەمەن.
بىزدەردەي كورگەن ءوزىڭدى،
ءبىز جايلى ايتقان ءسوزىڭدى.
پانا تۇتار، قۇلىنىم،
سانا تۇتار، قۇلىنىم،
اتا- انامنان حابار كەلدى دەپ،
كوزدەرى تۇرار مولدىرەپ.
الدىڭنان شىقسا تۇنعىشىم،
كەتەدى- اۋ جانىڭ ەلجىرەپ.
سول كەزدە سەرى قايىنىم،
ايتقايسىڭ مىنا سالەمدى؛
جاۋدىراپ ەكى جانارىڭ،
(سۋالىپ ەكى انارىم) .
اتا- اناڭدى ىشتەي اڭساۋمەن،
شىقان كۇنگە قارايسىڭ.
ساعىنىش جاسىن تامساۋمەن،
بۇلتتارعا كوشكەن قارايسىڭ.
سەنى ويلاماي، قۇلىنىم،
وتكىزگەن مەنىڭ كۇنىم جوق.
اشيدى جۇيكە، جۇلىنىم،
تىنىش ۇيىقتاعان ءتۇنىم جوق.
ارقالاپ ارمان مۇڭىمدى،
امان بار سەرى، ۇلىعىم! - دەپ وكىرە قوش ايتىسۋى تىڭداپ تۇرعانداردىڭ ءبارىنىڭ ەرىكسىز كوزىنەن جاس اعىزدى. ات ۇستىندەگى ورىنحان دا قايىرا بىردەمە ايتقىسى كەلىپ ەدى، كوزدەن جاس ەرىكسىز سورعالاپ، سولقىلداپ جىلاپ تەبىنىپ قالعان ەكەن. ەلپەك تورى ىتقىي شاۋىپ لەزدە كوزدەن الىستاي بەرەدى. قانيپا ءبىراز ۋاقىت توسەك تارتىپ جاتىپ قالسا، ايتباي ءۇي بەتىن كورمەي دالا كەزىپ ءبىر ايداي ۋاقىتتان سوڭ عانا اڭ اۋلاپ ۇيگە ورالعان ەكەن.
baq.kz