جاھاندىق جىلىنۋ: قازاق قايتىپ كۇن كورەر؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بۇگىندە جاھاندىق جىلىنۋ جايلى اقپارات شاش ەتەكتەن. كليماتتىڭ وزگەرۋى تۋرالى ەكولوگتار عانا ەمەس، مەملەكەت باسشىلارى دا، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ جەتەكشىلەرى دە ءجيى ايتاتىن بولعان.

ءبىراق قاراپايىم وتانداستارىمىز ءۇشىن جاھاندىق جىلىنۋدىڭ اسەرى ازىرگە بايقالمايتىنداي كورىنەتىنى بار. بالكىم سودان دا شىعار، الداعى 20 جىلدا قازاقستان تابيعاتىن قالاي وزگەرتۋى مۇمكىن ەكەنىنە بۇقارا دا، كوپتەگەن اتقامىنەر دە نازار اۋدارمايتىن سياقتى. ال ءىس جۇزىندە تابيعاتىمىزدىڭ قازىرگى كەلبەتى وزگەرىپ كەتۋى بەك مۇمكىن.

نەگىزى، پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ كليمات ماسەلەسىنە ەرەكشە نازار اۋدارىپ كەلەدى. سويلەگەن سوزدەرى مەن باياندامالارىنىڭ كوبىندە ەكولوگيا، كليماتتىق وزگەرىستەر جايلى ايتادى. ءبىراق مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل ماسەلەگە نازار اۋدارۋى - ونىڭ ەكولوگ ەكەنىن نەمەسە ەكولوگيانى وزگە ماسەلەلەردەن جوعارى قوياتىنىن بىلدىرمەسە كەرەك. دەگەنمەن ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، مۇنداي ساياسي ۇستانىم جاھاندىق ۇردىستەرگە ىلەسۋدىڭ بەلگىسى بولسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە جاھاندىق جىلىنۋدىڭ ەكولوگيا عانا ەمەس، ەكونوميكا، دەموگرافيا، ميگراتسيا قاتارلى كوپتەگەن سالاعا، قۇبىلىستارعا تىكەلەي قاتىسى بار

سۋدى سۇرايتىن كۇن تايادى- اۋ…

وتكەن ايدا سەناتور اقىلبەك كۇرىشبايەۆ ۇكىمەتكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان ەدى. سەناتور ءوز ساۋالىندا 2030 -جىلعا قاراي قازاقستانداعى سۋ رەسۋرستارى 15 پايىزعا تومەندەيتىنىن ايتتى. ياعني، ەندى 8 -جىلدان سوڭ ەلدەگى سۋ رەسۋرستارىنىڭ كولەمى 90 تەكشە شاقىرىمنان 76 تەكشە شاقىرىمعا دەيىن تومەندەيتىن كورىنەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شامامەن 15 پايىزداي ازايادى دەگەن ءسوز. دۇنيەجۇزىلىك بانك وسىنداي ەسەپ ۇسىنسا كەرەك.

«بۇل ەلدەگى سۋ تاپشىلىعى 8 جىلدان كەيىن جىلىنا شامامەن 12-15 كم³، ياعني 15 پايىزدى قۇرايتىنىن بىلدىرەدى. بۇگىنگە دەيىن ەكونوميكامىزدا سۋ رەسۋرستارىنىڭ مۇنداي جەتىسپەۋشىلىگى بولعان ەمەس، سوندىقتان ءبىز ءالى سۋدىڭ تاپشىلىعىن سەزىنبەي وتىرمىز»، - دەگەن سەناتور ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سالاسىنا قاتىستى كوپتەگەن مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن ۇلتتىق جوبالار قابىلدانعانىن، ءبىراق «ولاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن سۋ رەسۋرستارى جەتە مە؟» دەگەن ساۋالعا ەشكىم نازار اۋدارماعانىن ايتتى. سونىمەن قاتار سۋ شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ءبىرقاتار تۇيتكىلدەردى اتاپ وتكەن سەناتور سۋ نىساندارىندا مامانداندىرىلعان ەكسپلۋاتاتسيالىق ۇيىمداردىڭ جوقتىعىن اتاپ ءوتتى. ءتىپتى، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، بۇگىندە ەلدەگى 235 ورتالىقتاندىرىلعان سۋمەن جانە 483 ورتالىقتاندىرىلماعان سۋمەن جابدىقتاۋ وبەكتىلەرى يەسىز قالىپتى. ال رەسپۋبليكادا سۋارۋ جۇيەلەرىنىڭ پايدالى اسەر كوەففيتسيەنتى 0,45-0,55-تەن اسپايدى، ياعني سۋارمالى سۋدىڭ ءونىمسىز شىعىنى 50 پايىزعا جەتەدى.

«سۋارمالى ەگىستىكتىڭ تەك 16 پايىزىندا عانا تامشىلاتىپ سۋارۋ تەحنولوگيالارى مەن جاڭبىرلاتقىش قوندىرعىلاردى پايدالانىلادى. باسقاشا ايتقاندا، سۋارمالى سۋدىڭ كوپ بولىگى قۇمعا كەتەدى دەۋگە بولادى. سوندىقتان سۋارمالى ەگىنشىلىكتى مەملەكەتتىك قولداۋ ساياساتىن وزگەرتۋ قاجەت»، - دەدى اقىلبەك كۇرىشبايەۆ. ونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدە سۋى تەكتەن- تەككە اعىپ جاتقان 2200 ۇڭعىما بار ەكەن. ءسويتىپ وزەن- كولدىڭ دە، جەر استىنىڭ سۋىن دا ىسىراپ ەتىپ جاتقان جايىمىز بار.

ارينە، سەناتور 2030 -جىلعا دەيىن بولاتىن وزگەرىستەردى العا تارتسا، حالىقارالىق ءبىرقاتار ساراپشىلار جاھاندىق جىلىنۋدىڭ سالدارىنان سۋ تاپشىلىعى الداعى 20-30 جىلدا تىپتەن ارتاتىنىن ايتادى. ايتالىق 2050 -جىلعا قاراي سۋ تاپشىلىعى سۇرانىستىڭ 50 پايىزىنا دەيىن جەتەدى دەگەن بولجام دا ايتىلىپ ءجۇر. دەگەنمەن ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى ءبىزدىڭ رەسمي ساۋالىمىزعا بەرگەن جاۋابىندا وزگەشە دەرەك كەلتىردى. مينيسترلىك ماماندارى جالپى سۋ تاپشىلىعى سەزىلگەنىمەن تاۋ باسسەيندەرىندەگى سۋ كوبەيەتىنىن اتاپ وتكەن. «قازاقستاننىڭ تاۋ باسسەيندەرىندەگى سۋ رەسۋرستارى 2050 -جىلعا قاراي ورتا ەسەپپەن 6 پايىزدان 17 پايىزعا ارتۋى مۇمكىن، ال 2100 -جىلعا قاراي ورتا ەسەپپەن 10 پايىزدان 22,3 پايىزعا تومەندەۋى مۇمكىن. 2050 -جىلعا قاراي سۋ رەسۋرستارىنىڭ ۇلعايۋى نەگىزىنەن مۇزدىقتار اعىننىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىساتىن وڭتۇستىك باسسەيندەردىڭ ەسەبىنەن بولادى، ال 2100 -جىلعا قاراي ازايۋى وسى مۇزدىقتاردىڭ سارقىلۋى سالدارىنان بولادى. باتىس، سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستان وزەندەرىنىڭ جازىق باسسەيندەرىندە سۋ رەسۋرستارى وتكەن جىلعى اعىن نورماسىمەن سالىستىرعاندا عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي 3,7-15 پايىزعا، ال عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي 9,2- 23,7 پايىزعا تومەندەۋ ۇردىسىنە يە» دەلىنگەن جاۋاپتا. شاماسى، مينيسترلىك پەن دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ەسەبى ءبىر- بىرىمەن ۇيلەسپەيتىن سياقتى. ويتكەنى مينيسترلىك عاسىر ورتاسىن مەجەلەپ وتىر، ول دەگەنىڭىز شامامەن 2050 -جىلدار، ال دۇنيەجۇزىلىك بانك 15 پايىزعا ازايادى دەپ كورسەتكەن مەرىزىمگە 8-اق جىل قالدى.

جالپى، سۋ تاپشىلىعى ماسەلەسى وتە وزەكتى تاقىرىپ. ءبىراق ونىڭ ءوزى جاھاندىق جىلىنۋ مەن قوعامنىڭ سۋعا دەگەن كوزقاراستارىنا تىكەلەي بايلانىستى سياقتى. بۇل جەردە البەتتە وزەن- كولدەردىڭ تارتىلۋى، ترانسشەكارالىق وزەندەرگە قاتىستى ساياسات ءتارىزدى كوپتەگەن فاكتور بار. دەگەنمەن ازاماتتاردىڭ سۋدى ۇنەمدەۋى ماسەلەسىن قايتا قارايتىن كەز جاقىنداعان سىڭايلى. ماسەلەن، نۇر- سۇلتان قالاسىندا كەمى 435, الماتىدا 938 كولىك جۋۋ ورنى بار ەكەنى جايلى دەرەكتەر كەزدەستى. بالكىم، كولىك جۋۋ ورىندارىنىڭ سانى الدەقايدا كوپ بولۋى مۇمكىن. ەگەر جەڭىل كولىكتى جۋۋعا شامامەن 40 ليتر سۋ كەتەدى دەسەك، ەكى قالاداعى كولىك جۋۋ ورىندارى كۇنىنە ءبىر اۆتوموبيل جۋعاننىڭ وزىندە 55 تونناعا جۋىق سۋ شىعىندايدى. ەگەر ءار كولىك جۋۋ ورنى كۇنىنە 10 كولىك تازالاسا، مولشەر 500 توننا نەمەسە 500 تەكشە مەترگە جەتەدى. بالكىم، بۇل دەرەكتەر نازار اۋدارارلىقتاي بولماۋى مۇمكىن، ءبىراق ماسەلە كولىك جۋۋ ورىندارىنىڭ كوبى قۇبىرلار ارقىلى كەلەتىن تازا سۋدى قولداناتىنىندا بولىپ تۇر. تەحنيكالىق سۋ ءۇشىن ارنايى قۇبىر تارتقىزعان مۇنداي نىساندار سيرەك. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، مۇنىڭ ءوزى الداعى جىلداردا سۋعا قاتىستى جاعدايدىڭ ۋشىعا ءتۇسۋى مۇمكىن ەكەنىن بايقاتادى. سۋ ازايسا، ونىڭ باعاسى دا وسەدى. دەمەك، ناعىز «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەيتىن كەزەڭگە تاياپ قالدىق.

قازاقستاندا اۋا رايى جىلىنىپ كەتتى

ادەتتە بەت قاراتپايتىن ۇسكىرىك ايازىمەن ەستە قالاتىن ارقانىڭ قىسى سوڭعى جىلدارى تىم سۋىق بولماي ءجۇر. ەلوردادا توڭىرەگىندە بولاتىن اق تۇتەك بوران دا ازايعان. بۇقارا بالكىم مۇنى استانامىزدىڭ توڭىرەگىندەگى جاسىل بەلدەۋدىڭ اسەرى دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ءبىراق قازاقستاندا كليمات وزگەرىپ كەلەدى. ⅩⅩ عاسىردىڭ ورتاسىنان بەرى ەلىمىزدەگى ورتاشا جىلدىق تەمپەراتۋرا ءار ون جىل سايىن 0,28°س جوعارىلاپ كەلەدى. ءسويتىپ، قازاقستاندا اۋا تەمپەراتۋراسى 1940 -جىلدان بەرى شامامەن 2,24°س جىلىنا ءتۇستى دەگەن ءسوز.

ءبىر قىزىعى، جىل مەزگىلدەرىنىڭ ىشىندە قاتتى جىلىنعانى كۇز ەكەن. كۇزدەگى اۋا تەمپەراتۋراسى ءار 10 -جىل سايىن 0,31°س- قا ارتىپ كەلەدى. دەمەك، 82 جىل ىشىندە كۇزدەگى اۋا تەمپەراتۋاسى 2,48°س جىلىندى دەگەن ءسوز. ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، ەلدە ورتاشا جىلدىق تەمپەراتۋرا 2050 -جىلعا قاراي 2,4-3,1°س جانە 2100 -جىلعا قاراي 3,2-6,0°س وسەدى ەكەن.

«قازگيدرومەت» ر م ك عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى نۇرلان ابايەۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستانعا جاھاندىق جىلىنۋ كوبىرەك اسەر ەتىپ جاتقانعا ۇقسايدى. ءتىپتى، قازاقستاندا اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ جىلىنۋى جەر شارىنداعى ورتاشا قارقىننان جوعارى ەكەن.

«قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى ەۋرازيانىڭ ورتالىعىندا، مۇحيتتاردان ايتارلىقتاي قاشىقتا ورنالاسقاندىقتان، جەر شارى بويىنشا ورتاشا قارقىننان كوبىرەك جىلىنۋدا. ورتاشا العاندا قازاقستان بويىنشا ورتاشا ايلىق تەمپەراتۋرا ءوسۋى جالعاسۋدا، 1976-2021 -جىلدار ارالىعىندا ءوسۋ جىلدامدىعى ءار ون جىل سايىن 0,32° س قۇرادى»، - دەيدى نۇرلان ابايەۆ.

مامان ءتىپتى سوڭعى جىلداردىڭ ايتارلىقتاي جىلى بولعانىن ايتادى. ماسەلەن، 2021 -جىلى قازاقستان تەرريتورياسى بويىنشا ورتاشا جىلدىق اۋا تەمپەراتۋراسى 1,58+°س بولىپ، باقىلاۋ باستالعان 1941 -جىلدان بەرگى ەڭ جىلى جىلدار قاتارىندا 5-ورىنعا شىعىپتى. ءبىر اتاپ وتەر جايت، ەڭ جىلى بولعان ون جىلدىڭ توعىزى 21-عاسىرعا كىرەدى ەكەن. ياعني، 2000 -جىلدان بەرى اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ مەيلىنشە جىلىنعانى تىركەلگەن.

تاعى ءبىر اتاپ وتەر جايت، قازاقستاننىڭ باتىس ايماقتارى، تۇركىستان ءوڭىرى قىستا بۇرىنعىدان جىلى بولا تۇسسە، ورتالىق، شىعىس پەن سولتۇستىك شىعىستا قىس ءالى سۋىق سانالادى ەكەن. كوكتەمدە بارلىق وبلىستاردىڭ جەرىندە اۋا تەمپەراتۋراسى جىلىنىپ كەتكەنى بايقالعان. ياعني بارلىق ايماقتاردا كوكتەم جىل وتكەن سايىن ىستىق بولا تۇسەدى دەگەن ءسوز. ال جازدا باتىس ايماقتار تىپتەن ىسي تۇسەدى. وڭتۇستىك پەن وڭتۇستىك- شىعىستا جاز كەزىندەگى ورتاشا تەمپەراتۋرانىڭ كوتەرىلۋى تىم جوعارى ەمەس. سولتۇستىكتە كوپ وزگەرمەپتى. كۇزدەگى اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ ءوسۋى بارلىق ايماقتا بايقالىپ، ءار ون جىل سايىن 0,28-دەن 0,45°س كوتەرىلىپ كەلەدى. ال اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ جوعارىلاۋى وزگە دە ماسەلەلەردىڭ تۋىنداۋىنا الىپ كەلەدى.

جەر شولەيتتەنىپ بارادى

جاھاندىق جىلىنۋدىڭ اسەرىنەن الاتاۋ مەن التاي قاتارلى تاۋلاردىڭ مۇزدىقتارى ەرىپ جاتقانى ءجيى ايتىلادى. كەيبىر مالىمەتتەرگە قاراعاندا، 2100 -جىلدارعا قاراي مۇزدىقتاردىڭ تەڭ جارتىسى جويىلۋى مۇمكىن. ال مۇنداي جاعداي قالىپتاسسا، وزەندەر تارتىلاتىنى ءسوزسىز. دەمەك، قوعام جاھاندىق جىلىنۋدىڭ ناقتى قانداي قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعانىنا نازار اۋدارۋى كەرەك ءتارىزدى. جەكە ازاماتقا اسەرى جوق سياقتى كورىنگەنىمەن، الداعى 20-30 -جىلدا قورشاعان ورتادان باستاپ، تىرشىلىك- سالتىمىزعا دەيىن وزگەرۋى مۇمكىن. ايتالىق، 2050 -جىلعا قاراي قازاقستان ءۇشىن اسا ماڭىزدى داقىل سانالاتىن جازدىق بيدايدىڭ شىعىمدىلىعى 13-49 پايىزعا قىسقارۋى مۇمكىن. ءتىپتى، 2030 -جىلعا قاراي ەلدەگى جايىلىمداردىڭ ساپاسى 10 پايىزعا تومەندەيدى دەگەن پىكىرلەر تاعى بار. وعان ورمان جانە دالا ورتتەرى ءجيى بولاتىنى جايلى بولجامدى قوسىڭىز.

ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندا بارلىق جەردىڭ 66 پايىزعا جۋىعى شولەيتتەنۋگە ۇشىراعانى جايلى كوڭىل قۇلازىتاتىن مالىمەتتەر دە جاريالانىپ جاتىر. قىسقاسى، جاھاندىق جىلىنۋدىڭ كەرى اسەرى ءقازىردىڭ وزىندە سەزىلە باستاعان سىڭايلى. «قازگيدرومەت» ر م ك عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى نۇرلان ابايەۆتىڭ سوزىنە قاراعاندا، 2000 -جىلدان بەرى قۇرعاقشىلىق جيىلەگەن. «قازاقستاننىڭ نەگىزگى استىق ەگەتىن وبلىستارىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن ماڭىزدى ورتاشا قۇرعاقشىلىقتىڭ قايتالانۋ ىقتيمالدىعى 3 جىلدا 1 رەت باتىس قازاقستان، اقتوبە، قاراعاندى، پاۆلودار جانە اقمولا وبلىستارىندا، 4 جىلدا 1 رەت قوستاناي جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا، 5 جىلدا 1 رەت سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا بايقالادى.

قاتتى قۇرعاقشىلىق باتىس قازاقستان، اقتوبە، قاراعاندى جانە قوستاناي وبلىستارىندا ءجيى قايتالانا باستادى. ياعني، قاتتى قۇرعاقشىلىق باتىس قازاقستان جانە اقتوبە وبلىستارىندا 4-5 جىلدا ءبىر رەت قايتالانادى. ال قاراعاندى جانە قوستاناي وبلىستارىندا 6-8 جىلدا، پاۆلودار جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا 11-15 جىلدا، اقمولا وبلىسىندا 23 جىلدا، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 45 جىلدا 1 رەت قۇرعاقشىلىق بولادى»، - دەيدى نۇرلان ابايەۆ. ال مۇنداي جاعداي الداعى 20-30 جىلدا قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارى عانا ءومىر سۇرۋگە قولايلى ايماق قاتارىندا قالۋى مۇمكىن ەكەنىن ايعاقتاپ وتىر.

جاھاندىق جىلىنۋ «ۇلى كوشكە» سەبەپ بولادى

بۇگىندە تەرىسكەيگە كۇنگەيدەگى حالىقتى قونىستاندىرا الماي جۇرگەندە 2050 -جىلعا قاراي سولتۇستىك ايماقتارعا ءتۇرلى باعىتتان اعىلعان ادامدار قاراسى مولايۋى مۇمكىن. تاعى سول دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ بىلتىرعى زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك، 2050 -جىلعا قاراي ورتالىق ازيادا 2,4 ميلليون ادام ىشكى كوشى- قونعا قاتىسۋعا ءماجبۇر بولادى. ولاردىڭ كوبى وزبەكستاننىڭ فەرعانا اڭعارى مەن تاشكەنت ماڭىنا، تاجىكستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن دۋشانبە جاققا قونىس اۋدارعاندى قۇپ كورمەك. سونىمەن قاتار قازاقستان استاناسى مەن ودان سولتۇستىككە قاراي ورنالاسقان ايماقتارعا قونىس اۋداراتىندار قاراسى دا مول بولماق. ماماندار كليماتتىق ميگراتسيا دەپ اتاي باستاعان مۇنداي پروتسەسكە قىزىلوردا، تۇركىستان، جامبىل، الماتى وبلىستارىنىڭ ءبىرقاتار ايماعىنىڭ، اقتوبە، قاراعاندى، جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان ۇلىتاۋ وبلىستارىنىڭ كەيبىر اۋداندارىنىڭ تۇرعىندارى قاتىسۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. ويتكەنى اتالعان وڭىردەردە سۋ تاپشىلىعى پايدا بولىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋ قيىنداي تۇسپەك. ال مۇنداي وڭىرلەردەن حالىقتىڭ كوشىپ كەتەتىنى قالىپتى قۇبىلىس.

ءتۇيىن:

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جاھاندىق جىلىنۋدىڭ قازاقستانعا اسەرىن ءالى تولىق باعامداي العان جوقپىز. قىس جىلى بولسا قۋانىپ، سۋ تاسىسا تاڭدانۋمەن عانا ءجۇرمىز. ال ءىس جۇزىندە جاھاندىق جىلىنۋ اسا كۇردەلى الەۋمەتتىك، دەموگرافيالىق، ەكونوميكالىق، ميگراتسيالىق، ءتىپتى رۋحاني- مادەني داعدارىسقا الىپ كەلۋى مۇمكىن. ودان بولەك، رەسۋرستار تاپشىلىعى ايماقتىق قاقتىعىستارعا دا اپارىپ سوعۋى ىقتيمال ەكەنىن جوققا شىعارمايمىز.

دەمەك، تابيعاتتىڭ سىناعىنا قازىردەن باستاپ- اق دايارلانعان ءجون شىعار. راس، جاھاندىق جىلىنۋدى ءسال دە بولسا تەجەۋدىڭ امالى رەتىندە الەم جۇرتشىلىعى كومىرتەگى قوسپالارىن اۋاعا شىعارۋدى ازايتۋدان باسقا ءتاسىل تاپقان جوق. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، كليماتتىق وزگەرىستەردىڭ اسەرىن سەزىنىپ، سۋدى، قۋات كوزدەرىن، ءتىپتى كۇللى رەسۋرستاردى ۇنەمدەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرۋدان باسقا جول جوق سياقتى.