قازاقتىڭ قاراڭعى تورىندە، ۇستازدىق ەتكەن انالار

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ناقتىلى جازبا دەرەك بويىنشا، تۇرىك داۋىرىندە، ۇماي انا مەكتەبى جۇمىستاعان.

ۇماي انا مەكتەبىندەگى تاربيە تۋرالى ورحون- ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرى ءبىرشاما ماعلۇمات بار. (انا مەكتەبىنىڭ كەيبىر ۇلىق ۇستازدارىنىڭ پەداگوگيكالىق وي- پىكىرلەرى باتىس جانە شىعىس جازبا ادەبيەتتەرى ارقىلى بىزگە جەتتى) قازاق مەكتەبىنىڭ باسى - انا مەكتەبى.

ونىڭ دامۋ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتىر. ول دامۋ تاريحىندا دانا مەكتەبى دارەجەسىنە جەتكەن. قازاقتىڭ جەكە ەل بولىپ، ەڭسە كوتەرگەن سول ءبىر داۋىردە، تەكتى اتا اۋلەتتەرىندە قاراشاڭىراق مەكتەبى ورناعان. اۋلەت، اۋىل، رۋ، تايپا اۋماعىندا اقساقالدار مەكتەبى تىم ەرتە داۋىردە قالىپتاسقان. بۇلار تىرشىلىكتىڭ بار سالاسىندا، ءومىردىڭ ءار بەلەسىنە ەتەنە ارالاسىپ، اجە- اتا، اكە- شەشە، جەزدە- جەڭگە مەكتەبى اتالىپ، قازاق قوعامىندا اۋقىمدى پەداگوگيكالىق ءىس- ارەكەت جۇرگىزدى، جاس ۇرپاقتى ومىرگە دايىندادى، ۇلگى- ونەگە ۇقتىردى. ولاردى جالپىسىنان اۋلەت مەكتەبى دەپ اتادىق.

وسى ءۇردىس ساباقتاستىعىن ۇزبەي وتىرىپ، كۇنى بۇگىنگە جەتتى. ۇماي انادان ۇلپانعا دەيىن، قاراشاش انادان التىنشاش اناعا دەيىن، دومالاق انادان زەرەگە دەيىن دەگەندەي ۇزاق تىزبەكتى جاڭىلماي جاساي الامىز. بۇل جولى قازاقتىڭ قاراڭعى تورىنە، مەكتەپ ورناتىپ، جاستاردى ءبىلىم- عىلىم ۇيرەتىپ، ۇلگى ونەگە كورسەتكەن ۇستاز انالار تۋرالى اڭگىمە ەتپەكپىز.

ايعانىم سارعالداق قىزى (1783-1853)

ايعانىم سارعالداق قىزى، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اجەسى، ءۋالي سۇلتاننىڭ كىشى ايەلى. پاتشا ۇكىمەتى قازاق ەلىندەگى حاندىق بيلىكتى جويعاسىن، ءۋاليحاننىڭ بارلىق مۇراسى بالالارى اراسىندا بولىسكە تۇسكەندە، «حان ورداسىنىڭ قىزىل اعاشى» - ۇلكەن ۇلى عۇبايدوللا ۇرپاقتارىنا، ال سىرىمبەت كىشى ايەلى ايعانىم- نان تۋعان بالالاردىڭ يەلىگىنە قالادى. ايعانىم ەسىل بويىن مەكەن ەتكەن وتىرعان اتاقتى ءمالىم قاجىنىڭ ۇلى سارعالداقتىڭ قىزى. ايعانىم اكەسى سارعالداق بۇحاردا وقىعان ءبىلىمدى، اۋليە ادام بولادى. ايعانىمنىڭ ءوزى 6 ءتىلدى، سونىڭ ىشىندە اراب، پارسى، شاعاتاي، ورىس تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن وزىق ويلى، العىر بولىپ وسەدى.

سول كەزدەرى ورىس اقسۇيەكتەرىنىڭ سانىنە اينالعان فرانسۋز ءتىلىن دە ۇيرەنىپ، شىعىس تاريحى مەن فيلوسوفياسىن جاتقا بىلگەن ەكەن. اقىلدى دا پاراساتتى ايعانىم كۇيەۋى ءۋالي حان ومىردەن وزعاننان كەيىن ەل مۇددەسى ءۇشىن ەل تىزگىنىن ۇستاماسىنا بولماي، حاننىڭ ورنىن باسىپ حان سايلانعان، بىلىمىمەن ول ءۋاليدىڭ ايەلى عانا ەمەس، كەڭەسشىسى، ىشكى جانە سىرتقى ماسەلەلەردى شەشۋدەگى باس اقىلشىسىنا اينالعان.

ايعانىمنىڭ تۇلعاسى جايىندا س. پ. سەمەنوۆ- تيانشانسكي «شوقاننىڭ اجەسى، ءۋالي حاننىڭ جەسىرى ايعانىم ءوز بالالارىمەن بىرگە رەسەيگە اينىماس ادال دوس بولىپ قالدى. الەكساندر I ايعانىمعا قىرعىز ساحاراسىندا ءۇي سالدىرۋعا ءامىر ەتكەن. شوقان ءۋاليحانوۆ سول ۇيدە تۋعان» دەپ جازسا، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تاڭدامالى جيناقتارىندا «شوقاننىڭ اجەسى ايعانىم پاراساتتى، تەرەڭ ويلى ءارى كورەگەن، ءوزىنىڭ زامانىنا قاراي ءبىلىمدى بولعان ايەل. ول شىعىستىڭ بىرنەشە ءتىلىن بىلگەن، ورىس مادەنيەتىنە مەيلىنشە دەن قويىپ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ازيالىق دەپارتامەنتىمەن جانە پەتەربۋرگتەگى ءسىبىر كوميتەتىمەن حات جازىپ، بايلانىستا بولعان. ارحيۆ مالىمەتتەرىنە قاراساق، ايعانىمنىڭ قوعامداعى ورنى، ساياسي كوزقاراسى، ويلاعان وي مۇددەلەرى وتە اۋقىمدى بولعانىن اڭعارامىز» دەگەن مالىمەتتەر بەرىلگەن. اكادەميك الكەي مارعۇلان تاۋىپ زەرتتەگەن ايعانىم جازبالارىنىڭ سانى 100 دەن اسادى ەكەن. ايعانىم ءوز زامانىنىڭ عانا ەمەس بۇگىنگى كۇنى دە ۇلگى الار تۇلعالاردىڭ ءبىرى. «ورتا ءجۇز جەرىندەگى ساياسي قۇبىلىستار ⅩⅨ عاسىردىڭ 20-جىلدارى ءۋاليحاننىڭ جەسىرى ايعانىم اجەنىڭ ارالاسۋىمەن ءبىراز بەلەڭ الىپ دامىدى. 9 بالانىڭ اناسى، 38 جاسىندا جەسىر قالعان ايعانىم انانىڭ ۇلاعاتتى ءىسىن اكادەميك ءا. مارعۇلان جانە باسقا زەرتتەۋشىلەر كورنەكتى بەينەدە كورسەتە ءبىلدى».

شوقاننىڭ اجەسى، ياكي ايعانىم ءۇش جۇزگە بىردەي اتى تاراعان، كوركىنە اقىلى ساي، ءبىلىمدى، پاراساتتى ايەل بولعان. ءا. مارعۇلان ايعانىم شوقان ءۇشىن «...حالىق دانالىعىنىڭ سارقىلماس بۇلاعى بولعان» - دەۋى سوندىقتان. ياكي، بولاشاق عالىمنىڭ سان- سالالى ءىلىم مەن عىلىمنىڭ قايتالانباس قايراتكەرى بولىپ قالىپتاسۋىنا جاسىنان بويىنا سىڭىرگەن جان- جاقتى ءتالىم- تاربيە مەن تۋىپ- وسكەن ورتاسىنىڭ دا يگى اسەرى تيگەن»

«ايعانىم ءومىرى مەن ساياسي قىزمەتى وتكەن ءداۋىرىمىزدىڭ تاريحىندا ەرەكشە اتالادى. ايعانىم ورتا ءجۇز جەرىندە ورىس حالقىمەن، سونىڭ ىشىندە الدىڭعى قاتارلى ورىس ينتەللي- گەنتسياسىمەن قازاق حالقى اراسىندا دوستىق قاتىناستىڭ العاشقى نەگىزىن مىقتاپ قالاۋشى تاريحي تۇلعا. بۇل يگىلىكتى ءىستى ونىڭ بالالارى جالعاستىرادى.. . ونىڭ ۇستىنە، ايعانىم مەن شىڭعىس شاڭىراعىندا ەشقاشان داستارحان جيىلماعان، ويىن- توي كوپ بولىپ حالىق تاڭداۋلىلارى ءجيى باس قوستى. اقىن- جىراۋلار، بيلەر، ءسوزۋار شەشەندەر، كوسەمسوز مايتالماندارى، كۇمىس كومەي، جەز تاڭداي انشىلەر، عالىمدار، الدىڭعى قاتارلى ورىس ينتەلليگەنتسياسىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرى جاس شوقانعا ەرەكشە اسەر ەتتى».

الەكساندر ءى پاتشا ارنايى بۇيرىقپەن ايعانىمنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا سىرىمبەتتە قىستاۋ سالدىرىپ بەرگەن. قىستاۋ سىرتىنان قورشالعان، ال قىستاۋدىڭ ىشىندە ۇلكەن ءۇيى، مەشىتى جانە قوناق ءۇيى، جانە ۇلكەن بەس بولمەلى بالا وقىتاتىن مەتكەپ ءۇيى، مونشا، ديىرمەن، كەرمە جانە سارايى ت. ب. بولعان.

ايعانىم سارعالداق قىزى

ايعانىم حانىمنىڭ بۇل قونىسىندا اتاقتى قازاق بولىستارى، سەرىلەرى مەن اقىن- جىراۋلارى ءجيى بولعان. اتاقتى قۇنانبايدىڭ ءوزى قونىسقا تابان تىرەگەن. قۇنانباي ايعانىمنان ەل ىشىندەگى داۋعا بايلانىستى ومبىعا تەرگەۋگە شاقىرىلعاندا، وسى ايعانىم شوقاندى ورتاعا سالىپ امان الىپ قالعان ەكەن. قونىستاعى شاڭىراقتان ءدام تاتقانداردىڭ قاتارىندا ورىنباي، ارىستانباي، شوجە، جاناق سەكىلدى ءوز ءداۋىرىنىڭ ءدۇل- دىدەرى بار ەدى.

ورىستىڭ زەرتتەۋشى- عالىمدارى دا بۇل جەرگە ءجيى توقتايتىن. اتاقتى جاناق اقىننان شوقان وسى جەردە تاربيە الىپ، قازاقتىڭ ليريكالىق- ەپوسى «قوزى كورپەش، بايان سۇلۋدى» نەبارى التى جاسىندا جاتتاپ العانى تاريحتان بەلگىلى شوقاننىڭ العاشقى پروزالارى مەن «ەدىگە» ، «ەركوكشە» داستاندارى تۋرالى جازبالارى وسى سىرىمبەتتە جازىلعان. ايعانىم حانىم - قازاق تاريحىندا ءوز بەتىنشە بيلىككە قول جەتكىزگەن ءوز زامانىنىڭ قوعام قايراتكەرى، ەل باسقارعان حان، ەۋروپاشا ءبىلىم الىپ، بىرنەشە ءتىل مەڭگەرگەن، ۇرپاق تاربيەلەگەن ءتالىمى مول انا، اجە رەتىندە ءوز ءىزىن قالدىرعان تۇلعا. ءۋالي 1819 -جىلى دۇنيەدەن وتەدى. اقىلدى حانىم جەسىر قالعانىنا جاسىماي، بيلىك ءۇشىن كۇرەسۋگە بەل بۋادى. ايعانىم حانىم تۋرالى دەرەكتەرگە توقتالساق، ول 1783 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن. اناسى وزبەك قىزى بولعان. اكەسى سارعالداق كوزى اشىق ادام بولىپ، ايعانىمنىڭ ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاسايدى.

ۋاليگە اقىلشى بولا بىلگەن ايعانىم حانىم وسىنداي ءبىلىمى مەن تاباندىلىعى ارقاسىندا بيلىكتى ءوز كۇشىندە ساقتاپ تۇرا الدى. ونىسىنان ناتيجە دە شىعاردى. 1823 -جىلى ءى الەكساندردىڭ اتىنا حات جازىپ، 1824 -جىلى سىرىمبەتتەن وزىنە قۇنى 5 مىڭ رۋبلگە تەڭ قونىس سالدىرتادى. قونىستى سالۋعا وسى مەكەندى ايعانىم حانىمنىڭ ءوزى تاڭداعان كورىنەدى. تاۋدىڭ ەتەگىندە ورنالاسقان، ماڭايى بۇلاقتىڭ سىڭعىرىنا بولەنگەن مەكەننىڭ كوركى، شىنىندا، كەرەمەت ەدى. ناعىز اقسۇيەكتەرگە لايىق مەكەن. ايعانىم حانىمنىڭ وسى قونىستى سالدىرتۋى اۋىل شارۋاشىلىعى مەن كاسىپكەرلىك سالاسىنان ءبىلىم الىپ، كوشپەندى سالتتان وتىرىقشىلىققا ءبىرجولا بەتبۇرۋى ەدى. ورىس شەبەرلەرىن شاقىرتىپ، قاراعايدان ون بولمەلى ءۇي، اۋلاسىنا مەشىت، مەدرەسە، تۇرمىستىق ساراي سالدىرتادى. سالعان مەدرەسەسىندە حانىم ايماقتاعى باي- كەدەيىنە قاراماستان تالاپتى بالالاردى جيناپ، ءدىني پاندەرمەن قاتار ورىس ءتىلى، دۇنيەتانۋ، ونەر پاندەرىن وقىتادى. وقىتۋعا اتاقتى قۇلمۇحاممەد مولدانى الدىرعان. ءۇيدىڭ ءىشىن باتىستىڭ ساۋلەت ۇلگىسىندەگىدەي جاساتىپ، تەرەزەگە جىبەك پەردەلەر ىلگىزىپ، قىتايدان ۆازالار، شكافتار الدىرتادى. قونىس ماڭىندا ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋ ءۇشىن سوقا، تىرما سەكىلدى سايمانداردى رەسەيدەن اكەلگەن.

ايعانىم حانىم - تەكتى جەردىڭ قىزى، رۋى - قوجا. زەرتتەۋشى سارباس اقتايەۆتىڭ جازۋىنشا: «اكەسى سارعالداق قۇدايبەردى - بايىمبەت اراسىندا بالا وقىتقان ۇستاز مولدا. اتاسى ءمالىمقوجا دا وقىعان، كوزى اشىق، كەزىندەگى ءبىلىمدى ادام بولعان. ول ءوز بىلگەنىن بالالارىنا ۇيرەتىپ، ساۋاتىن اشىپ قانا قويماي، ولاردىڭ ىلگەرى، ىرگەلى جەردەن وقىپ، ءبىلىمدى دە بىلىكتى ازامات بوپ شىعۋىنا كوپ كوڭىل بولگەن. سوندىقتان دا ول سارعالداعىن سوناۋ بۇقاردا وقىتقان. ون ەكى ءپاندى تۇگەل ءتامامداپ ەلگە عالىم- ۇستاز بولىپ ورالعان بالاسى ەل ىشىندە بىردەن زور ابىروي- بەدەلگە يە بولىپ، كەيىن بيلىككە دە ارالاسقان. جۇرت ونى ايتقانى اينا- قاتەسىز كەلەتىن كورىپكەل، اۋليە دەپ قۇرمەت تۇتقان».

وسى سارعالداق قوجانىڭ شاڭىراعىندا ايعانىم 1783 -جىلى دۇنيەگە كەلەدى. وزىق ويلى سارعالداق ۇلدارىنىڭ عانا ەمەس، قىزدارىنىڭ دا وقىپ، ءبىلىم الۋىنا ايرىقشا ءمان بەرگەن. سونىڭ ارقاسىندا ايعانىم دا جۇيەلى ءبىلىم الىپ، جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىلىپ وسەدى. ول اكەسىنەن اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن ۇيرەنىپ، شىعىس ويشىلدارىنىڭ شىعارمالارىن كوپ وقيدى. كەيىننەن ورىس، فرانسۋز تىلدەرىن دە جەتىك مەڭگەرگەن دەسەدى.

ءۋالي حاننىڭ كوزى تىرىسىندە- اق حالىقتىڭ قۇرمەتىنە يە بولعان حانىم قانشاما ۇلدارى بولا تۇرا تاققا ايعانىمنىڭ وتىرۋى پاتشا ۇكىمەتىنە وتە قولايلى ەدى. وسىعان وراي ايعانىمدى «حاندىق دارەجەسىنە كوتەرىلگەن تۇڭعىش قازاق ايەلى» دەپ اتاۋشىلار دا بار. ءبىراق بۇل «حاندىق» ۇزاققا سوزىلماي,1822 -جىلى م. م. سپەرانسكيدىڭ «ءسىبىر قازاقتارىن باسقارۋ» اتتى ەرەجەسى شىعادى دا، ورتا ءجۇزدىڭ حاندىعى جويىلىپ، قازاقتارى: قۇسمۇرىن، كوكشەتاۋ، اقمولا، بايان، قارقارالى، اياكوز اتالعان التى دۋانعا ءبولىنىپ كەتەدى. ال ايعانىم كوكشەتاۋ دۋانىنا ءبىراز جىل اعا سۇلتان بولىپ تۇرادى. بۇل تۋرالى عالىم الكەي مارعۇلان: «ايعانىم - اقىلدى، كورەگەن، ءوز زامانىنا ساي ءبىلىمدى بولعان ايەل. ول شىعىستىڭ بىرنەشە تىلدەرىن بىلگەن، ورىس مادەنيەتىنە دەن قويىپ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ازيا دەپارتامەنتىمەن جانە پەتەربورداعى ءسىبىر كوميتەتىمەن حات جازىسىپ، بايلان- سىپ وتىرعان. ايعانىم جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىندا وتە زور بەدەلگە يە بولدى. مۇراعات مالىمەتتەرى ايعانىمنىڭ قوعامدىق- ساياسي مۇددەلەرىنىڭ وتە اۋقىمدى بولعانىن كورسەتەدى. «ءسىبىر قىرعىزدارى جونىندەگى جارعى» قابىلدانعاننان كەيىن، ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستانداعى قانداي دا ماڭىزدى وقيعالار ونىڭ قاتىسۋىنسىز وتكەن ەمەس»، - دەپ جازادى.

حالقىنا كەلەر ناۋبەتتى ارىدان ويلاعان ايعانىم جۇرتىن ەگىنشىلىككە دە ۇندەمەك بولادى. رەسەي پاتشالىعىنا جازعان حاتىندا: «ەگىن ەگۋ ءۇشىن ءارتۇرلى تۇقىممەن جانە جەردى وڭدەيتىن قۇرال- سايمانمەن جابدىقتاۋعا نۇسقاۋ بەرسەڭىز ەكەن. قازاقتاردى جەر جىرتىپ، استىق ەگۋگە ۇيرەتۋ ءۇشىن بورىشىن وتەپ بولعان ءبىر قىزمەتشى تاتار جىبەرسە يگى. ۇن تارتاتىن ديىرمەن سالعىزىپ بەرسە، نۇر ۇستىنە نۇر»، - دەپ جازىپ، ءوتىنىشىن ورىنداتادى دا.

ەل ىشىندەگى داۋ- دامايدى دا شەشۋگە ات سالىسقان ايعانىم سولاي ەل اناسى اتانادى. تەك جاسى ەلۋگە تايانعاندا اعا سۇلتاندىقتى سۇيىكتى ۇلى شىڭعىسقا تاپسىرىپ، ءوزى ۇرپاق تاربيەسىنە تۇبەگەيلى كوشەدى. بالالارى مەن نەمەرەلەرى ساۋات اشىپ، وقىپ جازا ءبىلۋى ءۇشىن مولدا ۇستاپ، ءمۇعالىم جالداعانىمەن، ولاردىڭ باس ۇستازى ءوزى بولادى. اسىرەسە شىڭعىسىنىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشى، 1835 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن شوقان دەگەندە شىعارعا جانى بولەك ەدى.

وسى نەمەرەسىنىڭ ەسىمىن ازىرەت ءالىنىڭ ۇرپاعىنداي «مۇحاممەد- حانافيا» دەپ قويعان دا، كەيىننەن «شوقان» دەپ اتاعان اجەسىنىڭ ءوزى ەكەن. ءا. مارعۇلاننىڭ: «ايعانىم - شوقان ءۇشىن حالىق دانالىعىنىڭ سارقىلماس بۇلاعى بولعان» دەۋى تەگىن ەمەس ايەل زاتىنان شىعىپ، تۇڭعىش حان اتانعان ايعانىم اجەمىز 70 كە قاراعان جاسىندا دۇنيەدەن ءوتىپتى.

بوكەي ورداسىنىڭ حانى جاڭگىر ەۋروپا ۇلگىسىندەگى العاشقى مەكتەپ، ۋچيليشە، ءدارىحانا، بانك، كازناچەيستۆو، مۇراجاي ت. ب. اشىپ باتىس ستيلىندەگى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان زامانىنداعى ءبىلىمدى ساياساتكەر جانە ديپلومات ەدى. جاڭگىر حان اربىرەۋىندە 10-70 بالاعا دەيىن وقيتىن ءۇش جۇزدەي مولدا ۇستادى. ونىڭ مەكتەبىنەن شىققان تۇلەكتەر ۆارشاۆا، تارتۋ، ساراتوۆ، ورىنبور، ۋفا، قازان، س. -پەتەربور، ماسكەۋ جانە ت. ب. ءىرى قالالاردا ءبىلىم الىپ، قازىرگى قازاق عىلىمى مەن ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا ۇلەس قوسقان عالىمداردى دايارلادى. جاڭگىر حان بوكەي ورداسىن جان- جاقتى دامىتۋ ءۇشىن ورىستىڭ الدىڭعى قاتارلى عالىمدارى رايەۆسكيي، مۋسين- پۋشكين، تاپايەۆ جانە ت. ب. پايدالانىپ، بوكەي حاندىعىنىڭ توپوگرافيالىق، توپونوميكالىق كارتالارىن جاساتىپ، جان- جاقتى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جاڭگىر حان ستۋدەنتتەرگە لەكتسيا وقىپ، اراب تىلىندە كىتابىن شىعاردى.

بوكەي ورداسىندا بولعان ۇلى عالىم الەكساندر گۋمبولت ول تۋرالى، «مەن قازاقتىڭ جاس حانى جاڭگىرمەن تانىستىم. ول بىرنەشە ءتىل بىلەتىن جان- جاقتى ءبىلىمدى ...» دەپ، جوعارى باعا بەرگەن. جاڭگىر حان بەس ءتىل، فاتيما حانىم ءتورت ءتىل بىلگەن. رەسەي پاتشاسى فاتيما حانىمعا «جابايى دالانى پەتەربوردىڭ سارايلارىنا اۋىستىرىپ، استانادا تۇرمايسىڭ با؟» دەگەندە، فاتيمانىڭ «تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنى دە ىستىق» دەگەن جاۋابى حالىقتىڭ ەسىندە قالعان.

فاتيما حانىم (1809-1845)

جاڭگىردىڭ ەكىنشى ايەلىنىڭ ەسىمى - فاتيما توتاش. ورىنبور ءمۋفتيى، اسا زيالىلىعىمەن اتى جايىلعان مۇحامەدجان حۋسەينوۆتىڭ قىزى. ۇلتى - تاتار. فاتيما يەۆروپاشا ءبىلىم العان، تىلدەردى جەتىك مەڭگەرگەن، بي، مۋزىكاعا جاقىن بولعان.

تاريحي دەرەكتەردە تاتار قىزى فاتيمانىڭ سۇلۋلىعى، ەليتا وكىلدەرىنە لايىق ماڭعازدىعى، مادەنيەتتىلىگى مەن اقىلدىلىعىن ايقىندايتىن دەرەكتەر بار.

ءوزى ەۆروپاشا ءبىلىم العان، قازاق جانە تاتار تىلدەرىنەن بولەك، ورىس، فرانسۋز، نەمىس تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن. جاڭگىر حاننىڭ تاڭداۋى فاتيماعا نەلىكتەن تۇسكەندىگى وسى تۇستا بايقالادى. بوكەي ورداسىنىڭ حانى جاڭگىردىڭ قالاۋى ورىندالىپ، 1824 -جىلدىڭ كۇزىندە ورىنبور ءمۋفتيى مۇحامەدجان حۋسەينوۆتىڭ قىزى فاتيماعا ۇيلەنەدى.

«ول كيىز ۇيدە قالاي ءومىر سۇرمەك، ءتىپتى كيىز ءۇيى التىن بولسا دا جاپان تۇزگە بارۋى مىندەتتى مە؟» دەگەن جاقىندارىنىڭ اشىنعان سوزىنە فاتيما ءمان بەرمەيدى. كەڭ سارايىنان كەڭ دالادا تىگىلگەن قازاقى ۇيگە كەلىن بوپ تۇسەدى. جاڭگىر حاننىڭ جاسقۇس دەگەن جەرگە ساراي سالدىرعانى جايلى مالىمەت بار ەمەس پە، فاتيمانىڭ ىقپالى وسى جەردە كورىنىس تابادى. سەبەبى، تاتار قىزى حان ايەلىنىڭ ءرولىن عانا اتقارىپ قويماي، سەنىمدى سەرىگى جانە اقىلدى كەڭەسشىسى بولا بىلەدى جاڭگىر حاننىڭ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ ماقساتىندا ىسكە اسىرعان جۇمىستارىنا اسىل جارى فاتيمانىڭ باعىت- باعدار بەرىپ وتىرعان.

شىنىندا دا، فاتيما انامىز ەرەكشە جاراتىلعان جان ەدى. سول زاماندا ورىستىڭ «سىن وتەچەستۆا» جۋرنالى فاتيمانىڭ جاڭگىر حاندى وركەنيەتكە ۇمتىلدىرعان اعارتۋشىلىق قابىلەتىن، ءومىر سالتىنىڭ تۇبەگەيلى وزگەرۋىنە ەرەكشە ۇلەس قوسقانىن ايتا كەلىپ: «ول - وقىعان، وتە بىلىمدى ايەل، كىسىگە دەگەن ىلتيپاتى ەرەكشە، جۇرتپەن ورتاق تىل تابىسىپ، قالتقىسىز قارىم- قاتىناس جاساۋدىڭ جولدارىن تاماشا مەڭگەرگەن، ورىسشا، فرانسۋزشا جانە نەمىسشە ەركىن سويلەپ، جازا بىلەدى»، - دەپ جازدى. وسى جۋرنال، ونىڭ بىلىمى مەن تاربيەسىنە، يناباتتى مىنەز- قىلىعىنا، پاتشا اعزامنىڭ ىلتيپاتىنا ىلىنىپ، كوپ قوشەمەت كورگەنىنە ايرىقشا توقتالىپ، تامسانا سۋرەتتەيدى.

حالىق اراسىندا فاتيمانى ەركەلەتىپ «فاتيما توتاش» دەپ اتادى. وقۋ- بىلىم تاراتۋ، وتىرىقشى ومىرگە كوشۋدى جاقتاپ، فاتيما توتاش قازاق اراسىندا ۇگىت- ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزدى. حان ورداسىنىڭ سالىنۋىنا ىقپال ەتتى. فاتيما توتاش جاڭگىر حان اشقان العاشقى مەكتەپتە ساباق تا بەرىپتى. فاتيما حانىم - جاڭگىر حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى عانا ەمەس، ەل اناسى ءارى ەل قامقورشىسى ەدى. 1845 -جىلدىڭ تامىزىندا جاڭگىر حان 44 جاسىندا كەنەتتەن اۋىرىپ بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولادى. ەرىنىڭ قازاسىن كوتەرە الماعان شىنايى ماحاببات يەسى فاتيما حانىم دا 36-عا قاراعان شاعىندا سول جىلدىڭ قازان ايىندا ومىردەن وتەدى... (ۇلداي يبادۋللايەۆا)

قازاق حالقى: «ەر جەردى ساقتايدى، قىز ۇلتتى ساقتايدى» ولاي بولسا، «رۋىڭدى ساقتايمىن دەسەڭ - ۇل ءوسىر، ۇلتىڭدى ساقتايمىن دەسەڭ؛ - قىزىڭدى تاربيەلە» - دەگەن. د. س. شورمانوۆ: «ءدىنىن كۇتكەن شىن مولدا پىردەن ارتىق، ەرىن كۇتكەن جاقسى ايەل، ەلدەن ارتىق. مىسىردا پاتشا بولىپ تۇرساڭداعى، بولمايدى تۋىپ- وسكەن جەردەن ارتىق».

بىردە ەل قامىمەن جۇرگەن جاقسى- جايساڭدار جولاۋشىلاپ كەلە جاتىپ ساعىز بويىندا وتىرعان دەربىس باتىردىڭ ۇيىنە تاپ بولىپتى. دەربىس باتىردىڭ ءوزى ۇيدە جوق ەكەن، سىيلى قوناقتارعا جاقىن جەردەن الدىرا قوياتىن مالدىڭ رەتى بولماي، ايەلى زىليحا سول جەردە كۇيەۋى دەربىس باتىردىڭ جاۋعا مىنەتىن ەكى اتىنىڭ ءبىرىن سويىپ، قوناقتاردى قۇرمەتتەپ اتتاندىرىپتى. ءالىمنىڭ جاقسى- جايساڭى بىلاي شىققان سوڭ «اپىر- اي، دەربىستىڭ قۇتى ۇيىندەگى قاراكەمپىرى ەكەن عوي!» دەپ تاڭ- تاماشا بولىسىپتى.

سودان، دەربىس باتىر ۇيىنە كەلەدى. بايبىشەسى زىليحا كۇيەۋىنىڭ قاباعىن باعىپ: ء«الىمنىڭ التى جاقسىسى كەلىپ ەدى، اقتابان اتىڭدى سويىپ قۇرمەت كورسەتتىم» دەيدى اقىرىن عانا. سوندا دەربىس باتىر قۋانىپ: «ءالىمنىڭ التى جاقسىسىنا قۇرمەت كورسەتتىم دەگەنشە، مەنى الپىس جاۋىمنان قۇتقاردىم دەسەيشى!» - دەگەن ەكەن. «جاقسى ايەل - جىگىتتىڭ كەسەكتەن سوققان كەنتىندەي، سارى مايعا بىلعاعان الۋا، شەكەر، جەنتىندەي» - دەپ، مايلىقوجا اقىن جىرلاعانداي، ەرىنە قىسىلعاندا سۇيەۋ بولىپ، اقىلىنا اقىل قوسقان، جارىنىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، مارتەبەسىن اسقاقتاتقان بۇل انالاردىڭ ونەگەسى كوپكە ۇلگى.

قىسقا عۇمىرىندا ەل اناسى بولا بىلگەن فاتيما توتاشتىڭ ءتالىم- تاربيەلىك ۇلگى ونەگەسى تولىق زەرتتەلىپ، حالىق يگىلىگىنە اينالارى ءسوزسىز.