ءماشھۇر ءجۇسىپ پەن جۇسىپبەكتىڭ جازىسقان حاتتارى
ەكەۋىنىڭ سول كەزدەگى قوعام تىرلىگىنە تەرەڭ كوزقاراس بىلدىرگەن كوپتەگەن حاتتارى 1927-1929-جىلدارى جازىلىپتى.
ءماشھۇر بابامىز حاتتى ولەڭمەن ورسە، جۇسىپبەك قارا سوزبەن جازعان. بۇگىن سول حاتتاردىڭ ءبىر-ەكەۋىن وقىرماندارعا ۇسىنامىز.
جۇسىپبەكتىڭ حاتى:
«شىمكەنت. 1927-جىل. 20-ماي.
ءماشھۇر اعا!
حاتىڭىزدى الدىم. ايتقان اقىلىڭىزدى قابىل تۇتامىن. قاتىن ال دەگەنىڭىزگە ومىرگە زور وزگەرىس سالاتىن اڭگىمە بولعاندىقتان ازىرشە جاۋاپسىز قالدىرا تۇرۋدى ءجون كوردىم... ەندى قالعان ءومىردى قالاي وتكىزۋ تۋرالى. دانىشپان تولستوي سەكسەننەن اسقانشا، ولە-ولگەنشە قالاممەن سىرلاسىپ وتكەن. ءىرى حاكىمدەر، فيلوسوفتار كوپ جاساپ، كوپ مۇرا قالدىرعان. ومىردە ويلانۋمەن، تولعانۋمەن، جاقسىلىق-جاماندىقتى بارلاۋمەن، ادىلدىك، شىندىق، ادامگەرشىلىك سىندى ىزگى مۇراتتاردى كوكسەۋمەن وتكەن.
ادامداردىڭ ميى ەرتە سۋالماسا كەرەك، اقىل، وي، تالانت قورى ەرتە تارتىلماسا كەرەك. ەگدەلەنگەن سايىن مي شىنىعا بەرسە كەرەك. سوعان قاراعاندا ءسىزدىڭ دە قالامنان قالا قويارلىق ۋاقىتىڭىز بولا قويعان جوق پا دەپ شامالايمىن. ولاي بولسا قالعان ومىردە قالاممەن سىرلاسىپ وتكەن دۇرىس.
ءسىز قازاقتىڭ قازاق زامانىندا دۇنيەگە كەلىپ قالعان گاۋھارسىز. ءسىزدىڭ قۇلاشىڭىز ۇزىن، قيالىڭىز تەرەڭ، ارمانىڭىز - الىستاعى وتكەن ومىردە. جاڭا زاماننىڭ بۇيىنتاق ءسوزى، جىبىرلاق مىنەزى ءسىزدى جارىتپايدى، توساڭسىتادى. كۇنى وتكەن، جات ادام قىلادى. جاڭا زامان وتە بەرسىن.
ءسىز وندا جالعىزدىعىڭىزدى، جاپانداعىڭىزدى، ءساندى، سالتاناتتى، ەسكى كۇنىڭىزدى جىرلاي ءوتىڭىز. اقىننىڭ اقىندىعى ويلاعان ويىن، تۋلاعان سىرىن وقۋشىنى تولقىتقانداي قىلىپ، تىزگەن مەرۋەرتتەي كەستەلى، تولعاۋلى سوزىمەن ايتا بىلۋىندە عوي. 90 جاسقا كەلىپ وتكەن تۇرىكپەن اقىنى، سوعان تاياۋ جاساعان مايلى اقىن، شاڭگەرەي اقىن سياقتى جىرلاڭىز. ءولىم اۋزىندا وتىرعان سولاردىڭ وزدەرى ولسە دە سوزدەرىنە ءولىم جوق قوي. ءسىز شاماڭىز كەلسە وسىلار سياقتى جۇرەگىڭىزدىڭ سىرىن شەرتىڭىز. نەدەن كۇيىنەسىز، نەدەن جيرەنەسىز دەگەندەي، سولاردى اڭگىمە قىلىڭىز.
ەكىنشى، ءسىزدىڭ شىعارعان ولەڭدەرىڭىز بار. تىرنامەن، قارعامەن ايتىسقان بولسىن، سارت اڭگىمەسى بولسىن - سولاردى جيناستىرىڭىز. ولارعا قوسىپ مەنىڭ ايتاتىنىم - تۇركىستان ەلىن كەزگەندە، شىرشىققا كەلگەندە جۇرگەن تۇرعان جەرلەرىڭىزدى، ارالاعان ەلدەرىڭىزدى، جازعان ولەڭدەرىڭىزدى جاس كەزىمدە جاتقا ءبىلۋشى ەدىم. ەندى ۇمىتىپپىن. سولاردا جاقسى نارسەلەر بار ەدى. ءار ەلدىڭ جاقسىلارىن تاراۋلاتىپ، اتا تەگىن قوزعاي جازعان ولەڭدەرىڭىز بار ەدى. ولار دا كەرەك... قولجازبالارىڭىزدىڭ ءبارىن جىبەرسەڭىز، شامام كەلسە، باسپاعا ءتۇسىرىپ بەرۋگە ىزدەنىپ كورەر ەدىم.
ودان سوڭعى سىزدەگى كوپ قازىنا - قازاقتىڭ شەجىرەسى. ەڭ بولماسا ورتا ءجۇزدى، ارعىندى تاراۋلاتقانىڭىز كەرەك... ءوزىم بەس-التى ايدان بەرى سۇلتانماحمۇتتىڭ سوزدەرىن جيناپ، جاقىندا ءبىتىرىپ، كوشىرىپ، رەتتەپ، ورداعا اپارىپ تاپسىرىپ قايتتىم. ماحمۇت سوزدەرى قۇراننىڭ ۇلكەندىگىندەي كىتاپ بولادى. ەندىگى جىلدار باسىلىپ شىقپاق. اماندىق بولسا بىرەۋىن جىبەرەمىن. قاتىن المادى دەپ وكپەلەگەنىڭىز بولماسا امەندەي بولا الماعانمەن سىزگە حابارلاسىپ، ەڭبەگىڭىزدى، ءوزىڭىزدى ەل كوزىنە تۇسىرگەندەي نيەتىم بار. كۇلىكتەن سىزدەي ادام تۋا بەرمەيدى. شامامىز كەلسە ءسىزدىڭ قادىرىڭىزدى، باعاڭىزدى بىلسەك كەرەك...».
اتالمىش حاتتار تۋرالى جازۋشى زەيتىن اقىشيەۆ پاۆلودار وبلىستىق «داۋا» گازەتىنە ماقالا جولداپ، ول 1991-جىلدىڭ قازان ايىندا «ءماشھۇر ءجۇسىپ ءھام جۇسىپبەك» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانادى.
سوندا جۇسىپبەكتىڭ حاتىنداعى كەيبىر نارسەلەرگە اۆتور مىناداي تۇسىنىك بەرەدى:
«جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ بۇدان بۇرىن ۆەرا ەسىمدى قىزعا ۇيلەنگەن ەكەن. ۆەرادان ەكى ۇل تۋعان - بەكتۇر، جاناق. ءبىراق ۆەرا جاستاي قايتىس بولادى دا، ەكى بالا جەتىم قالادى. ۆەرادان كەيىن جۇسىپبەك ەۆگەنيا كيريللوۆنا ەسىمدى قىزعا ۇيلەنگەن. ەۆگەنيانىڭ اكەسى كيريلل ەمەس، قاراباتىر ەسىمدى قازاق. قاراباتىر سەرماعامبەتوۆ اقتوبە جەرىندە تۋىپ-وسكەن، 1903-جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مال دارىگەرلىك فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ول كىسى الەكساندرا ۆيكتوروۆنا ەسىمدى ورىس قىزىنا ۇيلەنەدى ەكەن. جۇكەڭنىڭ بولاشاق زايىبى سول الەكساندرادان تۋادى. ەۆگەنيا مەن جۇكەڭنەن ەكى قىز بولعان. بىرەۋى موسكۆادا، ەكىنشىسى - مۋزا يۋريەۆنا (جۇسىپبەك قىزى) اقتوبەدە تۇرادى. جۇكەڭ اتىلىپ كەتكەن سوڭ ەۆگەنيا ناعاشى جۇرتىن ساعالاپ اقتوبەگە بارىپ، ءبىرجولا ورنىعىپ قالعان.
مۋزا 1990-جىلدىڭ كوكتەمىندە الماتىعا كەلىپ، جۇكەڭنىڭ اتىن ەستىپ بىلگەندەردىڭ ءبارىنىڭ ۇيلەرىندە بولدى. جوعارى دارەجەلى ءبىلىمى بار. ماماندىعى ەكونوميست. «مامام (ەۆگەنيا) ءبىرقىدىرۋ جاسقا كەلىپ، ءوز قولىمدا جۋىقتا قايتىس بولدى» دەدى ءوز اۋزىنان. مۋزانىڭ الماتىعا كەلگەندە باسقانىڭ بارىنەن بۇرىن ىزدەپ تاپقانى جۇرتقا بەلگىلى گۇلنار ءمىرجاقىپ قىزى دۋلاتوۆا بولدى. ەكەۋىنىڭ تاعدىرى ۇقساس بولعانى تۇسىنىكتى، وعان قوسا بۇلار جاس كەزدەرىندە اپالى-ءسىڭلىلى ادامدار سياقتى، مۇڭدارى دا، قايعى-قاسىرەتتەرى دە ءبىر، بىرگە وسكەن ادامدار.
جۇكەڭنىڭ «امەندەي بولماسام دا» دەگەنىن دە تۇسىندىرە كەتەيىك. امەن - ماشەكەڭنىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ورتانشىسى. كەرەكۋدەگى ەكى كلاستىق (التى جىلدىق) ورىس مەكتەبىندە جۇكەڭمەن بىرگە وقىعان. اسا العىر، اقىن جىگىت بولعان دەسەدى.
1916-جىلى قارا جۇمىسقا قازاق جاستارىن الۋ تۋرالى پاتشا جارلىعى شىققانى بەلگىلى. وعان بۇكىل قازاق دالاسىندا قارسىلىق جاسالدى. سونداي كوتەرىلىستىڭ ءبىرى باياناۋىل ماڭىندا دا بولعان. كوتەرىلىستىڭ ورتالىعى الاباس تاۋىنىڭ باۋىرىندا، قازىرگى ساتبايەۆ سوۆحوزىنا تاياۋ جەردە بولدى. كوتەرىلىس باسشىسى باشەردەن بەيسەن ۇلى دەگەن ازامات. باتىر، ەلگە بەدەلدى، اتتىعا جول، جاياۋلىعا ءسوز بەرمەيتىن شەشەن ادام بولىپتى. جۇكەڭ ءوزىنىڭ «قارتقوجا» رومانىندا بۇل كىسىگە دارمەن دەپ ات بەرىپتى.
دارمەننىڭ كومەكشىلەرىنىڭ ءبىرى - امەن. باشەردەندەر، امەندەر ماشەكەڭدى حالىققا بەدەلدى، حالىق ونىڭ ءسوزىن تىڭدايدى دەپ الاباسقا شاقىرتادى. ماشەكەڭ بارمايدى. ونىڭ جاۋابى - قولدارىڭدا شىبىرتقى قامشى، تال قۇرىقشادان باسقا قارۋ جوق، اۋرە بولماڭدار، مىلتىق اسىنعان ون سولدات كەلسە ءبارىڭدى قىرىپ كەتەدى دەپ جاۋاپ قايتارادى.
كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن امەندەر، تاعى باسقا زيالى ازاماتتار تاشكەنتتە مەكتەپ-ينتەرنات اشىپ، سوعان توڭكەرىستەگى قالعان جەتىم بالالاردى جيناپ وقىتىپ، تاربيەلەۋدى قولعا العان ەكەن. ءبىر كۇنى امەن جاقىنداعى اۋىلداردىڭ بىرىنەن ون ءتورت جاسار جەتىم قىزدى ەرتىپ الىپ كەلەدى. سويتسە، ونى ءبىر بايشىكەش توقالدىققا الماق بولىپ جۇرسە كەرەك. ول كىسى جيناپ كەلىپ، «قىزدى قايتارىڭدار، ۇلىققا ايتامىن» دەپ، قوقان-لوققى جاسايدى. امەندەر ونى قۋىپ تاستايدى. اقىرىندا جاڭاعى ادام الاياقتارعا اقشا بەرىپ، ىڭىردە ۇيىنە قايتىپ بارا جاتقاندا امەندى پىشاقتاپ ولتىرتەدى. مۇنى ماعان جازۋشى وتەباي تۇرمانجانوۆ مارقۇم ايتىپ ەدى.
امەننىڭ جەرلەۋىندە بولدىم، قابىرىن دە بىلەمىن دەپ ەدى. ول ءوزى سول ينتەرناتتا تاربيەلەنگەن ەكەن. وسىنداي اۋىر قايعىعا بايلانىستى ماشەكەڭنىڭ «قان ءتۇستى الپىس ۇشتە اياعىما، وق ءتيىپ تۇزدە جۇرگەن ساياعىما» دەپ باستالاتىن ۇزاق تولعاۋى بار.
دارمەن- باشەردەندەر تاعدىرىن دا ايتا كەتەيىك. 1923-جىلى قارۋ اسىنعان ءتورت سولدات «سەندەردى بايانعا شاقىرىپ جاتىر» دەپ باشەردەندى، ازامات بالاسى شايحىنى، نەمەرە تۋىسى ءجۇسىپتى، ونىڭ بالاسى كارىمجاندى جاياۋ ايداپ شىعادى دا، اۋىل سىرتىنداعى توبەدەن اسا بەرە اتىپ كەتەدى».
ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ جۇسىپبەككە جازعان جاۋابى:
«جۇسىپبەك، امانبىسىڭ، ساۋ-سالامات،
جىگىتسىڭ جاقسىعا حات، جامانعا جات.
جالعىزدىق جاراسقاندى ءبىر قۇدايعا،
امان با بەكتۇر، جاناق - ەكى ازامات.
قول جەتپەس كوكتەگى ايعا سوزعانمەنەن،
باق داۋرەن، ءومىر قىزىق وزعان مەنەن.
قانشا جەرگە بارادى كارى شىركىن،
جەلىگىپ دەلەبەسى قوزعانمەنەن.
كىرەر ءۇيى ازايعان باسىمىز بار،
اپپاق قارداي ساقال مەن شاشىمىز بار.
ۇزىن سانىن ايتۋعا ۇيالامىن،
ءتورت ون بەس، ءبىر عانا ون جاسىمىز بار.
جارىستان قارادۇرسىن قالعان كەزىم،
مويىنعا كارىلىكتى العان كەزىم.
جۇرت كۇلەر الاقانىن شاپالاقتاپ،
اقىل تايىپ، ارنەمە شالعان كەزىم.
وزىڭە قولايلى بوپ ۇقساسا اقىل،
ءسوز تۋعىز تاراۋ-تاراۋ ودان ناقىل.
قاتىن ال دەگەن ءسوزىم اسىعىس قوي،
سوكپەيمىن كورمەدى دەپ ونى ماقۇل.
وزىڭە بەرسىن اللا ۇزىن عۇمىر،
كونگىش بول قورعاسىنداي، بولما تەمىر.
ريزامىن وزىڭە دە، سوزىڭە دە،
ماقال بار - از ءسوز التىن، كوپ كوز كومىر.
جالعاننىڭ ءومىر بويى ۋىن ءىشتىم،
ءوز بويىما شاق ەمەس كيىم ءپىشتىم.
سارسەمبايدىڭ باقىتسىز جامالىنداي،
سوزىڭە مەيىرىم قاندى، ءتۇستىم-ءتۇستىم...
(ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ جاۋابى ۇزىن- ىرعاسى 20 شۋماقتاي).
جۇسىپبەكتىڭ حاتى:
«شىمكەنت. 1927-جىل. 16-نويابر.
سىزگە ۇلكەن ۇياتتى بولدىم. نە دەپ عاپۋ وتىنسەم دە، ول ءوتىنىشىم تۇككە تۇرمايدى. ويتكەنى، ەكى حاتىڭىزعا بىردەي جاۋاپ جازا الماعانىم كەشىرىلمەس كۇنا بولدى... ەكى جارىم ايداي بولدى ۇيدەن شىقپاعانىما. نە ىستەدىڭىز دەسەڭىز - جىلدامداتىپ ءبىر رومان جازىپ ءبىتىردىم. ءوزىڭىز كورگەن «قارتقوجادان» كولەمى ەكى ەسە. بار ويىم، نيەتىم، رۋحىم سول رومانعا كەتىپ، جىندى كىسىدەي بولىپ دوستى، جولداستى، قۇرمەتتى، قىمباتتى اعانى ۇمىتىپ كەتە جازداپپىن... ءبىراق بۇل كۇندە رومانىم ءبىتتى. باسپاعا جىبەرگەلى وتىرمىن. باسىلىپ شىقسا كورەسىز. سوڭعى حاتىڭىزدا جىبەرەتىن سوزدەر دايىنداپ قويدىم دەگەن ەكەنسىز. ولاردى جىبەرە بەرسەڭىز. باسىلۋى جاعىن سويلەسىپ كورەرمىن. تۇگەل باسىلىپ كىتاپ بولىپ شىقسا ءتىپتى جاقسى. ايتپەسە جۋرنالدارعا بولشەكتەپ باسىپ وتىرساق تا جارار. ارينە، ءوز اتىڭىزبەن باسىلۋى كەرەك.
سۇلتانماحمۇت سوزدەرىن بىلتىر تۇگەل جيناپ باسپاعا جىبەرگەنمىن. ودان باسىلدى دەگەن حابار الىپ وتىرمىن، راس بولسا. ول مويىنداعى ءبىر مىندەت، پارىز نارسە ەدى. ەندىگى مىندەت ءسىزدىڭ اتىڭىزدى تاريحقا قالدىرۋعا جاردەم ەتۋ، ونى ورىنداي الامىن با، جوق پا - بىلمەيمىن. ويتكەنى ەسكى ءسوزدىڭ، بۇرىنعى اقىنداردىڭ قادىرىن بىلەتىندەر ازايىپ بارادى. «قازانشىنىڭ ەركى بار، قايدان قۇلاق شىعارسا» عوي. ءسىز ايتقان سوڭ اقىلعا جابىستىم...
ءسوزدى ۇزارتپايىن. ەڭبەگىڭىز ءونىمدى، بەرەكەلى بولىپ، پايداسى كوپكە ءتيسىن. قالامعا جارماسقانىڭىزدى ەستىپ قاتتى قۋاندىم. تولستوي سەكسەنگە كەلگەنشە جازعان عوي. اركىمنىڭ ءوز تولستويى وزىنە-داعى. تەك ءومىرلى بولعاي دەڭىز...
ساۋلىعىڭىزعا تىلەكتەس ءىنىڭىز جۇسىپبەك».
بۇل حاتقا قاتىستى زەيتىن اقىشيەۆ مىناداي پىكىر ءبىلدىرىپتى: «بۇل حاتتاعى كەيبىر سوزدەرگە قاراعاندا جۇكەڭنىڭ جۇرەگى قوبالجىپ، ءبىر نارسەدەن تۇيتكىل العانى بايقالادى. ايتپەسە: «ءسىزدىڭ اتىڭىزدى تاريحتا قالدىرۋعا قولدان كەلگەنشە جاردەم ەتۋ، ونى ورىنداي الامىن با... ەسكى ءسوزدىڭ، بۇرىنعى اقىنداردىڭ قادىرىن بىلەتىندەر ازايىپ بارادى» دەپ تۇڭىلە جازباسا كەرەك-ءتى. جۇكەڭنىڭ ىلگەرگى حاتتارىندا مۇنداي ءۇن بايقالمايدى. الدە سول كەزدە-اق سوڭىنا ءسوز ەرە باستادى ما ەكەن؟».
ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ جاۋاپ حاتى:
جان ەدىم الدە قاشان ءولىپ قالعان،
كورسەتپەي ءبىر كۇن بەتىن ماعان جالعان.
نەمەنە ولگەن ەمەي، ايتساڭدارشى،
ورنىنا كەلمەگەن سوڭ ءبىرى ويعا العان.
ەمەس ەم تۇك سەزبەيتىن كەشە كىسى،
بىلمەيتىن ەلەستەگەن ءوڭ مەن ءتۇستى.
تىرىلىك كەلىپ قالدىڭ قاي جاعىمنان،
جەل ەم عوي قۇر كەۋلەگەن قىزىپ ەسى.
بايگە العان توپتان شارشى وزىپ اتى،
تانىمال بولعان جۇرتقا قياپاتى.
ءماشھۇردى ءولىپ قالعان ءبىر تىرىلتكەن
شىمكەنتتەن جۇسىپبەكتىڭ جازعان حاتى.
قۋاندىم تىرىلىكتە حاتىڭدى الىپ،
سوزىڭە ساعىنعاندىق ابدەن نانىپ.
شابا بەر، اللا وڭعارىپ جولىڭدى اشسىن،
تۇرايىن مەن «ماقپال» دەپ ۇران سالىپ.
(ماقپال - سۇيىندىكتىڭ شوبەرەسى. قۇلبولدى اتانىڭ بايبىشەسى. قۇلبولدى ۇرپاعىنىڭ ۇرانى بولعان).
كۇلىكتەن شىققان كوتەش اقىن بولعان،
ايتىلىپ جۇرت اۋزىندا ءجۇر عوي ءسوزى.
دەيدى عوي - تەگىن ادام تاز بولا ما،
جۇراعات ءبىر سولاردان قالعان ءىزى.
قۇدايدىڭ كوپ شۇكىرلىك بەرگەنىنە،
قاعازعا قولىم اتتاي جەلگەنىنە.
قۋاندىم لاشىعىما مەن دە سىيماي،
سوڭىمنان سەندەي ءىنى ەرگەنىنە.
اۆتور: جانارگۇل قادىروۆا، كەرەكۋ
«الاش ايناسى»