قازاققا قانداي قاسيەتتەر قاجەت؟
دۇنيەنى وزىمىزشە تانىپ، وي توقتاتقانشا جارىقتىق اباي ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندە ءوز زامانى قازاقتارىنىڭ مىنەزى مەن نيەتىن، قىلىعى مەن قۋلىعىن، عادەتى مەن ادەبىن، بىلمەستىگى مەن بىلىمسىزدىگىن، ناداندىعى مەن ارامدىعىن، ءبىرىنىڭ بىرىنە قاسقۇنەم بولماقتىعىنىڭ، ءبىرىنىڭ تىلەۋىن ءبىرى تىلەسپەيتىندىگىن، راس ءسوزىنىڭ از بولاتىندىعى سياقتى وزگە دە ءبىر وتە جاعىمسىز قىلىقتارىنا كۇيىنىپ، سول جايىندا كەيدە اشىنىپ، ىزامەن دە جازعان بولار دەپ ويلادىق. ءتىپتى اباي حاكىم ءوزىنىڭ توعىزىنشى سوزىندە «وسى مەن ءوزىم - قازاقپىن. قازاقتى جاقسى كورەم بە، جەك كورەم بە؟»، - دەپ نەسىنە تورىعىپ، نەسىنە توسىلىپ، نەسىنە تاۋسىلدى ەكەن دەپ تە ويلاعىنىمىز وتىرىك ەمەس-تى.
ويتكەنى ءبىزدىڭ سانامىزدا جيىرماسىنشى عاسىردىڭ 1917 -جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى ورنىققان سوتسياليستىك قوعام حالقىمىزعا جاپپاي ءبىلىم بەرىپ، اباي زامانىنىڭ ناداندىعىنان قۇتقاردى دەپ ويلاۋشى ەدىك.
سولايى سولاي بولدى دەسەك تە، سول قازاقتىڭ بويىنداعى تاعى دا اباي ايتقانىنداي، «راس ءسوزى از بولاتۇعىنىنىڭ، قىزمەتكە تالاسقىش بولاتۇعىنىنىڭ، وزدەرىنىڭ جالقاۋ بولاتۇعىنىنىڭ سەبەبى نە؟» دەگەن ساۋالدى وي وسى كۇندەرى، قازىر دە سانا تۇپكىرىندە قىلاڭ بەرىپ وتىراتىنى دا بار. سويتەمىز دە، «قازاقتىڭ جاقسى دا كورەتىن، جەك تە كورەتىن مىنەزى قايسى وسى كۇنى؟» دەگەنگە بوي ۇسىنىپ، تولعاتا بەرەمىز. قازاقتىڭ بويى مەن ساناسىنداعى كەمشىن تۇستار، ءتىپتى سوراقىلىقتار ەل تاۋەلسىزدىگى جىلدارى ءتىپتى دە انىق تانىلا باستاعانداي
وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،
ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق
- بەس دۇشپانىڭ، بىلسەڭىز!، - دەپ اباي كەزىندە وسىنى ايتتى، ادامدىقتان كەتىرەر بەس دۇشپاندى ءدوپ باسىپ ايتتى. جانە دە سول اباي: «جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ، اركىم ءبىر يت ساقتاپ ءجۇر ىرىلداتىپ» دەپ تە اشىنا دا، اشىلا دا سويلەپ كەتتى. ءبىز تۇگەلگە جۋىق وسى بەس دۇشپاننىڭ ارباۋى مەن جالماۋىنان قازىر دە ارىلا الدىق پا؟ جاقسىنىڭ جاعاسىنان الا تۇسەر كەسەلدەن دە ارىلدىق پا؟ وسى ءبىر الەۋمەتتىك- پسيحولوگيالىق كەسەلدىڭ ءتۇپ توركىنى قايدا ەكەنىنە وي كوزىمەن تەرەڭدەپ بارا الدىق پا؟ سەبەبىن تۇسىندىرە الماساق تا، سالدارىن وسى قازاق ءبىر كىسىدەي كورىپ كەلەدى. ءبىراق ويلانعان، تارتىنعان ادام شامالى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس- قيمىل كەزەڭى» اتتى قازاقستان حالقىنا ارناعان بيىلعى جولداۋىنان جالپاق جۇرتقا قاراتا قويىپ وتىرعان اباي ايتقان «بەس دۇشپاننىڭ ارباۋى مەن جالماۋىنان ارىلا الدىق پا؟» دەگەن ءبىر ساۋالدىڭ جاۋابى الدىمىزدان شىققانداي بولادى. «ىسىراپشىلدىق پەن داڭعازالىق قوعامنىڭ دا، ادامنىڭ دا ابىرويىن توگەدى، - دەيدى پرەزيدەنت ءوز جولداۋىندا.
- جاۋاپسىزدىق، نەمقۇرايدىلىق بۇكىل ەلدى قاسىرەتكە ۇشىراتادى. ال بوس سوزدىلىك پەن بوسپەلىك، ماقتانشاقتىق قوعامنىڭ دامۋىن تەجەيدى. بۇل تۋرالى ۇلى اباي «وڭكەي جالعان ماقتانمەن، شىننىڭ بەتىن بويايدى» دەپ اشىق ايتقان. بۇل ماسەلە بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتى بولىپ وتىر».
مەملەكەت باسشىسى ءوز جولداۋىندا تۇتاس بۇكىل ەلدى قاسىرەتكە ۇرىندىراتىن، بۇگىنگى قوعام دامۋىن تەجەيتىن كەسەلدى ورىندى ايتىپ وتىر دەپ سانايمىز. ازاتتىقتى باعالاي بىلۋدە دە اعاتتىق كەتىپ جاتقانداي كورىنەدى. اتا- بابامىزدىڭ ەجەلگى توي جاساۋ، ءسان-سالتانات قۇرۋ ءداستۇرىن دامىتىپ الىپ كەتە الدىق تا، ادال ەڭبەكپەن مال تابۋعا قابىلەتسىز بولىپ قالدىق. ءبىزدىڭ اينالىساتىن ناقتىلى كاسىبىمىز جوق. سودان دا بولار، ىسىراپشىلدىق، داڭعازالىق، جاۋاپسىزدىق، نەمقۇرايدىلىق، بوس سوزدىلىك، ماقتانشاقتىق سياقتى قىلىقتار وسى كۇنگى قازاقتىڭ مىنەز كەسەلىنە اينالىپ بارادى. بەرەكەسىز بولا تۇسۋىمىزگە وسى قازاق ەلىندە ءوتىپ جاتقان بەرەكەسىز، داڭعازا تويلار دا اشى تۇزدىق بولىپ وتىرعاندىعى جانە دە بار.
ەندىگى جۇرتتىڭ ءسوزى ۇرى- قارلىق،
سانالى جان كورمەدىم، ءسوزدى ۇعارلىق.
وسى كۇندە، وسى ەلدە دانەڭە جوق،
مەيىر قانىپ، ءماز بولىپ قۋانارلىق،
- دەگەن اباي ءسوزىنىڭ ءدال قازىرگى، جيىرما ءبىرىنشى عاسىردىڭ بەل ورتاسىنا جاقىنداپ قالعان تۇستا الدىمىزدان قايىرا شىعىپ وتىرعاندىعى جانىڭا ۋ بولىپ تامادى.
جانە دە پرەزيدەنت جولداۋىنىڭ «ۇلتتىڭ جاڭا بولمىسى» اتتى ءبولىمى وسى قۇجاتتىڭ ەڭ ءبىر ماڭىزدى دا وزەكتىسى ەكەندىگىن ايتا وتىرىپ، قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ: «قازىرگى مىندەت - حالقىمىزدىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپتاستىرۋ، تۇتاس ۇلت ساپاسىن ارتتىرۋ. ادامدى جانە قوعامدى ۋاقىت تالابىنا ساي جەتىلدىرۋ قاجەتتىگىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. جاڭارعان ۇلت قانا جاڭعىرعان ەلدىڭ جەتىستىگىن جاھان جۇرتىنا تانىتا الادى»، - دەۋى دە تەگىن بولماسا كەرەك. بۇل ۇلت بولاشاعىن تەرەڭ ويلاۋدان تۋعان وي دەپ قابىلدار ەدىك تە، تاعى دا اباي حاكىمگە جۇگىنەر ەدىك. سول قايران ابايدىڭ: «جۇرتىم- اي، شالقاقتاماي سوزگە ءتۇسىن، ويلانشى، سىرتىن قويىپ، ءسوزدىڭ ءىشىن»، - دەپ كۇيزەلە، تاپتىشتەي ايتقانىن وقىساق تا، تۇسىنبەگەن سىرداڭ قالپىمىزبەن نەگە ايني الماي كەلەمىز؟
قازىرگى قاتال عاسىردىڭ جاھاندانۋىنىڭ جىلانشا جىلجىپ كەلە جاتقان قاۋپى مەن قاتەرلى جاعدايىندا وسى كۇنگى دۇنيە ءبىلىمىن الىپ جاتقان حالقىمىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ «ۇلتىمىز جاڭا ساپاعا كوشۋى ءۇشىن ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىرلىك ۇستانىمىمىز دا وزگەرۋى كەرەك»، - دەگەنىنە تەرەڭ زەر سالساق ەتتى.
ابزالىندا اباي ءۇنى دە، پرەزيدەنتتىڭ ايتىپ وتىرعانى دا جالپاق جۇرتتىڭ ساناسىندا جاڭعىرىپ تۇرسا ەتتى دەپ ويلاناسىڭ.
جانە دە سول دانىشپان اباي: «...ءبىزدىڭ قازاق سارتتى كورسە، كۇلۋشى ەدى... نوعايدى كورسە، ونى دا بوقتاپ كۇلۋشى ەدى... ورىسقا دا كۇلۋشى ەدى...»، - دەي كەلىپ، سوناۋ 1890 -جىلى جازعان ءوزىنىڭ ەكىنشى سوزىندە «ەندى قاراپ تۇرسام، سارتتىڭ ەكپەگەن ەگىنى جوق، شىعارماعان جەمىسى جوق، ساۋداگەرىنىڭ جۇرمەگەن جەرى جوق، قىلماعان شەبەرلىگى جوق. وزىمەنەن ءوزى اۋرە بولىپ، بىرىمەنەن ءبىرى ەشبىر شاھارى جاۋلاسپايدى! ورىسقا قاراماي تۇرعاندا قازاقتىڭ ءولىسىنىڭ احيرەتتىگىن، ءتىرىسىنىڭ كيىمىن سول جەتكىزىپ تۇردى. اكە بالاعا قيمايتۇعىن مالىڭدى كىرەلەپ سول ايداپ كەتىپ تۇردى عوي. ورىسقا قاراعان سوڭ دا، ورىستىڭ ونەرلەرىن بىزدەن ولار كوپ ۇيرەنىپ كەتتى. ۇلكەن بايلار دا، ۇلكەن مولدالار دا، ەپتىلىك، قىرمىزىلىق، سىپايىلىق - ءبارى سولاردا. نوعايعا قاراسام، سولداتتىققا دا شىدايدى، كەدەيلىككە دە شىدايدى، قازاعا دا شىدايدى، مولدا، مەدرەسە ساقتاپ، ءدىن كۇتۋگە دە شىدايدى. ەڭبەك قىلىپ، مال تابۋدىڭ دا ءجونىن سولار بىلەدى، سالتانات، اسەم دە سولاردا»، - دەپ باياعى قازاق كۇلە قاراعان حالىقتاردىڭ قازاقتان مال تابۋ، ساۋدا جاساۋ، ونەرلى بولۋ جاعىنان دا وزىق بولىپ كەتكەندىگىن سۇيىنە دە، كۇيىنە دە قاعازعا ءتۇسىرىپتى. وزگەدەن ونەرى دە، ءبىلىمى دە كەمشىن تۇسپەيتىن قازاقتىڭ ەتەگىنەن تاستاي قىلىپ ۇستاعان ەنجارلىق نەگە ۇلتتىق مىنەزىمىزگە ءسىڭىستى بولۋى كەرەك؟
وزىمەنەن ءوزى اۋرە بولىپ، بىرىمەنەن ءبىرى ەشبىر شاھارى جاۋلاسپايدى!» دەيتىن اباي ءسوزىن 130 -جىلدان سوڭ قايىرا جاڭعىرتىپ پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆ بيىلعى 2020 -جىلدىڭ 25-ماۋسىمىندا، «انا ءتىلى» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا («قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى تاريح ساحناسىندا تۇر») كورشى مەملەكەت حالقى جايلى: «وزبەكتەر قوعامدىق قاتىناستاردى ساياسيلاندىرماي، ەڭبەك پەن ساۋداعا باسىمدىق بەرىپ، ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزىندەگى از عانا حالىقتان قازىر ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇلكەن ۇلتقا اينالدى. سوندىقتان ۇلى ابايدىڭ وزبەك حالقىنا قاتىستى ايتقان پاراساتتى وي-پىكىرى قازىرگى تەحنولوگيا عاسىرىندا دا ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتپاعانىن بايقايمىز. وزبەكتەر ساياساتقا قۇمار ەمەس، ولار ەڭبەك ەتكەندى قۇپتايدى. بۇل ەل كوشەدە ۇرانداتىپ شەرۋگە شىعىپ جۇرگەن جوق. قايتا جاسامپازدىققا جەتەلەيتىن ەڭبەكپەن اينالىسىپ جاتىر»، - دەيدى.
بۇگىنگى كۇننىڭ ءبىر اقيقاتى وسى، مىنە!
«قۋلىق ساۋماق، كوز ءسۇزىپ، تىلەنىپ، ادام ساۋماق - ونەرسىز ءيتتىڭ ءىسى. اۋەلى قۇدايعا سىيىنىپ، ەكىنشى ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ، ەڭبەگىڭدى ساۋ، ەڭبەك قىلساڭ، قارا جەر دە بەرەدى، قۇر تاستامايدى»، - دەگەن (ءتورتىنشى ءسوز) اباي حاكىم ايتقاندى، بولماسا پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ جولداۋىندا ايتىلعان: «بيىك مۇراتقا جەتەلەيتىن ەڭبەك دەگەن ۇلى ۇعىمدى ءار ازاماتتىڭ ساناسىنا سىڭىرگەنىمىز ءجون»، - دەگەن قاعيدانى قالايشا ىسكە اسىرامىز؟ مىنە، ءبىزدى وسى ويلاندىرسا ەتتى!
ءبىزدى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ جولداۋىنداعى «ۇلتىمىز جاڭا ساپاعا كوشۋى ءۇشىن ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىرلىك ۇستانىمدارىمىز دا وزگەرۋى كەرەك. قازاق قوعامىندا جاڭا قاعيداتتار جانە جاڭا باعدارلار سالتانات قۇرۋعا ءتيىس»، - دەگەن ءسوزى ۇلكەن ويعا جەتەلەيدى.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ ايتىپ وتىرعان جاڭا ۇلت بولمىسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ابايدىڭ وتىز سەگىزىنشى سوزىندەگى: «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك: اۋەلى - ناداندىق، ەكىنشىسى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى - زالىمدىق دەپ بىلەرسىڭ!»، - دەگەنىن بۇگىنگى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ وتىرعانىمىز ابدەن ابزال بولار ەدى. اباي حاكىمنىڭ بۇل ايتقانى بۇگىنگى وتباسىنىڭ ۇرپاق تاربيەسىندەگى جانە ءارقايسىمىزدىڭ ۇستانىمىمىز بولسا كەرەك-تى. جانە دە وسى وتىز سەگىزىنشى سوزىندە اباي «ناداندىق - ءبىلىم- عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى. بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى. ەرىنشەكتىك - كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى. تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق، كەدەيلىك - ءبارى وسىدان شىعادى. زالىمدىق - ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى. ادام بالاسىنا دۇشپان بولسا، ادامنان بولىنەدى، ءبىر جىرتقىش حايۋان قيسابىنا قوسىلادى»، - دەپ ادام بالاسىن قور قىلاتىن «ناداندىق»، «ەرىنشەكتىك»، «زالىمدىق» قانداي قاسىرەتكە ۇرىندىراتىندىعى جايلى عاقلياسىن، ياعني اقىل ءسوزىن وتباسى تاربيەسىنىڭ تاعى ءبىر وزەگىنە اينالدىرا بىلسەك، وسىنى ءوز ۇرپاعىمىزعا ايتۋمەن بىرگە حالقىمىزدىڭ ساناسىنا سىڭىرە بىلسەك ۇلتىمىزدى جاڭا ساپاعا كوشىرۋدىڭ ءبىر تەتىگى بولارى دا انىق.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «مەن حالقىمىزدىڭ الەم ۇلگى تۇتارلىق جاقسى قاسيەتتەرىنىڭ كوبىرەك بولعانىن قالايمىن»، - دەگەن اڭسارلى ءسوزىن ءوز جولداۋىندا تەگىن ايتقان جوق دەپ بىلەمىز. الايدا قازاقتىڭ الەم ۇلگى تۇتارلىق جاقسى قاسيەتتەرى كوبىرەك بولۋى ءۇشىن ءالى دە بولسا اباي ايتقان «ءھامما عالامعا بەلگىلى دانىشپاندار الدەقاشان بايقاعان: ءاربىر جالقاۋ كىسى قورقاق، قايراتسىز تارتادى؛ ءاربىر قايراتسىز قورقاق، ماقتانشاق كەلەدى؛ ءاربىر ماقتانشاق قورقاق، اقىلسىز، نادان كەلەدى؛ ءاربىر اقىلسىز نادان، ارسىز كەلەدى؛ ءاربىر ارسىز جالقاۋدان سۇرامساق، ءوزى تويىمسىز، ونەرسىز، ەشكىمگە دوستىعى جوق جاندار شىعادى»، دەگەن ءۇشىنشى ءسوزىنىڭ قاعيدالارىن ەسكەرگەنىمىز دە ءجون شىعار. ويتكەنى بويىمىزدا وسى كەسەلدەر بار بولسا، ولار ءبىزدىڭ جاقسى قاسيەتتەرىمىزدى ورگە باستىرا دا قويماس دەپ ويلايمىز.
«ءبىراز ءسوز بۇدان بۇرىن كوپ ايتقانمىن، ءتۇبىن ويلاپ ۋايىم جەپ ايتقانمىن»، - دەگەن اباي حاكىمنىڭ سول ۋايىم جەپ ايتقانىن تەرەڭ وي سانامەن زەردەلەي بىلسەك جانە دە قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «ءبىز باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەت بولۋ ءۇشىن اباي مۇراسىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. سەبەبى ۇلت رەتىندەگى جاڭارۋ يدەياسى دا ونىڭ كوزقاراسىمەن ۇندەسىپ جاتقانى انىق»، - دەگەنىن («Egemen Qazaqstan»، 10-تامىز 2020 -جىل) العا تارتساق، ءبىز ءۇشىن اباي مۇراسىن ەستەن شىعارماۋ، ونى كۇندەلىكتى ومىردە قولدانا ءبىلۋ ماسەلەسى وزەكتى بولا تۇسەرى انىق.
بۇل ورايدا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ۇلى ابايدى ۇلتتىق بولمىستىڭ ۇلگىسى، مەملەكەت ءىسىنىڭ مۇددەلەسى، جاڭا قوعامنىڭ جاناشىرى دەپ تانۋى جانە سولاي دەپ قاراستىرا وتىرىپ، اباي مۇرالارىن تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ ارقاۋى ەتۋگە جانە ۇلتتىق ۇستانىمىنا اينالدىرىپ، ورنىقتىرۋعا دەگەن قادامى مەن باعىتىن جوعارى باعالايمىز.
جابال ەرعاليەۆ، جازۋشى-دراماتۋرگ، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
كوكشەتاۋ