اباي ۇرپاقتارى قالاي قۋعىندالدى؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - تەكتىنىڭ ۇرپاعى دا تەكتى بولادى ەكەن عوي. قولىمىزعا تۇسكەن قۇجاتتار وسى ءسوزىمىزدى ايعاقتايدى.

تۇبىنە تارتىپ تۋسا، نەسى ايىپ؟.. الايدا قازاقتىڭ نامىسى مەن مۇددەسى جولىندا باس تىككەن حاكىم ابايدىڭ ۇرپاقتارى مەن تۋىستارىن بۇگىن ءبىرىمىز بىلسەك، ءبىرىمىز بىلمەيمىز. استانانىڭ ىرگەسىندەگى «الجير» مەموريالدى مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى بولات جۇنىسبەكوۆ بۇل قۇندى دەرەكتەردى سوناۋ سەمەيدەن الدىرىپتى. اباي مەملەكەتتىك رەسپۋبليكالىق ادەبي- مادەني- تاريحي مەموريالدى قورىق مۇراجايىنان جەتكەن جادىگەرلەردەن ەلوردا تورىندە ەندى ەكسپوزيتسيا اشىلماق.

تۇراعۇل مەن مەكايىل قالاي وپات بولدى؟..

تۇراعۇل ابايدىڭ 1876 -جىلى ايگەرىمىنەن تۋعان بالاسى، اقىن، اۋدارماشى. جاسىندا اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان كورىنەدى. كەيىن وزدىگىنەن ىزدەنىپ، ورىسشا، ارابشا وقىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن. 1904 -جىلى كىشىك- توبىقتى ەلىنە بولىس بولىپ سايلانىپ، 1905 -جىلى ءوز ەركىمەن بوساتىلعان ەكەن. 1917-1920 -جىلدارى سەمەي وڭىرىندەگى الاش قوزعالىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، ءارتۇرلى قىزمەت اتقارعان.

تۇراعۇل بالا جاسىنان اكەسىنىڭ قولىندا تاربيەلەنەدى. سوندىقتان ابايدىڭ قاي ولەڭى قاي كەزدە، قالاي جازىلعانىن جانە كىمگە ارنالعانىن جاقسى بىلگەن. كاكىتاي ىسقاق ۇلىمەن بىرگە 1909 -جىلى ابايدىڭ تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىن پەتەربوردا باستىرىپ شىعارعان. تۇراعۇلدىڭ اباي مۇراسىن جيناستىرىپ، باستىرۋدا اسا قۇندى ماعلۇماتتار جازىپ، اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ تەكستولوگياسىن ءتۇزىپ، ءتۇپنۇسقانى قالپىنا كەلتىرۋى جانە ابايتانۋ عىلىمىنا قوسقان زور ۇلەسى. ول مۇحتار اۋەزوۆكە «اكەم جانە اباي تۋرالى» ەستەلىگىن جازىپ بەرگەن. تۇراعۇلدىڭ اباي تۋرالى ەستەلىكتەرىنىڭ قىسقاشا نۇسقاسى 1933-1940 -جىلدارى اباي شىعارمالارى جيناعىندا جاريالاندى.

1922 -جىلى سەمەيدە ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ تۇتقىنعا الىنعانى تاريحتان بەلگىلى. سول ساياسي ناۋقاندا ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇل دا تۇرمەگە جابىلىپ، ءتورت ايداي قاماقتا بولعان. اقشوقىدا جاتىپ، جازۋمەن شۇعىلدانادى. اۋدارما جۇمىسىمەن اينالىسادى. ول م. گوركيدىڭ «چەلكاش» اڭگىمەسىن تۇڭعىش رەت قازاق تىلىنە اۋدارىپ، «تاڭ» جۋرنالىنا (1924 -جىلعى №3,4-سانى) باستىرعان. ا. نيەۆەروۆتىڭ «مەن ومىرگە جەرىكپىن»، دجەك لوندوننىڭ «بالالىق تۋرالى ەرتەگى» جانە «بالالى ايەل نە ءبىلۋ كەرەك» دەگەن ەڭبەكتەرىن انا تىلىمىزگە اۋدارىپ، وقىرمانعا ۇسىنىپتى. تۇراعۇلدىڭ اعاسى ءابدىراحمانعا ارناعان ولەڭدەرى اباي مۇراجايىندا ساقتاۋلى.

1927 -جىلى تۇراعۇل قايتا تۇتقىنعا الىنىپ، 1928 -جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن تۇرمەدە جاتادى. تۇرمەدەن شىققان سوڭ كامپەسكەلەنىپ، شىمكەنتكە جەر اۋدارىلادى.

تۇراعۇلدىڭ زيراتى جايىندا قىزى، ابايدىڭ ون جەتى ءانىن نوتاعا تۇسىرگەن ءانشى ماكەن مۇقامەتجانوۆا ءبىر ەستەلىگىندە: «تۇراش اعام 1934 -جىلى 6-ناۋرىز كۇنى 59 جاسىندا قايتىس بولدى. شىمكەنت قالاسىنىڭ ورتالىعىنداعى مۇسىلماندار زيراتىنا جەرلەندى. كەيىن سول زيراتتىڭ ۇستىنەن حيمزاۋىت سالىنىپتى. زاۋىت سالىنار الدىندا تۇراش اعانىڭ سۇيەگىن الاتىن جاناشىر جاقىنى بولماي، زاۋىت استىندا قالدى. ول كەزدە ءبىز شىمكەنتتەن اۋىسىپ، باسقا جاققا كەتكەن بولاتىنبىز» دەپ جازادى.

بەۋ، دۇنيە-اي! ارىستارىمىزدىڭ سۇيەگى قايدا شاشىلمادى؟..

ابايدىڭ ايگەرىمىنەن تۋعان مەكايىلى دا ۇلت جولىندا تاعدىرى ۇزىلگەن ەرلەردىڭ قاتارىنان ەكەن. جارتى عاسىرعا جۋىق قانا عۇمىر كەشكەن ول ارابشا، ورىسشا ساۋاتتى بولعان. اباي ولەڭدەرىن تۇگەلدەي جاتقا بىلگەن. دومبىرا تارتىپ، ءان سالىپ، اكەسى جايلى بىلگەندەرىن ەل ىشىندە اڭگىمە ەتىپ تاراتقان. مۇحتار اۋەزوۆ جاس شاعىندا مەكايىلدىڭ اۋزىنان اباي تۋرالى ەستەلىكتەردى كوپ ەستىگەن. اعاسى تۇراعۇل اۋىلىمەن بىرگە اقشوقى ماڭايىن، تىشقان دەگەن جەردى مەكەندەدى. 1931 -جىلى «باي بالاسى» دەگەن جەلەۋمەن ۇستالعان. كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، مەكايىل 1931 -جىلى سەمەيدەگى پولكوۆنيچي ارالىندا اتىلادى.

داستاندار مەن جىرلار جازعان اۋباكىر

اۋباكىر اقىلبايدىڭ بالاسى. اقىن، ءانشى، كومپوزيتور. ابايدىڭ نەمەرەسى ءارى شاكىرتى. اتاسىنىڭ شىعارمالارىن حالىق اراسىنا كوپ تاراتۋعا ەڭبەك سىڭىرگەن. اۋباكىردى ابايدىڭ ءىنىسى وسپان بالالارى بولماعان سوڭ باۋىرىنا باسىپ، تاربيەلەگەن كورىنەدى. اۋباكىر ولەڭدى سۋىرىپسالىپ تا، جازىپ تا شىعارعان ەكەن. نەمەرەسىنىڭ اقىندىعىن بايقاعان اباي ونى ەرەكشە جاقسى كورىپ، باعىت- باعدار، اقىل- كەڭەس بەرىپ وتىرىپتى. اۋباكىر جاس كەزىنەن ولەڭ- جىرعا قۇمار بولىپ، شىعىس قيسسالارى مەن باتىرلار جىرىن جاتقا ايتىپ، دومبىرادا كۇي تارتىپ، ءان سالعان. ابايدىڭ نۇسقاۋىمەن ءازىل، مىسقىل، ءاجۋا، سىقاق ولەڭ شىعارىپ، ХIХ عاسىردىڭ باسىندا قازاق ادەبيەتىندەگى ساتيراعا وزىندىك ۇلەسىن قوسقان.

و، ىشىندە قىمىڭ دا بار، جىمىڭ دا بار،

ومىردە بي بولماعان سۇمىڭ دا بار.

انىق، ءادىل تارتىلسا تارازىعا،

بالتامەنەن شاباتۇعىن ءمىنىڭ دە بار، جانە دەپ اشى مىسقىلعا تولى ولەڭدەر شىعارعان. اۋباكىر ساتيرالىق ولەڭدەرمەن بىرگە تاريحي شىعارمالارعا بەت بۇرىپ، «ماماي باتىر»، «انەت بابا»، «اقتابان شۇبىرىندى»، «ورالباي مەن كەرىمبالا»، «ارەكە مەن بەرەكە» دەگەن الەۋمەتتىك داستاندار دا جازدى. كەڭەس وكىمەتى داۋىرىندە جازعان ولەڭدەرىنىڭ كوبى ەل قازىناسىن جىمقىرعان جەمقور، پىسىقتاردى اشكەرەلەۋگە ارنالادى.

1928 -جىلى اعاسى تۇراعۇل كامپەسكەلەنىپ، جەر اۋدارىلادى. اۋباكىردىڭ باسىنا قايعىنىڭ قارا بۇلتى تونەدى. قۇنانباي تۇقىمى تۇگەل قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرايدى. ەل اشتىقتان ولە باستايدى. 1931 -جىلى شاكارىم اتىلادى، ونىڭ بالاسى تۇرمەدە باۋىزدالىپ ولەدى. تۇراعۇلدىڭ ءىنىسى مەكايىل دا اتىلادى. سول جىلدارى اباي ۇرپاقتارى قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان ءساتتى «شىڭعىستاۋ» داستانىندا شىنايى سۋرەتتەيدى. ءبۇلىنىپ جاتقان ءوز ەلىندە ءومىر سۇرە المايتىن كۇيگە جەتكەن اۋباكىر 1931 -جىلى باس ساۋعالاپ، ءۇرجار اۋدانىنا كەتەدى. وندا تۇراق تابا الماي، تۇراعۇل تۇرعان وڭىرگە جانە شىمكەنت شاھارىنا قونىستانىپتى. ءسويتىپ، 1934 -جىلى 53 جاسىندا قايتىس بولادى.

تاعدىرى بەيمالىم باعۇفۇر

باعۇفۇر ءالىمقۇل ۇلى ابايدىڭ اقىلبايىنان تاراعان شوبەرەسى. مال دارىگەرى. ق. مىڭبايەۆ اتىنداعى قازاق مال شارۋاشىلىعى عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ باس مامانى بولىپ 25 جىل قىزمەت ەتتى. ول مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اعاسى رازاق ومارحان ۇلىنىڭ قىزى عافۋراعا ۇيلەنگەن. ودان ەرنەست، باۋەر، ايدار ەسىمدى ءۇش ۇل سۇيگەن. مۇحاڭمەن سىرلاس ءىنى، سىيلى كۇيەۋ بالا رەتىندە ارالاسادى. باعۇفۇر قۇنانبايدىڭ، ابايدىڭ، مۇحتاردىڭ پايدالانعان زاتتارىن تياناقتاپ، سەمەي مۇراجايىنا تاپسىرعان. سونىڭ ىشىندە قۇنانبايدىڭ مەككەدەن كيىپ كەلگەن تاقياسى دا بار ەكەن. ب. ەرسالىموۆتىڭ «قۇنانبايدىڭ قۋعىن- سۇرگىن كورگەن ۇرپاقتارى» كىتابىندا باعۇفۇر اقىلبايەۆتىڭ 1933 -جىلى جارما جاقتا قامالعاندىعى تۋرالى ايتىلادى. باسقا دەرەك جوقتىڭ قاسى.

اۋەزوۆتىڭ دوسى بولعان دانيال

ءدال سولاي! ابايدىڭ ءىنىسى جانە ىسقاقتىڭ نەمەرەسى، شىڭعىستاۋدا تۋعان دانيال كاكىتاي ۇلى اۋىلدا ساۋاتىن اشىپ، اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىن تىڭداپ، اباي، شاكارىم شىعارمالارىن جاتتاپ وسكەن. دانيال سەمەيدەگى ورىس- قازاق مەكتەبىندە وقىعان. مۇحتار اۋەزوۆپەن دوستىعى دا سول مەكتەپتە باستالادى. 1920 -جىلى قوعامدىق ىستەرگە ارالاسا باستاعان ول گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيدى. تاشكەنتتەگى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتى (س ا گ ۋ) قارجى- ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەندە مۇحتارمەن تاعدىرى توعىسادى.

1925 -جىلى ەكەۋى بىرىگىپ، «وزبەكستانداعى قازاق بالالارىنا جاڭا ءالىپبي» دەگەن كولەمدى ەڭبەك قۇراستىرادى. 1924 -جىلى تاشكەنتتەن شىعاتىن «سانا» جۋرنالىندا «قورعانسىزدار» دەگەن سىن ماقالاسىندا دانيال مۇحتاردىڭ «بايبىشە- توقال» شىعارماسىنا تالداۋ جاسايدى. بۇل ماقالا بەرتىندە تۇرسىن جۇرتبايدىڭ دايىنداۋىندا «اباي» جۋرنالىندا (1993 -جىلى №6-سانى) جاريالاندى.

دانيال ەڭبەگى جايىندا عالىم تۇرسىن جۇرتباي بىلاي دەيدى: «ول مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «بايبىشە- توقال» پەساسىن سونداي پايىمدى پىكىرمەن تالداعان قازاق سىنىنىڭ باسى قازاقتىڭ ادەبي سىنىنىڭ قارلىعاشى دانيال 1925 -جىلى «بەلينسكي تۋرالى» دەگەن ماقالاسىن جازادى. 1927 -جىلى «ەڭبەكشى قازاق»، «قىزىل قازاقستان» گازەتتەرىندە س. مۇقانوۆ، ك. كەمەڭگەروۆ، ا. بايتاسوۆ، د. ىسقاقوۆ ادەبي سىن جونىندە پىكىر- تولعام دانيالدىڭ بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتەتىندەرىن ايتادى.

دانيال 1926 -جىلى كوركەم اۋدارمالار جاساۋمەن جۇيەلى تۇردە اينالىسا باستايدى. ونىڭ ا. چەحوۆتەن، ۆ. گارشيننەن، وزبەك جازۋشىسى ا. كاھھاردان، فرانسۋز كلاسسيگى ر. روللاننان اۋدارعاندارى ق ر عىلىم اكادەمياسى ورتالىق كىتاپحاناسىنىڭ قورىندا ساقتاۋلى. قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ «اباي مۇراگەرلەرى» اتتى مونوگرافياسىنان دانيالدىڭ گ. سەرەبرياكوۆانىڭ «ماركستىڭ جاس شاعى»، ب. ياسەنسكيدىڭ «چەلوۆەك مەنياەت كوجۋ» دەگەن شىعارمالارىن، سونداي-اق لەنين ەڭبەكتەرى مەن ساياسي وقۋلىقتاردى دا اۋدارعانى بەلگىلى بولىپ وتىر. دانيال ىسقاقوۆ نەگىزىنەن قارجى- ەكونوميكا سالالارىندا كوپ ەڭبەك ەتتى.

ب. ەرسالىموۆتىڭ «قۇنانبايدىڭ قۋعىن كورگەن ۇرپاقتارى» كىتابىندا: «جان دوسى مۇحاڭمەن قاتار تۇرمەگە جابىلىپ، بوساعان سوڭ دانيال 1937 -جىلى ناركومپروستا تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ قارجى جونىندەگى ورىنباسارى بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەندە قايتا جابىلىپ، سول جىلعى ن ك ۆ د- نىڭ قاراشا ايىنداعى ۇكىمىمەن الدىمەن اتۋ جازاسى بەلگىلەنىپ، ارتىنان كاتورگاعا ايدالادى» دەگەن جولدار بار. 1945 -جىلى ايداۋدا ءجۇرىپ اسقازان اۋرۋىنىڭ اسقىنۋىنان قايتىس بولعان.

باشقۇرت قىزى مۇكارام كۇيەۋىنىڭ ءىسىن قۋىپ، شاعىمدانۋىنىڭ ناتيجەسىندە 1957 -جىلى 25-قىركۇيەكتە «1898 -جىلى تۋعان دانيال ىسقاقوۆقا الماتى وبلىسى ۋ ن ك ۆ د- سى 1937 -جىلدىڭ 21-قاراشاسىندا شىعارعان ۇكىمى قىلمىستىق دالەلدەردىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنە بايلانىستى ءوز كۇشىن جويادى» دەپ حابارلاعان.

اباي باۋلىعان ءارحام

1886 -جىلى تۋىپ، 1963 -جىلى ومىردەن وزعان ءارحام جانە ابايدىڭ تۋعان ءىنىسى ىسقاقتىڭ نەمەرەسى، كاكىتايدىڭ ۇلى. ءتورت جاسىنان ابايدىڭ العاشقى نەمەرەسىندەي ماڭايىندا ءوسىپ، جۇيرىك شەشەن، ءدۇلدۇل ءانشى- كۇيشىلەردى تىڭداپ ەر جەتەدى. ورىس تىلىندە جازۋدى، سويلەۋدى اباي اۋىلىندا ۇيرەنەدى. اتاسى ىسقاقتىڭ باۋلۋىمەن جاس شاعىنان شارۋاعا مىعىم بولىپ، اۋىل مولداسىنان ساۋات اشادى.

سەمەيدە ءتۇرلى شارۋاشىلىق جۇمىستارىن ىستەپ جۇرگەن ءارحامدى مۇحتار مەن دانيال 1924 -جىلى باقاناس، بايقوشقار وزەنى بويىنان جەر الىپ، ارىق قازىپ، ەگىن سالىپ ەڭبەكتەنەتىن كووپەراتيۆ قۇرۋعا جىبەرەدى. الپىس ءۇي كەدەيدى جيناپ، قالا تارتىبىمەن ءۇي، مەكتەپ، ەمحانا، مونشا سالىپ، سۋ ديىرمەنى، ماي زاۋىتىن كوتەرىپ، از جىلدا ىرىستى ۇلكەن ەلدى مەكەنگە اينالدىرادى.

كۇنشىلدەردىڭ جالاسىمەن قامالىپ، بوساتىلعاننان كەيىن 1929-1930 -جىلدارى تاشكەنتتەگى «قىزىل پارتيزان» كولحوزىنا بارىپ ءسىڭىسىپ، سوندا جاسىرىنىپ جۇرەدى، جان باعادى. وسى جىلدارى تۋعان جەرىن، وسكەن ەلىن ساعىنعان سەزىمى «باقاناس» پەن «باقاناستا تۋعان- تۋىستارىما» دەگەن ولەڭدەرىندە باياندالعان.

1939 -جىلى م. اۋەزوۆتىڭ شاقىرۋىمەن سەمەيگە كەلىپ، كاكىتايدىڭ دوسى بەكباي بايىسوۆتىڭ ۇيىندە اشىلعان اباي مۇراجايىنىڭ ىرگەتاسىن قالاسقان. 1953 -جىلى قاراۋىل اۋىلىندا تۇرعان ءارحام كاكىتاي ۇلى ابايدىڭ سۇيەگىن الىپ كەتپەك بولعان ارەكەتكە قارسى قول ۇيىمداستىرىپ، جيدەبايداعى قىزىل وتاۋ مەڭگەرۋشىسى ەسەبىندە قاراشاڭىراقتىڭ شىراقشىسى بولدى. «ابايدىڭ ءومىر جولى» ەستەلىگى مەن شىڭعىستاۋ ەلى جونىندە قۇندى دەرەكتەردى جازىپ قالدىردى. 1961 -جىلى عالىم ءابىش جيرەنشيننىڭ كومەگىمەن ونىڭ «زاعيپا» پوەماسى جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كوردى.

ءارحامنىڭ ۇلى حاليت 1908 -جىلى شىڭعىستاۋدا تۋعان، كاكىتايدىڭ تاربيەسىندە بولعاندىقتان كاكىتاي ۇلى بولىپ سانالادى. ماسكەۋدەگى قارجى- ەكونوميكالىق ينستيتۋتىندا وقىعان. 1932 -جىلى ءتورت جىلعا ارحانگەلسك وبلىسىنداعى «سولوۆكي» دەيتىن جەرگە ايدالىپ، «بەلومور» كانالىنىڭ قۇرىلىسىندا بولعان. 1936 -جىلى ەلگە ورالادى. ەكىنشى رەت 1943 -جىلى پاۆلودار قالاسىندا ۇستالىپ، تۋرۋحان ولكەسىندەگى «گۋلاگقا» سەگىز جىلعا ايدالادى (ستاتيا 58-10 چ. II ۋك ر س ف س ر). حاليت 1984 -جىلى ومىردەن وزدى.

احمەتبەك جانە ونىڭ ۇلدارى

ىسقاقتىڭ ۇلى احمەتبەكتى (1875-1937) كورگەندەر كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ، مادەنيەتتى كىسى دەسەدى. احمەتبەكتىڭ مۇباراك، مەدىعات، تالعات، ءجاۋدات ەسىمدى ۇلدارى، عاليا، قاپيزا، ءۇبىسان جانە كاسيرا اتتى قىزدارى بولعان. اعاسى كاكىتايدىڭ ۇلگى- ونەگەسىمەن احمەتبەك تە بالالارىن جاس كەزىنەن وقىتىپ، جاقسى تاربيەلەپ وسىرەدى. اۋىل مولداسىنان ساۋاتتارىن اشقان سوڭ ۇلدارىنىڭ ءبارىن دە قالاداعى ورىس مەكتەبىندە وقىتقان. احمەتبەك 1931 -جىلى تۇتقىندالىپ، تۇرمەگە جابىلىپ، حابار- وشارسىز كەتكەن. م. ىسقاقوۆانىڭ «ۇلى ابايعا ادالدىق» كىتابىنىڭ (سەمەي، 2002 -جىل) 191-بەتىندە احمەتبەكتىڭ قايتىس بولعان كەزى «1937 -جىل» دەپ كورسەتىلەدى.

سەمەي گيمنازياسىندا ءبىلىم العان ۇلكەن بالاسى مۇباراك 1937 -جىلى وقىپ ءجۇرىپ-اق رەپرەسسياعا ۇشىراعان. مەدىعات تا وسى جىلدىڭ 24-قاڭتارىندا ۇستالىپ، ون جىلعا ايدالعان.

اسحات رايقۇل

دەرەككوزى: «انا ءتىلى»