قازاققا قازاقتى ءسۇيۋدى ۇيرەتكەن - ۇلت ۇستازى
ول - اقىن، ول - قوعام قايراتكەرى، ول - قازاقتىڭ تۇڭعىش ادەبيەت تەورەتيگى، لينگۆيست، اعارتۋشى- عالىم...
ول - الاش كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى. ول قازاق ءۇشىن بەس رەت تۇرمەگە ءتۇسىپ: «اسىقپاڭدار! ارتىمىزدا قازى بار...» دەپ، سوڭىندا اتىلىپ كەتە بارعان اسىل بوزداق. ونىڭ ءومىر جولىن، جاساعان قىزمەتىن ءبىلۋ، باعالاۋ - بىزدەر ءۇشىن پارىز.
ادامدىق ديقانشىسى - احاڭ
اقىن احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1872 - جىلى 5 - قىركۇيەكتە قوستاناي وبلىسى، جانگەلدين اۋدانىنا قاراستى سارىتۇبەك ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى بايتۇرسىن شوشاق ۇلى ەتى ءتىرى، نامىستى قولدان بەرمەيتىن، ادال ازامات بولعان ەكەن. رۋلاستارىنا قىسىم كورسەتكەن تورعاي ۋەزىنىڭ باستىعى، پولكوۆنيك ياكوۆليەۆتى سوققىعا جىعىپ، 15 جىلعا سىبىرگە ايدالىپتى. اكەدەن تىرىدەي ايرىلۋ بالا احمەتتىڭ جان دۇنيەسىنە قاتتى اسەر ەتىپ:
وق ءتيىپ ون ۇشىمدە وي ءتۇسىرىپ،
بىتپەيتىن جۇرەگىمدە بار ءبىر جارام.
الدانىپ جەگەنىمە ونى ۇمىتسام،
بولعانداي جەگەنىمنىڭ ءبارى حارام، - دەگەن العاشقى ولەڭىن شىعارادى. پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ اكەسى مەن تۋىسقاندارىنا كورسەتكەن قورلىعى جانىنا جازىلماستاي جارا سالعان ول ءوز ءومىربايانىندا: «وسى باقىتسىزدىق مەنىڭ تورعاي قالاسىنداعى مەكتەپكە تۇسۋىمە سەبەپ بولدى»، - دەپ جازدى.
كىشكەنتايىنان زەرەك، تالاپتى احمەت العاشىندا 1882-1884 - جىلدارى كوزى اشىق اۋىل ادامدارىنان ساۋاتىن اشىپ، كەيىن جاقىن ماڭداعى اۋىل مەكتەبىن بىتىرەدى. سوسىن تورعايداعى ەكى سىنىپتىق ورىس-قازاق ۋچيليشەسىندە ءبىلىم الىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايىندايتىن مەكتەپكە وقۋعا تۇسەدى. ونى ءتامامداعاننان كەيىن ءوزىنىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىندا الدىنا ماقسات ەتىپ قويعان قازاق بالالارىنىڭ ساۋاتىن اشۋ جۇمىسىنا بار كۇش-جىگەرىن ارنايدى. «باسقادان كەم بولماس ءۇشىن ءبىز ءبىلىمدى، باي ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى بولۋعا وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. كۇشتى بولۋعا بىرلىك كەرەك. وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك»، - دەيدى احاڭ. ءىستى اعارتۋشىلىقتان باستاۋ - حالقىن قۇلدىقتان ازاتتىققا الىپ شىعاتىن جول ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن ول باستاپقىدا احمەتكەرەي قونىسبايەۆ دەگەن بايدىڭ ۇيىنەن مەكتەپ اشىپ، كەيىننەن امانقاراعاي اۋىلناي مەكتەبىندە ءبىر جىلعا جۋىق بالا وقىتادى. كوپ ۇزاماي قوستاناي قالاسىنداعى 2 سىنىپتىق ورىس- قازاق مەكتەبىنە اۋىسادى. مىنە، وسىلاي احاڭنىڭ بۇرالاڭى كوپ ۇستازدىق جۇمىسى باستالادى. وسىعان بايلانىستى ساكەن سەيفۋللين: «ا. بايتۇرسىن ۇلى قاراپايىم كىسى ەمەس، وقىعان كىسى. وقىعانداردىڭ اراسىنان شىققان ءوز زامانىندا پاتشا ارام قۋلىقتى اتارمان-شابارماندارىنىڭ قورلىعىنا، مازاعىنا تۇسكەن حالىقتىڭ نامىسىن جىرتىپ، داۋىسىن شىعارعان كىسى. وزگە وقىعان مىرزالار شەن ىزدەپ جۇرگەندە قورلىققا شىداپ، قۇلدىققا كونىپ، ۇيقى باسقان قالىڭ قازاقتىڭ ۇلت نامىسىن قورعاپ، ۇلتتىڭ ارىن جوقتاعان پاتشا زامانىندا جالعىز-اق احمەت ەدى. قازاقتىڭ ول ۋاقىتتاعى كەيبىر وقىعاندارى ۋەز، گۋبەرناتور، سوتتارعا كۇشىن ساتىپ، ءتىلماش بولىپ، كەيبىر وقىعاندارى ارلارىن ساتىپ ۇلىقتىق ىستەپ جۇرگەندە، احمەت قازاق ۇلتىنا جانىن اياماي قىزمەتتەرىن قىلدى»، - دەپ جازسا، اقىننىڭ ءوزى ول تۋرالى:
ادامدىق ديقانشىسى - جولعا شىقتىم،
كوگى جوق، كوگالى جوق قىرعا شىقتىم.
تۇقىمىن ادامدىقتىڭ شاشتىم، ەكتىم،
كوڭىلىن كوتەرۋگە قۇل حالىقتىڭ، - دەپ جىرلايدى. الدىنا ۇلكەن ماقساتتار قويىپ، سوعان جەتەر جولدا ايانباي قىزمەت ەتكەن قاراپايىم مۇعالىم احاڭدى كەيىن بۇكىل ۇلتتىڭ ۇستازىنا اينالادى دەگەن وي سول ساتتە ەشكىمگە دە كەلمەگەن بولار...
دىنگە بايلانعان احاڭنىڭ ءالىپبيى
ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭ ۇلكەن ارتىقشىلىعى العاشقى ءبىلىمدى مولدادان نەمەسە مەدرەسەدەن العاندىعى ەدى. ولاردىڭ بارلىعى ءدىني ساۋاتتى بولاتىن. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءار ماقالاسى، ءار كىتابى قۇراننىڭ «بيسميللاحير- راحماني- راحيم» دەگەن سوزدەرىمەن باستالعانىن ادەبيەتشى عالىم ايگۇل ىسىماقوۆا دا قۋاتتايدى. كەيىن ءتۇسىپ قالعان بۇل سوزدەر، سوڭعى باسىلىمداردا ءتۇپنۇسقادا قالاي بولعان بولسا، سولاي بەرىلىپ ءجۇر. سونىمەن قاتار، احاڭنىڭ اراب ارىپتەرى نەگىزىندە قازاقتىڭ العاشقى ءالىپبيىن جاساپ شىعۋى ونىڭ كورەگەندىگى دەر ەدىك. ول كەزگە دەيىنگى تۇركى ەلدەرىنىڭ 90 پايىزى حات جازۋدا نەمەسە قولجازبالارىندا اراب تاڭبالارىن پايدالانىپ كەلگەنى بەلگىلى. عالىمنىڭ ءوزى ورىنبوردا وتكەن قازاق، قىرعىز ءبىلىمپازدارىنىڭ سەزىندە سويلەگەن سوزىندە: «جاقسى الىپپەنىڭ قاسيەتتەرى - جىلدام جازىلۋ، بالانى وقىتقاندا ارىپتەرىنىڭ بولەك-بولەك وڭاشا تۇرىپ كوزگە ءتۇسۋى، جازباسىنا باسپاسىنىڭ ۇقساستىعى. قازىرگى قازاق الىپپەسىنەن جەر ۇستىندە جاقسى الىپپە جوق. لاتىننان اناعۇرلىم وزىق الىپپەمىز تۇرعاندا بوسقا لاتىنشىل بولۋدىڭ كەرەگى جوق. ارىپكە قىزىعىپ بۇكىل مادەنيەتىمىزدەن ايرىلىپ قالامىز با؟» - دەيدى. وسىلاي 1913 - جىلدان باستاپ احاڭ جاساعان ءالىپبي مۇسىلمان مەدرەسەلەرىندە، قازاق-ورىس مەكتەپتەرىندە قولدانىلا باستايدى.
جازۋشى سەيىت كەنجەاحمەت: «1917 - جىلى 5-13 - جەلتوسقان ارالىعىندا ورىنبوردا Ⅱ جالپى قازاق سەزى ءوتتى. وندا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرامى بەكىتىلدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ وقۋ كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدى. قاسىندا ماعجان جۇمابايەۆ، ەلدەس وماروۆ، بياحمەت سارسەنوۆ، تەلجان شونانوۆتار بولدى. احاڭ سول تۇستا حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋ ىسىنە ەل اراسىنداعى مولدالاردى پايدالانعان. ويتكەنى ول كىسى ساۋات اشۋعا تەك «قارىپ تانۋ» دەپ قاراماعان. ونى تاربيەنىڭ وزەگىنە بالاعان. ادامگەرشىلىك، جاناشىرلىق، مەيىرىم، شاپاعات سەكىلدى قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرمەگەن ادامنىڭ العان ءبىلىمى زياندى دەپ تۇسىنگەن. تورعاي جەرىندە ءدىني ءىلىم ۇيرەتەتىن مەشىت-مەدرەسەلەر كوپ بولعان. احاڭ وسى دايىن تۇرعان ءىلىم وشاقتارىن حالىقتىڭ يگىلىگىنە پايدالانۋدى دۇرىس كورگەن.
سول سەبەپتى تۇڭعىش ءالىپبي جاساعاندا حالقىمىز سان عاسىردان بەرى پايدالانىپ كەلە جاتقان اراب گرافيكاسى نەگىزىندە جاسادى. بىلايشا ايتقاندا، احاڭ جارىقتىق ءتىلدى دىنگە بايلاپ بەردى. بۇل - ءدىن قۇرىماي، ءتىل جوعالمايدى دەگەن ءسوز. ەگەر قازىرگە دەيىن احاڭ جاساپ بەرگەن الىپبيمەن جۇرگەنىمىزدە ماڭگۇرتتەر ەلىنە اينالماس ەدىك» دەگەن پىكىردى ايتادى. ءبىراق جاعداي الاش زيالىلارى ويلاعانداي بولمادى. اراب جازۋى يسلاممەن بايلانىستىرىلىپ، قولدانىستان الىنىپ سالىندى. تەك جات جۇرتقا قىتاي، اۋعان، يرانعا قونىس اۋدارعان قانداستارىمىز احاڭ جاساعان ءالىپبيدى جۇرەكتەرىنە بايلاي كەتتى. قازىرگى كۇنگە دەيىن ولاردىڭ اراسىندا توتە جازۋ اتالىپ، قولدانىلىپ كەلە جاتقان ءالىپبي سول - احاڭدىكى.
سۇيگەن جار، سۇيىكتى جار - بادريسافا
احاڭا ادال جار بولا بىلگەن بادريسافا مۇحامەدسادىق قىزى ەل ىشىنە سىيلى، قوناقجاي، جۇبايىنىڭ تۋعان-تۋىستارىنا دەگەن شەكسىز قۇرمەتى ەل اۋزىندا اڭىزداي تاراعان دانا ايەل بولىپتى. ەڭ قىزىعى، ونىڭ ۇلتى - ورىس، شىن ەسىمى الەكساندرا ەكەن. وعان اقىننىڭ قالاي ۇيلەنگەنى جونىندە احاڭنىڭ ءىنىسى ماشەننىڭ ۇلى سامىرات بىلاي ەسكە الادى: «احاڭنان پادرەس اپاما قالاي ۇيلەنگەنىن سۇرادىم. ويتكەنى ولار ءبىر-ءبىرىن وتە جاقسى كورۋشى ەدى. احاڭ سۇراعىما قىسقا جاۋاپ بەردى: «مەن پاتشا وكىمەتىنەن قورلىق كورىپ جۇرگەندە ەلدەن جىراق ءجۇردىم، ماعان كومەك بەرەتىن كىسىلەر بولمادى. سول كەزدە كوپ كومەك بەرگەن وسى پادرەس اپاڭ ەدى. پاتشا ۇكىمەتىنە تىركەلۋگە بارعانىمىزدا «باسقا ۇلتتىڭ قىزى» دەپ وعان نەكەلەسۋگە رۇقسات بەرمەدى. سوسىن الەكساندرا دەگەن اتىن وزگەرتىپ، باشقۇرتتىڭ پادريسا دەگەن قىزىنىڭ اتىن العان». احاڭ مەن پادرەس اپا كوپ جىل بىرگە تۇرىپ، ءبىر-ءبىرىن قاتتى سىيلادى، تالاي قيىنشىلىقتى بىرگە وتكىزدى، ءبىراق نە كەرەك، ەكەۋىنەن ۇرپاق بولعان جوق. احاڭ ءوز اعالارىنىڭ، ىنىلەرىنىڭ بالالارىن تاربيەلەگەن. پادرەس اپام ورتا بويلى، كوزى كوك، شاشى سارى، داۋىسى جىڭىشكە، قازاقشا سويلەگەندە ءسوزى تاتارشاعا، باشقۇرتشاعا ۇقسايتىن. بىزبەن قازاقشا سويلەسەتىن. سويلەگەندە «ءسىز»، «ءبىز» دەپ سىپايى ءتىل قاتاتىن»، - دەپ ەسكە الادى.
بادريسافا - قازاققا تاماشا كەلىن بولا ءبىلدى. حالىق ونى «اق كەلىن» دەپ اتايدى ەكەن. باسىنان جاۋلىعىن تاستاماعان ول احاڭا تۇرمىسقا شىققاندا يسلام ءدىنىن قابىلداپتى. زەينوللا مولداعا نەكەلەرىن قيدىرعاننان كەيىن احاڭ ايەلىن يمامنىڭ قاراۋىنا ەكى ايعا قالدىرىپ، مۇسىلمانشىلىقتىڭ بۇكىل شارتىن، قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرىن ۇيرەتكىزەدى. عالىمنىڭ ءىنىسى ءىلياس بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «التىن بەسىك» اتتى كىتابىندا: «بادريسافا كورىكتى ەدى. مەيرىمدى ەدى. مۇسىلمانشا كيىنىپ جۇرەتىن. ناماز وقيتىن. جۇمساق، مايدا سويلەيتىن»، - دەگەن جولدار كەزدەسەدى.
ەڭ وكىنىشتىسى، ءبىر-بىرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ەرەكشە احاڭ مەن بادريسافادا بالا بولمايدى. اقىن نەگىزىنەن اعا-ىنىلەرىنىڭ بالالارىن اسىراپ، جەتكىزەدى. ءسويتىپ جۇرگەندە تورعايدان مەككەگە جاياۋ بارىپ قاجىلىعىن وتەگەن تۋعان ءىنىسى ماشەننىڭ شولپان اتتى قىزىن باۋىرىنا باسادى.
ول: «اكەم بويشاڭ دا ارىقتاۋ كەلگەن كەلبەتتى كىسى ەدى. كوزىنە كوزىلدىرىك كيەتىن. مىنەزى سالماقتى. ويلانىپ اسىقپاي، سابىرمەن بايىپتى سويلەيتىن. شەشەم بولسا، اقشا جۇزىنەن نۇر تامعان شىرايلى، تولىقشا ايەل بولاتىن. بايسالدى، كىشىپەيىل، كۇلىمسىرەپ جۇرەتىن-دى. قازاقشا وتە جاقسى بىلەتىن. باسىنا كەستەلەنگەن اق ورامال سالىپ، ەتەگى جەلبىرشەكتى كەڭ كويلەك كيۋشى ەدى. كيىمدى ءوزى تىگەتىن انام وتە جاراسىمدى كيىنەتۇعىن. اكەمنىڭ اتىن اتاماي «تورە» دەر ەدى. ەكەۋىنىڭ مىنەزدەرى ءمىنسىز ۇيلەسەتىنى سونشالىق - ءبىر-بىرىنە داۋىس كوتەرىپ قاتتى سويلەگەندەرىن، ءتىپتى سىپايىلىقتان اتتاپ، رەنجىسكەندەرىن دە كورگەنىم جوق»، - دەگەن ەستەلىك ايتادى.
كەيىن احاڭ ايدالىپ كەتە بارعاننان كەيىن بادريسافا مەن شولپان جۇرتتا قالعانداي جالعىز قالا بەرەدى. ۇيلەرىنەن قۋىلىپ شىعىپ، دالادا قالعاننان كەيىن دەنساۋلىعى سىر بەرە باستاعان بادريسافانى احاڭنىڭ اعاسى قاليدىڭ كاتەز اتتى قىزى قوستانايعا وزىمەن بىرگە الا كەتەدى.
جۇبايىنىڭ اتىلىپ كەتكەنىنە قاراماستان، قايىن جۇرتى بادريسافانى قاتتى قادىرلەگەن دەسەدى. ءبىراق قولدان كەلەر قايران بار ما، ادال جاردىڭ كىناسىز ايدالىپ كەتكەنىن كوتەرە الماعان بادريسافا ءومىرىنىڭ سوڭىندا ەسىنەن ايرىلىپ، قوستاناي اۋرۋحاناسىندا ومىردەن ءوتىپتى. ەسى اۋىسىپ قالسا دا، دىنىنە بەرىك بولعان دەيدى بىلەتىندەر...
ال ەرتەڭىن ويلاعان ەسىل ەر احمەت:
مەن ولسەم دە ولەمىن جونىممەنەن،
تاننەن باسقا نەمدى الار ءولىم مەنەن؟!
ولگەن كۇنى اپارىپ تىعارى -كور
مەن جوق بولمان كومىلىپ تانىممەنەن.
ءتان كومىلەر، كومىلمەس ەتكەن ءىسىم،
ويلايتىندار مەن ەمەس، ءبىر كۇنگىسىن.
جۇرت ۇقپاسا، ۇقپاسىن، جابىقپايمىن،
ەل - بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن، - دەگەن كۇيى اتىلىپ كەتە باردى. جارتى عاسىر ەسىمىنە جاعىلعان قارا كۇيە وشپەدى. ال اقتالعان ۋاقىتىندا حالىق ونىڭ جۇرتى ءۇشىن ەتكەن ولشەۋسىز ەڭبەگىن كورىپ، «قايران احاڭ، قازاقتى ءسۇيۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن ەكەنسىڭ عوي» دەپ «اھ» ۇردى... ونىڭ ەتكەن ەڭبەگى ءبىر ماقالا كوتەرەتىن جۇك ەمەس... بىزدىكى تەك ۇلت ۇستازىنىڭ ءبىر قىرىن كورسەتۋ عانا...
اۆتور: مارفۋعا شاپيان