حيۋا - بەكەت اتا ءبىلىم العان، سىرىم دات ۇلى ومىردەن وتكەن كونە شاھار - فوتو
حيۋا - وزبەكستاننىڭ ەڭ كونە شاھارلارىنىڭ ءبىرى. ءامۋداريا وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا، تەڭىز دەڭگەيىنەن 91 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان.
قالانىڭ كوركى الىستان- اق كوز تارتادى. قىزىلدى- جاسىلدى بوياۋىمەن ەمەس، قويناۋىنا تاريحتىڭ نەبىر قۇپيا- سىرىن بۇككەن كونە قالپىمەن- اق باۋراپ تۇر.
حيۋا قالاسىنىڭ تاريحى تەرەڭنەن باستاۋ الادى. ونىڭ اتى ب. ز. د. 1 مىڭجىلدىقتا توپىراققالا، قۋاتقالا، بۇركىتقالا، گۇلدىرسىن، قىرىققىز سەكىلدى كونە قالالارمەن قاتار اتالادى.
زەرتتەۋشىلەر حيۋا قالاسىنىڭ ىرگەسى ب. ز. ب. V عاسىردا قالانعانىن ايتادى. العاشىندا احەمەن، كەيىن ساساني اۋلەتتەرىنىڭ قاراماعىندا بولعان حيۋانى 712 -جىلى ارابتار جاۋلاپ الادى.
IX- X عاسىرلاردا حيۋا قالا حورەزم مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولىپ، ەرەكشە گۇلدەنەدى.
ەسكى قالانىڭ قاقپاسىنان ەنە بەرە- اق، ءبىزدى وسىنداي كورىنىس قارسى قالدى. ەسكەرتكىش سىيلىقتار، سۋۆەنيرلەر، وزبەكتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن ساتىپ تۇرعان ساۋداگەرلەر بارشىلىق.
12 - عاسىردا حيۋا - حيۋا حاندىعىنىڭ استاناسى بولدى.
ەسكى قالانىڭ ءىشى مەدرەسە، مەشىت، مۋزەيلەرگە تولى.
حيۋا كونە ەسكەرتكىشتەرىنىڭ كوپشىلىگىن ساقتاپ قالعان.
بۇل - يسلام وركەنيەتىنىڭ كەڭ قانات جايۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان قالا.
مۇندا يسلام الەمىنىڭ اتاقتى عالىمى، استرونوم، ماتەماتيك، تاريحشى مۇحاممەد ءال- حورەزمي دۇنيەگە كەلگەن.
ءال- حورەزمي جازعان «ءال- جەبر ءۋال- مۇقابالا» ياعني «قالپىنا كەلتىرۋ جانە قارسى قويۋ تۋرالى» كىتابىنان ءبىز بۇگىن وقىپ جۇرگەن «الگەبرا» كىتابىنىڭ اتاۋى شىققان.
وسى حيۋا قالاسىنداعى مامۋن اكادەمياسىنا كەزىندە ءال- حورەزمي باسشىلىق ەتكەن. سونىمەن قاتار بۇل اكادەميادا ءابۋ رايحان يبن بيرۋني، ءابۋ ءالي يبن سينا ءتارىزدى ءىرى ەنتسيكلوپەدياشى عالىمدار عىلىممەن اينالىسقان.
حيۋا قالاسى مۋزەيلەرىنىڭ ءار بۇرىشىندا وسى ءىرى عالىمدارعا ارنالعان بولمەلەر بار.
ءارقايسىسىن كىرىپ، ارالاپ كوردىك. حيۋادا بولعان تاريحي وقيعالارمەن تانىستىق.
مىناۋ ءال- حورەزميگە ارنالعان سونداي بولمەلەردىڭ ءبىرى.
مۇندا عالىمنىڭ ءوزى ويلاپ تاپتى دەلىنەتىن دومبىرا سەكىلدى اسپاپ قويىلعان.
شىڭعىسحان زامانىندا حيۋا قالاسى قيراتىلىپ، تالاۋعا تۇسكەن.
تەك XVI عاسىردا عانا حيۋا قايتا گۇلدەنىپ، بۇرىنعى ءسان- سالتاناتىنا ەنە باستادى.
قالانىڭ قورعاندارى قالپىنا كەلتىرىلىپ، سالتاناتتى سارايلار مەن مەشىت- مۇنارالار، كەسەنەلەر بوي كوتەرە باستادى.
مىناۋ حيۋاداعى اتاقتى مەدرەسەلەردىڭ ءبىرى - شەرعازى حان مەدرەسەسى. بۇل جەردەن قازاقتىڭ تالاي زيالىلارى ءدارىس العان، كەلىپ ءبىلىم ۇيرەنگەن.
وسى مەدرەسەدە قاراقالپاق پوەزياسىنىڭ ءىرى وكىلى ءاجىنياز دا ءبىلىم العان ەكەن.
بۇل - اقىنعا ارنالعان بولمە. مۇندا ءاجىنيازدىڭ ولەڭدەرى مەن بيۋستى بار.
ءبىزدىڭ كوزىمىزگە وتتاي باسىلعانى ماڭعىستاۋ جۇرتشىلىعى اۋليەگە بالاعان ءپىر بەكەتتىڭ بۇرىشى بولدى.
بەكەت اتا وسىندا پاقىرجان قاجىدان ءدارىس العان دەسەدى.
مۇندا بەكەت اتا تۋرالى جارىق كورگەن قازاقشا كىتاپتار دا قويىلىپتى.
وسىنىڭ ءوزى كەزىندە حيۋادا ۇلكەن ءدىني ءبىلىم ورداسىنىڭ بولعانىن كورسەتسە كەرەك. مۇنداعى ايگىلى مەدرەسەلەردىڭ قاتارىنا كوركەم بەزەندىرىلگەن عيماراتى بار مۇحاممەد ءامينحان مەدرەسەسى جاتادى.
مۋزەيدىڭ وزگە بولمەلەرىندە كەزىندەگى ادامداردىڭ قالاي تۇرمىس كەشكەنىن بەينەلەيتىن وسىنداي مۇرالار قويىلعان.
1842 -جىلى حيۋا حاندىعىنىڭ بيلەۋشىسى اللاقۇل حان حيۋانىڭ ءبىر بولىگىن ارنايى دۋالمەن قورشاتىپ، قالانىڭ ول بولىگىن يشان قالاسى دەپ اتاعان ەكەن. ءدال وسى بولىك بۇگىندە دە «يشان قالا» دەپ اتالادى.
1873 -جىلى حيۋا قالاسىن ورىس اسكەرلەرى باسىپ الادى. حيۋا العاشىندا پاتشالىق رەسەيگە، كەيىننەن كەڭەس ۇكىمەتى قارايدى.
ورىستارعا قاراسا دا، وزبەكتەر وتكەنىنە قۇرمەتپەن قاراپ، بارلىق تاريحي ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان.
ال 1967 -جىلى قالانىڭ وسى بولىگى قورىققا اينالدىرىلىپ، ساقتاۋعا الىنعان.
1995 -جىلى حيۋا قالاسى يۋنەسكو- نىڭ شەشىمىمەن قورعالۋى ءتيىس تاريحي قالالاردىڭ قاتارىنا ەندى.
1997 -جىلى حيۋا قالاسىنىڭ 2500 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو كولەمىندە اتالىپ ءوتتى.
حيۋا دەگەندە قازاقتىڭ ەسىنە بەكەت اتانىڭ نەلىكتەن تۇسەتىنىن ايتتىق. ال رەسەي پاتشاسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كۇرەسكەن سىرىم دات ۇلىنىڭ وسى قالادا دۇنيەدەن كوشكەنىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس.
سىرىم باتىردىڭ قابىرى وسى حيۋا قالاسى قارايتىن حورەزم ايماعىنىڭ گۇرلەن اۋدانىندا ەكەن. وندا بارىپ، زيارات ەتۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى.
جەرگىلىكتى حالىق سىرىم باتىردىڭ جاتقان ورنىن عايىپ اتا دەپ اتايدى ەكەن. ىزدەگەن قازاق سونداي اتاۋمەن تابادى.
قازاقتىڭ تاريحىمەن تاعى ءبىر بايلانىستى جەرى، XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا بۇل قالانى كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىر باسىپ الىپ، بالاسى نۇرالى سۇلتاندى اكىم قىلىپ قويعان.
تەك پارسى شاحى ءنادىر كەلگەنىن ەستىگەندە، نۇرالى سۇلتان مەن كىشى ءجۇز اسكەرى قازاق دالاسىنا ورالادى.
حيۋا قالاسىنىڭ جانىنان اتاقتى قىزىلقۇم ءشولى باستالادى. قالانىڭ وزىنەن دە كوزىمىزگە اعاش- قاراعايلار سيرەك ءتۇستى.
اڭىز بويىنشا، ءبىر قاريا ۇزاق جول ءجۇرىپ، جانىنداعى سۋى تاۋسىلىپ، وسى ولكەگە جەتكەن ەكەن. ىشەرگە ءبىر جۇتىم سۋ تابا الماي، كوز الدى ساعىمعا اينالىپ كەلە جاتقانىندا، كوزىنە الىستان جانىنا شەلەگى بايلاۋلى قۇدىق كورىنىپتى.
قاتتى قۋانعان قاريا «حاي ۋا!» دەپ ايقاي سالعان دەسەدى. مىنە، ءدال سول قۇدىقتىڭ جانىنان قالا بوي كوتەرىپ، «حيۋا» اتانعان دەيدى، بىزگە جەتكەن اڭىزدا.
بۇل حيۋا قالاسىنداعى ايگىلى «جۇما» مەشىتىنىڭ ىشكى كورىنىسى. كەزىندە اينالاداعى كۇللى مۇسىلمان جاماعاتىنىڭ قۇلشىلىق ەتەر ورتالىعىنا اينالعان مەشىتتىڭ كوركەمدىگىنە كوزىڭ تويمايدى.
حيۋانى ءبىز ارالاپ جۇرگەن كۇن دە جۇما بولعان سوڭ، جۇرتتىڭ جەرگىلىكتى مەشىتكە قاراي اعىلىپ جاتقانىن كوردىك.
قازىرگى مەشىتتىڭ سىرتقى كورىنىسى وسىنداي بولىپ تۇر.
جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كوبى كولىك رەتىندە ۆەلوسيپەدتى پايدالانادى ەكەن. مىناۋ جۇما نامازىنا كەلگەن جاماعاتتىڭ «ارقانداۋلى» كولىكتەرى.
جارقىن جۇزبەن جۇما نامازىنا بارا جاتقان وزبەك قاريالارى.
ول زاماننىڭ ەسىكتەرىنە دەيىن كورىكتى.
ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان مۇحاممەد يبن مۇسا ءال- حورەزمي ەسكەرتكىشى وسى.
حيۋا قالاسىنىڭ تاريحي جادىگەرلەرىمەن تانىسىپ، وتكەن عاسىرعا، يسلام الەمىنىڭ گۇلدەنگەن شاعىنا جاساعان ساياحاتىمىز وسىلاي اياقتالدى. ەلگە مۇسىلمانداردان وسىنداي ۇلى عالىمدار كوپتەپ شىقسا ەكەن دەگەن تىلەك ارقالاپ قايتتىق.. .
مارفۋعا شاپيان
فوتوسۋرەتتەردى تۇسىرگەن ايگەرىم بەگىمبەت. 2017
http://islam.kz/kk