ءتىرى زومبيلەر: «ۇيقى اۋرۋىنىڭ» جان تۇرشىگەرلىك قۇپياسى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات – ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سوڭىنا قاراي الەمدى ءبىر ءتۇرلى سىرقات ءتۇرى جايلادى.

ونى «ۇيقى اۋرۋى»، باسقاشا ايتقاندا - لەتارگيالىق ەنتسەفاليت دەپ اتاپ كەتتى. بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى ميلليونداعان ادامداردىڭ سيمپتومدارىن كورگەن دارىگەرلەردىڭ، بۇل جۇمباق اۋرۋدىڭ نە ەكەنىن انىقتاي الماي، باستارى قاتتى. كەي ادامدار قايتىس بولىپ جاتتى، كەيبىرەۋلەرى قاقپانعا تۇسكەندەي ءوز دەنەسىنە قامالعان ءتىرى مۇسىنگە اينالدى.

سوڭعى ءجۇز جىلدا نەبىر عۇلاما عالىمدار وسى فەنومەندى ءتۇسىندىرىپ بەرىپ، ەمدەۋ ءادىسىن جاساپ شىعارۋعا تىرىستى، ءبىراق قازىرگە دەيىن «ۇيقى ۆيرۋسى» تاريحتاعى ەڭ ءىرى جۇمباقتاردىڭ ءبىرى بولىپ قالىپ وتىر.

بۇل كەسەل 50 ميلليون ادامدى جالماعان يسپان تۇماۋىمەن ءبىر ۋاقىتتا جەر-جاھانعا تەز ارادا تاراپ كەتتى. بۇل جاعداي ناتيجەسىندە ادام شىعىنى 50 ەسە كوپ بولعان اۋرۋعا (يسپان تۇماۋى) كوپ كوڭىل بولىنبەۋ سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ بەرە الادى.

ناۋقاستىڭ سۋرەتى، ەسىنە كەلتىرمەك بولعان ءساتى:

بۇل اۋرۋعا شالدىعۋ جاعدايلارىنىڭ كوپ بولىگى جايلى بىزگە ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعان كەزەڭنەن باستاپ بەلگىلى بولعانىمەن، ەپيدەميا الدەقايدا ەرتەرەك - 1915-1916 -جىلدارى باستالعان دەگەن پىكىرلەر ايتىلادى. اۋرۋدىڭ العاشقى «قۇرباندارى» جاۋىنگەرلەر بولدى. اۋەل باستا دارىگەرلەر ولاردىڭ ادەتتەن تىس سيمپتومدارىنىڭ سەبەبى سوعىس كەزىندە كوپ قولدانىلعان قىشا گازى دەپ تۇجىردى. الايدا، كەينرەك بۇل اۋرۋدى بەيبىت ازاماتتار دا جۇقتىرا باستادى دا، دارىگەرلەر گاپتىڭ گازدا ەمەس ەكەنىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.

كونستانتين فون ەكونومو

بۇل كەسەلدى ەڭ العاش رەت اۆستريالىق پسيحياتر جانە نەۆرولوگ كونستانتين فون ەكونومو 1917 -جىلى سيپاتتاپ بەردى. ول اۋرۋ ءتۇرىن «لەتارگيالىق ەنسەفاليت» دەپ اتادى:

«ءبىز اۋىرۋ بارىسى وتە ۇزاق بولاتىن ۇيقى اۋرۋىن تىركەپ وتىرمىز. العاشقى سيمپتومدارى ادەتتە باس اۋرۋىنان جانە ءوزىن ناشار سەزىنۋشىلىكتەن باستالىپ، جىلدام بەلگىلى بولادى. سوسىن، كەيدە ناۋقاستىڭ ساندىراعىمەن بىرگە جۇرەتىن، ۇيقىشىلدىق كۇيىنە تۇسەدى، ءبىراق پاتسيەنت ەسىن جيناپ الادى. ول ءماندى، جاعدايعا ۇيلەسىمدى جاۋاپتار بەرەدى. بۇل ۇيقىشىلدىق كۇيى ءبىر- ەكى كۇندە نەمەسە بىرنەشە اپتا وتكەندە ولىممەن اياقتالۋى مۇمكىن. باسقا تۇرعىدان الساق، ول اۋرۋ بىرنەشە اپتا، ءتىپتى بىرنەشە اي بويى وزگەرىسسىز تۇرا بەرەدى. ناۋقاستاردىڭ جاي- كۇيى ادەتتەگى ۇيقىشىلدىقتان مەلشيگەندىككە جانە كوماعا دەيىن تۇرلەنىپ تۇرادى».

قورقىنىشتىلىعى سول، اۋرۋدىڭ ءبىرىڭعاي سيمپتومدارى جوق - ول كوپباستى گيدرا سەكىلدى ءار ءتۇرلى بولىپ بايقالاتىن.

«ناۋقاستاردىڭ ۇشتەن ءبىرى ولاردى وياتىپ الۋ مۇمكىن ەمەس كوما كۇيىنە ءتۇسىپ نەمەسە ولاردى ەشقانداي ءدارى-دارمەكپەن ۇيقىعا كەتىرۋ مۇمكىن بولمايتىن ۇدەمەلى ۇيقىسىزدىق كۇيىنە ءتۇسىپ، ۇيقى اۋرۋىنىڭ ابدەن اسقىنعان ساتىسىندا قايتىس بولىپ جاتتى. ابسوليۋتتى تۇردەگى ۇيىقتاۋعا قابىلەتسىزدىك (اگريپنيا)، اۋرۋدىڭ باسقا سيمپتومدارى بولماعان كۇننىڭ وزىندە دە، 10-14 كۇن ىشىندە ناۋقاستىڭ كوز جۇمۋىمەن اياقتالاتىن. بۇنداي ناۋقاستاردىڭ جاعدايىنىڭ اۋىرلىعى (ولاردىڭ تسەرەبرالدى ۇيقى مەحانيزمدەرى بۇزىلعان بولىپ شىقتى) العاش رەت ادامعا فيزيولوگيالىق تۇرعىداعى ۇيقىنىڭ قاجەت ەكەنىن ايقىن كورسەتىپ بەردى. كەي كەزدەرى ۇيقىسىزدىق ناۋقاستاردى بۋىرقاندىرىپ، ءتاني جانە رۋحاني قۇتىرتقان جاعدايعا جەتكىزەتىن تولاسسىز تۇردەگى جەلىگۋمەن بىرگە جۇرەتىن. بۇل ناۋقاستار ءبىر اپتا - ون كۇن ارالىعىندا كۇش- قۋاتىنىڭ سارقىلۋىنان بولاتىن ولىمىنە دەيىن ۇزدىكسىز جەلىگۋ مەن قوزعالىس كۇيىندە بولدى».

فون ەكونومو ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىن جاريالاعاننان سوڭ بىرنەشە جىل وتكەندە جان تۇرشىكتىرەرلىك ىندەت ءبىر ۇيدەن سوڭ ەكىنشى ۇيگە بارىپ، بىرەۋلەردىڭ ءومىرىن ءۇزىپ، تاعى بىرەۋدەردى قيمىلداي المايتىن ەتىپ جاتتى.

«ون جىل بويى كارىن توككەن پاندەميا قالاي كەنەتتەن جانە تۇسىنىكسىز جاعدايدا پايدا بولسا، ءدال سولاي جوق بولىپ كەتكەنگە دەيىن بەس ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ ءومىرىن قيدى نەمەسە جارىمجان قىلدى. لەتارگيالىق ەنتسەفاليت ەپيدەمياسى 1927 -جىلى كۇرت تىيىلدى»، - دەپ جازدى وليۆەر ساكس ءوزىنىڭ «ويانعاندار» اتتى كىتابىندا.

اۋرۋدى جۇقتىرعانداردىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىعى قايتىس بولدى، ال %20 جۋىعى ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن كاسىبي كۇتىمگە مۇقتاج بولىپ قالدى. پاتسيەنتتەردىڭ ۇشتەن بىرىنەن ءسال از بولىگى اۋرۋىنان قۇلان تازا ايىعىپ كەتتى.

اۋرۋ بارلىق جاستاعى ادامداردى باۋداي تۇسىرەتىن، الايدا ەڭ كوپ جۇقتىرعاندار 15 جاس پەن 35 جاس ارالىعىنداعىلار بولىپ شىقتى. اۋرۋدىڭ العاشقى بەلگىلەرى كادۋىلگى سۋىق تيۋ بەلگىلەرىنەن اينىمايتىن: جوعارى تەمپەراتۋرا، باستىڭ اۋىرۋى، شارشاڭقىلىق سەزىمى جانە تۇماۋ. باس كەزىندە بۇل اۋرۋدىڭ الدەقايدا قاۋىپتى ەكەنى ەشكىمنىڭ ويىنا كىرىپ شىققان جوق.

قايتىس بولعانداردى كەسىپ تەكسەرگەن كەزدە فون ەكونومو ولاردىڭ ولىمىنە ۇڭىرەيىپ كەتكەن گيپوتالامۋس سەبەپ بولعانىن انىقتادى. بۇل مىيدىڭ ادامنىڭ كوپتەگەن فۋنكتسيالارىنا، ونىڭ ىشىندە ۇيىقتاۋعا، جاۋاپتى كىشىگىرىم بولىگى. ينفەكتسيا سالدارىنان گيپوتالامۋستىڭ قابىنىپ كەتۋى ادام ءولىپ قالاتىنداي قىلىپ مىيدىڭ وسى سالاسىن زاقىمدايتىن. ءبىراق، ەپيدەميالىق ەنتسەفاليتتى قوزدىرۋشىنىڭ نە ەكەنى انىقتالعان جوق. بۇل ۆيرۋس بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەلەدى.

دەگەنمەن، ەپيدەميا ەشقاشان قايتا پايدا بولماسا دا، بۇل اۋرۋ كەز كەلگەن ۋاقىتتا شىعا كەلۋى مۇمكىن. ۆيرۋسولوگ دجون وكسفورد ءىستىڭ ءالى اقىرىنا شىقپاعانىنا سەنىمدى: «اۋرۋدىڭ سەبەبى نە بولسا دا، ول قايتا كەلۋى مۇمكىن ەكەنىنە سەنىمدىمىن. اۋرۋدىڭ قاينار كوزى نە بولعانىن انىقتاپ بىلمەيىنشە، ءبىز، ەگەر ەپيدەميا قايتالاناتىن بولسا، ونىڭ بەتىن قايتارا المايمىز».