جيىرمانشى عاسىرداعى ەڭ جۇيرىك قوس قازاق تۋرالى نە بىلەمىز؟

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ءامين تۇياقوۆ پەن عۇسمان قوسانوۆتان كەيىن الەمدىك دەڭگەيدە بايگە العان قازاق جۇيرىگى بولعان جوق.

ناقتى دەرەككە سۇيەنسەك، عۇسمان قوسانوۆ پەن ءامين تۇياقوۆ 100 مەتردى 10,2 سەكۋندتا ارتقا تاستاپ، ەۋروپاداعى ەڭ تاڭداۋلى جەلاياقتىڭ ءبىرى اتانسا، سودان بەرى 55 جىلدا بۇل قاشىقتىقتا ەكەۋىنەن وزعان الاش بالاسى بولماپتى. عۇسمان اعامىز قازاق جاستارىنان شىققان تۇڭعىش وليمپيادا جۇلدەگەرى.

ول كىسى 1960-جىلعى ريم وليمپياداسىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى، ك س ر و- ا ق ش باسەكەسىنىڭ جەڭىمپازى، كەڭەس وداعىنىڭ ۆەدومستۆوارالىق چەمپيوناتىنىڭ التىن جۇلدەگەرى، ك س ر و رەكوردشىسى، ۋكراينا مەن مولداۆيانىڭ بىرنەشە دۇركىن چەمپيونى.

1965-جىلى 24- شىلدەدە ءامين تۇياقوۆ 200 مەترگە جۇگىرۋدە 20,6 سەكۋند ناتيجەمەن كەڭەس وداعىنىڭ رەكوردىن جاڭعىرتتى. امينگە دەيىن ەكى دۇركىن وليمپيادا جۇلدەگەرى بوريس توكاريەۆتىڭ 200 مەتردەگى وداقتىق رەكوردى 10 جىل بويى مۇرتى بۇزىلماي تۇردى.

مىنە، قاراڭىز، قازاقي بولمىسى بۇزىلماعان، اكەسى مەن اناسىنىڭ قانىنا اراق-شاراپ، دوڭىز ەتى ارالاسپاعان، سايىن دالانىڭ تۇنىق اۋاسىن ەركىن جۇتقان الاشتىڭ قوس ساڭلاعى ⅩⅩعاسىردىڭ 60- جىلدارىندا جۇمىر جەردەگى ەڭ ۇزدىك سپرينتەرلەردىڭ قاتارىنا ەنىپتى.

ءامين مەن عۇسماننىڭ سول تۇستاعى ۇشقىر سەكۋندتارىن ازيا مەن ەۋروپانىڭ قازىرگى جۇيرىكتەرى زورعا باعىندىرىپ ءجۇر.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن ناقتى دەرەكتەرگە جۇگىنەيىك. 2002-جىلى بۋسانداعى ازيا ويىندارىندا ساۋد ارابياسىنىڭ جەلاياعى جامال ءال-ساففار 100 مەتردى 10.24 سەكۋندتا ارتقا تاستاپ، جەڭىمپاز اتانسا، 2006-جىلى دوحاداعى ازيا ويىندارىندا تاعى ءبىر اراب سپورتشىسى ياحيا حابەب 100 مەترگە جارىسۋدا 10.32 سەكۋندپەن التىن تۇعىرعا كوتەرىلدى. 2006-جىلى 200 مەتردە توپ جارعان جاپون شينگو تسۋەتسۋكۋدىڭ كورسەتكىشى - 20.60 سەكۋند، ال ءبىر ميللياردتان استام قىتايدىڭ نامىسىن جىرتقان يان ياوتسۋدىڭ ناتيجەسى - 20.71 سەكۋند. ءبىز جەڭىل اتلەتيكانىڭ جىلىك مايىن شاققان مامان نەمەسە وسى سالادان ديسسەرتاتسيا قورعاعان عالىم ەمەسپىز. بىزدىكى بۇلتارتپاس دەرەكتەر ارقىلى اراعا قىرىق جىل تۇسكەن ناتيجەلەردى سالىستىرۋ، وي قوزعاۋ عانا.

ەگەر قازىرگى ستاديونداردىڭ «وزىق» توسەنىشتەرى مەن «جۇيرىك» شيپوۆكالارى، بۇگىنگى تاڭداعى كۇش-قۋاتتى ەسەلەيتىن ءدارى-دارمەك سول كەزدە بولعاندا، ءبىزدىڭ اعالار ۋسەين بولتتىڭ قازىرگى رەكوردتارىمەن «ۇزەڭگى قاعىستىرار ما» ەدى، كىم ءبىلسىن.

ءيا، تىزگىن بەرمەي، زىمىراپ بارا جاتقان ۋاقىت. عۇسمان اعانىڭ دا باقيلىق بولعانىنا 27 جىلعا جۋىقتاپتى. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ارنايى سالەم بەرىپ، جولىعىپ تۇرۋشى ەدىم. ول كەزدە عۇسمان اعا رەسپۋبليكالىق سپورت مەكتەبىنىڭ ديرەكتورى، كوپ سوزگە جوق، سابىرلى، مادەنيەتتى ادام ەدى. ءبىر جولى قازاقستان قۇراماسىنداعى ايدار ءابدىلدين باۋىرىمىز 100 مەترگە جۇگىرۋدە 10.2 سەكۋند ناتيجەمەن ءىرى جارىستا وزا شاۋىپ، سول ەكپىنمەن اعاعا بارا قالدىم. سوندا عۇسمان اعا ايدار ءىنىسىنىڭ تابىسىنا كادىمگىدەي قۋانىپ ەدى. نەگە ەكەنىن قايدام، بۇدان كەيىن ايدار زامانداس كورىنبەي كەتتى.

ەندى تۇياقوۆتىڭ ءوز اۋزىنان شىققان مىنا ءبىر اڭگىمەگە قۇلاق تۇرىڭىزدەر.

- كەڭەس وداعىنىڭ قۇراماسىنا 1961-جىلى الىندىم. سودان الپىس سەگىزىنشى جىلعا دەيىن وداقتىڭ ايتۋلى جەلاياقتارىمەن ءبىر ساپتا بولدىم. ول ءبىر تۇتاس عۇمىرعا تاتيتىن جىلدار ەدى عوي. قازىر تىلەۋلەستەرىمنىڭ ەسىندە جۇرسەم - سول كۇندەردىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن. 1962-جىلى تامىزدىڭ 13-جۇلدىزىندا 200 مەتردى 21,1 سەكۋندتا ارتقا تاستاپ، تۇڭعىش رەت وداق چەمپيونى بولدىم. بۇل قاشىقتىق بويىنشا 1962-1967-جىلداردا وداقتىڭ بەس دۇركىن چەمپيونى اتاندىم. 1965-جىلعى وداقتىق رەكوردىم (20.6 سەكۋند) 1968-جىلعا دەيىن ساقتالدى.

1965-جىلى ك س ر و - ا ق ش اراسىنداعى ايتۋلى ەستافەتالىق سىندا عۇسمانمەن بىرگە كەڭەس وداعىنىڭ رەكوردىنا قول جەتكىزدىك. 1963، 1967-جىلدارى ك س ر و حالىقتارىنىڭ جازعى سپارتاكيادالارىندا 200 مەتردە باعىم جاندى. 100 مەترگە جۇگىرۋدە وداق بىرىنشىلىگىندە ءۇش كۇمىس، ءۇش قولا جۇلدە الىپپىن. ەكى رەت ەۋروپا كۋبوگىنا تالاسىپ، ءبىر التىن، بىرنەشە كۇمىس، قولا مەدالعا يە بولىپپىن. مۇنىڭ ءبارىن ماقتان ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. كەيىنگى جاستار ءبىلسىن، نامىسىن جانىسىن دەگەن وي عانا.

- 1964-جىلى توكيو وليمپياداسىنا تالاسسىز بارىپ تۇرىپ، شىدەرلەۋلى جۇيرىكتىڭ كۇيىن كەشكەنىڭىزدى كورمەسەك تە، كورگەندەي كۇيزەلەمىز...

- ءاي، ءىنىم-اي! بايگە بىتكەننىڭ بەدەلدىسى - وليمپيادا جولداماسىنا قولىڭ جەتپەسە، ەشكىمگە وكپەڭ جوق قوي. موينىڭ وزىق بولا تۇرا بايگەگە قوسپاۋ - باتىراشتىڭ قۇلاگەردى وماقاستىرا جىققان ارەكەتىندەي وسپادار تىرلىك ەمەس پە. 1964-جىلى جازعىتۇرىم كيەۆتەگى جارىستا 100، 200 مەتردە ەشكىمگە دەس بەرمەدىم.

بۇل كەزدە ك س ر و قۇراماسىنىڭ باپكەرى لەونيد بارتەنيەۆ ەكەۋىمىز ىلىگىسىپ قالىپ جۇردىك. قۇدايدىڭ بەرگەن مىنەزى بار دەگەندەي. ءجونسىز قىلىعىن بەتىنە باسامىن. باسىنان ءسوز اسىرماۋعا داعدىلانعان جان بۇعان قالاي شىداسىن. ءبىر-ەكى رەت: «كەيىن وكىنبە!» دەدى. مەن كىشىرەيە قويمادىم. وسىنىڭ ءبارى بارتەنيەۆتىڭ كوكىرەگىن قىجىلداتىپ جۇرگەنىن توكيوعا بارعاندا ءبىر-اق ءبىلدىم عوي.

بەلىمنىڭ ءسال اۋىرعانىن سىلتاۋ قىلىپ، ەستافەتالىق سىننان قاعىپ تاستادى. بارتەنيەۆ مەنىڭ ورنىما بۇرىن مۇنداي دۋعا تۇسپەگەن بوريس ساۆچۋكتى قوستى. ءسويتىپ، سول تۇستاعى اۋزىمەن قۇس تىستەگەن كەڭەس ەستافەتالىق قۇراماسىنىڭ بىرنەشە جىل قالىپتاسقان جۇيەسى بۇزىلدى. ساۆچۋك عۇسمانىڭ وزگەلەردەن وق بويى بۇرىن جەتكىزگەن تاياقشاسىن قولىنان ءتۇسىرىپ الىپ، جەرگە قاراتقانى. ول ەس جيعانشا، ءۇش-ءتورت جۇيرىك الدىنا ءتۇسىپ كەتتى. سول مەزەتتە ءىشىم ۋداي اشىدى. كوزىمە جاس ءۇيىرىلدى. كەيىن جىگىتتەر «ءامين جۇگىرگەندە، وليمپيادا «التىنىن» الار ەدىك»، دەپ تالاي رەت بارماق شاينادى. وكىنگەننەن نە پايدا؟!

ءيا، ول كەزدە جەڭىل اتلەتيكادان الەم چەمپيوناتى وتپەيتىن ەدى. ءامين مەن عۇسمان 1965-جىلى ك س ر و - ا ق ش باسەكەسىندە 1964-جىلى توكيو وليمپياداسىندا توپ جارعان امەريكالىق جۇيرىكتەردى باسىپ وزدى. بۇل دەگەنىڭىز، بۇكىل جەر شارى بويىنشا تالاسسىز جەكە-دارا شىعۋ دەگەن ءسوز. ءامين تۇياقوۆتىڭ ەۋروپا قۇرلىعىنداعى جەڭىستەرى ءوز الدىنا ءبىر توبە. سول تۇستا ەۋروپانىڭ ۇشپا جۇيرىكتەرى جەر دۇنيەنى دۇركىرەتىپ جاتاتىن. ەندەشە، امەريكا مەن ەۋروپادان وزعان ءامين مەن عۇسماندى سول كەزەڭدەگى دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەڭ ايتۋلى جۇيرىكتەرىنىڭ قاتارىندا تۇردى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.

... ءالى ەسىمدە. 1991-جىلدىڭ شىلدە ايى بولاتىن. اڭقاسى كەپكەن الماتىنىڭ كوشەسى - كولىككە، جالعىزاياق جولى - جۇرگىنشىگە تولى. سۋسىن ساتاتىن سارى بوشكەنىڭ ماڭى شۇباتىلعان حالىق. جۇرت ءار تۇستان جىلدامداتا جەتىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ وكشەسىن باسا كەزەككە تۇرىپ جاتىر. مەن وزگە نارسەگە شولىركەپ كەلەم، بىزدەر شىر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشقان شاقتا جالپاق دۇنيەنى دۇركىرەتكەن جۇيرىكتىڭ اڭگىمەسىنە قانسام دەيمىن.

ويىما بەلگىلى ادەبيەت سىنشىسى قالتاي مۇحامەدجانوۆ اعانىڭ الگىندەگى ءسوزى ورالدى. ءامين اعامەن قول الىسا بەرە: «مىنا شاشتى عۇسمان ەكەۋىڭ اعارتتىڭدار»، دەگەنى.

ۇنىندەگى ءىلتيپات تۇلا بويىمدى شىم ەتكىزگەن. ءامين اعانىڭ ايىپتى ادامداي قىسىلا كۇلىمسىرەگەنى، قالتاي اعانىڭ ساماي شاشىن جايىمەن سيپاعانى كوز الدىمدا قايتا جاڭعىردى. ءبىر ءبۇيىرىن اميندەي ساڭلاقتارعا دەگەن بولەك سەزىم جىلىتىپ جۇرەتىن جانداردىڭ كوكەيىندەگى ءسوز توبىقتاي بوپ قالتاي اعانىڭ اۋزىنان شىققانداي كورىندى ماعان.

ءاي، شىركىن-اي! قالىڭ جۇرتىن جۇلدىزداي اعىپ جادىراتقان جۇيرىكتە نە ارمان بار ەكەن! وزساڭ - جارقىراپ، سۇرىنسەڭ - جۇدەيتىن ۇزاق جىلعى جان تولقىنىسى سامايدى قىراۋ بوپ شالسا، ودان ارتىق جەلاياققا قانداي باقىت كەرەك.

ءامين اعا عۇسمان دوسىنا ادال. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا جۇگىرىپ ءجۇرىپ، عۇسمان قوسانوۆ اتىنداعى ءداستۇرلى ءىرى حالىقارالىق جارىستىڭ تۇساۋىن كەسۋگە جانىن سالىپ اتسالىستى.

قۇدايعا شۇكىر، سول جارىس ءالى كۇنگە دەيىن ءتۇتىنىن ۇزبەي جالعاسىپ كەلەدى. ءبىز بولساق، جەلاياقتار جەر تارپىعان باسەكەلەردەن ءبىر باۋىرىمىز ولجا سالا ما، دەپ قۇلاعىمىزدى ءتۇرىپ جۇرەمىز. ءبىر كەزدەرى، ناقتىلاي ايتساق، 1961-1967-جىلدارى كەڭەس وداعى ەستافەتالىق قۇراماسىنداعى ءتورت جۇيرىكتىڭ ەكەۋى قازاق بولعانى ءالى كۇنگە كەۋدەمىزدى قۋانىشقا بولەيدى.

ءيا، ءامين مەن عۇسمان اعالارىمىزدىڭ جەر-دۇنيەنى دۇركىرەتكەن سول ءبىر جەڭىستەرى قازىرگى جاستارعا اڭىز-ەرتەگى ءتارىزدى. ەگەر اۋىل-اۋىلدان تالماي ىزدەپ، دۇرىستاپ ىرىكتەپ، جۇيەسىن تاۋىپ باپتاساق، قازىرگى قازاق بالاسىنان تالاي جەلاياقتار شىعاتىنى انىق. ەندەشە، جەر-جەردە سپورتتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان الاش ازاماتتارى ءامين مەن عۇسمان اعالاردىڭ سوڭىنان قوس ات ءمىنىپ قۋاتىن مەزگىل جەتتى. بۇل ءىستى سىزدەر اتقارماعاندا، كىم اتقارادى؟!

قىدىربەك رىسبەك،

«جاس قازاق» گازەتى. 2017