ۇكىدەن نەگە ۇركەدى؟
قۇستىڭ قاۋىرسىنىنداعى بەدەر قۇراننىڭ قۇپيالانىپ جازىلعان نۇسقاسى دەپ بالانىڭ بەسىگىنە، باس كيىمىنە تاققان. اتتەگەن- ايى سول، سوڭعى ۋاقىتتا بۇل ىرىم ۇمىت بولىپ، ءتىپتى «قۇدايعا سەرىك قوسۋ» دەپ قارسىلىق بىلدىرگەندەر قاپتاپ بارادى. سوندا اۋليە ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ تاقياسىنا تاعىلعان ۇكىنىڭ قاسيەتسىز بولعانى ما؟
اقىن، فولكلورشى، عالىم، اعارتۋشى، ەتنوگراف، شەجىرەشى، پۋبليتسيست، ءدىن عۇلاماسى ءماشھۇر ءجۇسىپ سەگىز جاسىندا ءدىن ءبىلىمىن عانا ەمەس، «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»، «ەر تارعىن»، «ءتورت جىگىتتىڭ ولەڭى» سەكىلدى قيسسا- داستانداردى دا جاتقا ايتاتىن بولعان. جۇرتشىلىق تاڭىرقاسىپ: «كوپەيدىڭ ءبىر بالاسى - سايراپ تۇرعان بۇلبۇل. سويلەگەن ءسوزى، ايتقان ولەڭى كىسىنىڭ مەيىرىن، قۇلاعىنىڭ قۇرىشىن قاندىرادى. اعىپ تۇرعان بۇلاق، جانىپ تۇرعان شىراق»، دەپ ءسۇيسىنىپتى.
بىردە حازىرەتتىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، سالەم بەرىپ، قوناق بولعان اعا سۇلتان شورماننىڭ مۇساسى دا اتىنا قانىق ءجۇسىپتى تىڭداپ كورمەك بولادى. سوزگە شەشەن، تىلگە ۇستا كىپ- كىشكەنتاي ءجۇسىپتىڭ ونەرىنە سۇيسىنبەگەن جان قالمايدى. سول ماجىلىستە ءماشھۇردىڭ اكەسى كوپەي دە بولىپتى. ول كىسى جىلى ءجۇزدى، جۇمساق ءسوزدى بولعاندىقتان، ۋاقىتىنداعى قاريالار ول كىسىنى «سوپى» دەپ قۇرمەتتەيدى ەكەن.
مۇسا دۋانباسى كوپەيگە «سوپى، مىنا بالاڭا مۇنان بىلاي ۇكى تاقتىرىپ قويىڭىز. كوز- تىلگە شەت بولماسىن! بۇل ءوز زامانىندا حالىققا ءماشھۇر بولاتىن بالا ەكەن!» دەپ جىلى لەبىز ءبىلدىرىپتى. شورماننىڭ مۇساسىنىڭ اۋزى دۋالى بولىپ شىقتى. حالىق بار-جوعى 8 جاسىنان «ءماشھۇر ءجۇسىپ» اتاي باستادى. سول كەزدەن باستاپ تاقياسىنان ۇكىسىن تاستاماپتى. ونىڭ نەگە تاعاتىنىن سۇراعاندارعا: «ۇكىنى نەگە تاعادى، بىلەسىڭ بە؟ جۇيرىك اتقا تاعادى، قىران قۇسقا تاعادى، سۇلۋ قىزعا تاعادى. مەنى ءوزىڭ سولاردىڭ بىرەۋىنەن كەم دەپ وتىرسىڭ با؟» دەيتىن كورىنەدى.
ماشەكەڭ ۇكى تاعۋعا بايلانىستى وقيعانى قاعازعا بىلاي ءتۇسىرىپتى:
كۇنى ەدى اعا سۇلتان سول كۇندە ەندى،
بايانتاۋ قالاسىنا مۇسا كەلدى.
الدىنا كورەمىن دەپ الدىرعاندا،
تىنباستان جازعان ءماشھۇر قاقساي بەردى.
پاراسات نۇرىمەنەن ابدەن ءبىلدى:
«قاققاي»، دەپ قۇداي مۇنان كوز بەن ءتىلدى!
مىناۋ ءماشھۇر بولاتىن بالا ەكەن دەپ
ەر نازارى تيۋمەن ءنافىس قىلدى.
- ەي، سوپى، بۇل بالاڭدى جاقسى باق دەپ،
نە بولسىن مۇنان ارتىق ءتىل مەن جاق دەپ.
اياۋمەن مەيىرى ءتۇسىپ، بىلاي ايتتى:
بالاڭا مۇنان بىلاي ۇكى تاق دەپ...
ءيا، ۇكى تاعۋ سالتى كونەدەن كەلە جاتقان ىرىمنىڭ ءبىرى. ءسابيدىڭ ۇيقىسى تىنىش بولسىن دەپ بەسىككە، باقىت اكەلسىن دەپ قىزداردىڭ ساۋكەلەسىنە، ءتىل- كوزدەن اۋلاق بولسىن دەپ ۇلداردىڭ تاقياسىنا، سەزىمدەرى اق بولسىن دەپ ەكى جاستىڭ شىمىلدىعىنا، سال- سەرىلەردىڭ دومبىراسىنا تاققان. ءتىپتى جۇيرىك اتتىڭ جالىنا، نايزاعا دا تاققان. وعان قازىبەك ءبيدىڭ تومەندەگى سوزدەرى دالەل: «ءبىز قازاق دەگەن مال باققان ەلمىز. ەشكىمگە سوقتىقپاي جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدەن قۇت- بەرەكە قاشپاسىن دەپ، جەرىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاعا ۇكى تاققان ەلمىز».
ۇكىنىڭ قاۋىرسىنىن الۋ ءۇشىن ونى ولتىرمەيدى. ولتىرگەن ادامدى كيەسى ۇرادى دەگەن تۇسىنىك بار. ۇكىنى اۋلاپ ۇستاپ، بالاق ءجۇنى مەن باۋىر ءتوسىنىڭ ءجۇنىن الىپ، ءوزىن جەمگە تويعىزىپ قويا بەرگەن. مۇنى «ۇكى جۇندەۋ» دەپ اتايدى. بۇركىتشىلىكپەن اينالىسقان قازاق ۇكىنى قاۋىرسىنى ءۇشىن قادىرلەگەن. قۇس ەتىمەن قورەكتەنگەن تاۋ حالقى دا ۇكىنى اتپاعان. اڭىزعا قۇلاق تۇرسەك، نۇح پايعامبارىمىزدىڭ كەمەسىنىڭ قازىعۇرت تاۋىن تابۋىنا جول سىلتەگەن ۇكى قۇسى دەپ ايتىلادى. سوعان بايلانىستى نۇح پايعامبار ۇكىگە «ورمان توعايدىڭ يەسى بول، شاڭىراقتىڭ كيەسى بول» دەپ باتا بەرگەن ەكەن.
ورالحان احماديا
«ەگەمەن قازاقستان»