قازاقتىڭ مىنەزى قانداي؟
قازاقتىڭ مىنەزى
(مىنەز ءمىناجاتى)
كوك استى، جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ مىنەزى ەكى ۇلكەن كۇرە تامىردان باستاۋ الىپ قالىپتاسادى. ءبىرى -«تۋما مىنەز»، ەندى ءبىرى -«جۇقپا مىنەز».
تۋما مىنەز دەگەن نە؟
قازاق -جەتى اتادان جالعاسقان قاندى، گەندى، تەكتى، تۇتاس تۋىستىقتى قۋىپ تۇتاسقان، اتا بەلىنەن انا قۇرساعىنا ءمانني سۋدان پايدا بولعان، سۇتپەن بىتكەن، سۇيەككە سىڭگەن تۋما بولمىسىنان قالىپتاسقان، دارا تابيعاتىنان دارىعان، ۇلكەن اۋلەتتىك مەنشىكتى مىنەزدى «تۋما مىنەز» دەپ اتايمىز.
تۋما مىنەز -ءبىر ادامنىڭ وزىنە ءتان، باسقالارعا مۇلدە ۇقسامايتىن جەكە ءبىتىمى، قيمىل-قوزعالىسى، سىر مەن سيپاتى، ءىسى مەن ارەكەتى، ومىرگە كوزقاراسى، قوعامدىق ورتاداعى تىرشىلىك ەتۋ جولى، ماحاببات جاراسىمى، ار مان ۇجدانى، قاجەتى مەن مۇددەسى، رۋحاني كوڭىل-كۇيى، اينالاسىنداعى ادامدارمەن قارىم-قاتىناسى، دۇنيەتانىمى، نانىم-سەنىمى، جالپى جانۇيادا قالىپتاستىرىپ، قوعامدىق-الەۋمەتتىك ورتاعا الىپ شىققان جەكە سىر-سيپاتى، ءومىر كورىنىستەرى بولىپ تابىلادى. ونەرى، مادەنيەتى، ءبىلىمى، اقىلى، ارى، ۇياتى -ءبارى-ءبارى دە سول جەكە وزىنە ءتان كورىنىس بەرىپ تۇرادى. بولمىسى دا سولاي قالىپتاسادى.
جۇقپا مىنەز دەگەن نە؟
ءاربىر پەندەنىڭ بالا كۇنىنەن باستاپ كورگەن-بىلگەن، كوڭىلىنە تۇيگەن، اينالادان سەزگەن، كىتاپتان وقىعان، قوعامنان قورىتقان، ينالادان العان، حالىقتان بىلگەن، جۇرتتان جۇقتىرعان، الەۋمەتتتىك ورتادان قالىپتاستىرعان جالپى ءبىلىمى، ادەتى مەن ادەبى، مادەنيەتى مەن دۇنيەتانىمى، كوركەمدىك تالعامى، ونەر-ورەسى، ءبىلىم قابىلەتى، سويلەۋ داعدىسى، ىسكەرلىك پەن شەبەرلىگى، دامىعان ساناسى، اڭساعان ارمانى، تىلەگەن تىلەگى، العا قويعان ماقساتى، ماحاببات جاراسىمى، تورتكۇل دۇنيەدەن قابىلداعان جۇعىسىپ-جۇقتىرعان، قىزىعىپ-قىزعانىپ قابىلداعان، ەلىكتەگەن، سولارعا ۇقساعان مىنەزى «جۇقپا مىنەز» دەپ اتالادى.
ءجا، «جۇقپا مىنەز» بەن «تۋما مىنەزدىڭ» پارقى نە؟
مىنەز دە بەينە جۇقپا اۋرۋ سياقتى. ءبىر ادام ەكىنشى ءبىر ادامنىڭ مىنەزىنە ەلىكتەۋ، سول ادامعا ۇقساۋ ارقىلى مىنەز جۇقتىرادى. اتام قازاقتا «اعاش اعاشتان ماۋە الادى، ادام ادامنان ءتالىم الادى» دەگەن ماقال بار. ءبىر ادام ەكىنشى ءبىر ادامعا قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايدى. سوسىن ول ادامعا ەلىكتەپ، ونىڭ كيگەن كيىمىنە، سويلەگەن سوزىنە، ءىس-ارەكەتىنە، قيمىل-قوزعالىسىنا، كۇلگەن كۇلكىسىنە، ىشكى جان سەزىمىنە، تۇرمىس-ادەتىنە، ادامدارمەن بولعان ادەبىنە، ءبىلىم قابىلەتىنە، ونەر-عىلىمىنا، كىسىلىگىنە، وي-قيالىنا، ىسكەرلىگىنە تۇگەل ەلىكتەيدى. بەينە سول ادامداي بولعىسى كەلەدى. اقىرى سول ەلىكتەۋدىڭ ناتيجەسىندە سول ادامعا بارعان سايىن ۇقساپ قالادى. كەيبىرەۋلەرى سول ءوزى ەلىكتەگەن ادامنىڭ ەگىزىندەي بولىپ كورىنەدى. ونىڭ سىڭارى سەكىلدەنىپ كەتەدى. مىنە، جۇقپا مىنەزدىڭ جۇقپالى اۋرۋعا ۇقسايتىن جەرى ءدال وسىندا.
يا، جۇقپا مىنەز تەك ءوزى جاقسى كورگەن، ەسكەرىپ، ەلىكتەگەن ادامىنان عانا جۇقپايدى. باسقا دا قوعامدىق-الەۋمەتتىك، اۋلەتتىك ورتاداعى توپتاردان، سان الۋان نارسەلەردەن دە جۇعادى. ماسەلەن، وقىعان كىتاپتان، كورگەن كي-نو-تەاتردان، مادەني ورتادان، تۇتىنعان بۇيىمداردان، كورشى-قولاڭنان، وقىعان مەكتەبىنەن، قاتار وتىرعان ساباقتاستارىنان، جاقىن دوستارىنان، ارىسى باسقا ۇلتتاردان، ۇلىستاردان، وزگە دە مەملەكەتتەردەن، جاساعان جاراتىلىستىق ورتاسىنان، تابيعاتتىڭ سان-الۋان قۇبىلمالى قۇبىلىستارىنان، تاعى باسقا تولىپ جاتقان مىنەزگە اسەر ەتەتىن نارسەلەردەن تۇگەلدەي مىنەز جۇقتىرادى. كەرەك دەسەڭىز، بالا كۇنگى ويناعان ويىنشىقتارى دا سول جۇقپا مىنەزدى ەڭ العاش جۇقتىراتىن قۇرالداردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. سەبەبى قازاق «بالاپان ۇيادا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» دەيدى. جاڭاعى بالا كۇندەگى باستاپ قىزىققان نارسەسى الدە بىرەۋلەردىڭ ەسەيىپ، ەر جەتكەندە سوعان تاعى قىزىعىپ جۇرگەنىن كورسەتەدى.
ال «تۋما مىنەز» «جۇقپا مىنەزدىڭ» نەگىزگى تۇعىرى، تاعانتاسى، ارقاۋى مەن وزەگى سانالادى. «تۋما مىنەز» باستى ورىندا تۇرىپ، ادام ومىرىندە شەشۋشى رول وينايدى. «تۋما مىنەز» -«جۇقپا مىنەزدىڭ» تياناعى. وسى تياناق، ياعني، تاعانتاس مىقتى بولسا، تۋما مىنەز جۇقپا مىنەزدى ەركىنە جىبەرمەي مەڭگەرىپ، اۋلەتتىك مىنەزدى قارتايعانعا دەيىن وزگەرتپەي الىپ جۇرەدى نەمەسە كوپ وزگەرىسكە ۇشىراتپايدى. ەگەر تاعانتاس ءالسىز، جەتەسىز بولسا ، وندا جۇقپا مىنەز تۋما مىنەزدى ەركىن باعىندىرادى دا، تۋما مىنەزدى وزگەرتىپ، جۇقپا مىنەزبەن ءومىر سۇرەتىن بولادى. ونداي ادام جاس كەزىندە ءبىرتۇرلى مىنەزدە، قارتايعاندا باسقا مىنەزدە بولىپ وزگەرىپ كەتەدى. بۇل ادام تابيعاتىنىڭ وزگەرىسى بولىپ تابىلادى. مىنەزىنىڭ قۇبىلمالى ەكەنىن تۇسىندىرەدى.
ءجا، دانا بابامدا «ۇيرەتىندى ءسوز داۋعا جارامايدى، سۇيرەپ سالعان تازى تۇلكى المايدى» دەگەن ماقال، مارجان ءسوز بار. وسى ماقالدىڭ ارعى، الىس استارىندا ءماتىندى مايەگىندە كوك تەڭىزدەي ءتۇپسىز وي ءيىرىمى ءۇيىرىلىپ جاتىر.
جارامسىز جان، جەتەسىز ادام قانشا وقىسا دا، ءوز تابيعاتىندا جىلت بولماسا ، ودان دانەڭە دە شىقپايدى. ونىڭ كوكىرەگىندە قايناپ تۇرعان، ءبىلىمنىڭ كوزدى بۇلاعى بولماعان سوڭ، ونىڭ جاتتاندى ءبىلىمى، كىتابي ءبىلىمى توقتاۋ سۋدى اعىزعانداي ارتى تەز سارقىلىپ قالادى. جاتتاندى ءبىلىم، جالدامالى عىلىم جانعا ازىق بولمايدى. جاتتاندى ءبىلىم، جارىمجان عىلىم بەل اسىرعانىمەن، ەل اسىرمايدى. بەينە قىز قۋۋعا (قىز قۋارعا) مىنگەن اتتاي تىز ەتە قالادى دا، ارى قاراي باۋىرىن جازىپ، توسەلىپ شابا المايدى. كىتاپتان كورگەن، ەلدەن بىلگەن از عانا نارسەمەن شەكتەلەدى . ءتۇقىرىپ تۇيىققا تىرەلەدى. جول تاپپاي، ءسوز تاپپاي وتىرىپ قالادى. الدىڭعى جاعى قاپ-قاراڭعى ءتۇن سەكىلدى بولادى دا، العا ىلگەرىلەي المايدى.
بىلمەستىڭ سۋ قاراڭعى كوزى سوقىر،
ويپىل-تويپىل جۇرەگى سوعىپ وتىر.
اقىلدىڭ قالتاسىنىڭ ءتۇبى تەسىك،
بىلە الماي ءار نارسەگە اڭ-تاڭ وتىر.
ءجا، ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت. باسقا ەمەس-اۋ، «اقىلدىڭ قالتاسىنىڭ ءتۇبى تەسىك بولسا»، وسى رۋحاني تەسىك قالتاعا قانداي اقىل جاماۋ بولادى؟
قانداي مىنەز ودان ءتۇسىپ قالماي تۇرا الادى؟
قانداي ءبىلىم وعان تۇتقا بولادى؟
ءيا، ءنارسىز ءبىلىم، ءدانسىز اقىل، قۋاتسىز وي، جاتتاندى، جارىمجان، مۇگەدەك دۇنيە وعان قالاي تۇرا الماق؟ بۇل تەسىكتەن وزدىگىنەن-اق سالاڭ ەتىپ ءتۇسىپ قالماي ما؟
اتام قازاقتا «قۇيما قۇلاققا ايتساڭ قۇيىپ الادى، اقپا قۇلاققا ايتساڭ اعىپ كەتەدى» دەگەن مارقا ماقال بار. وسى ماقالدىڭ ءتۇپ تەگىندە تەكتىلىك پەن تەكسىزدىكتىڭ، ارلىلىق پەن ارسىزدىقتىڭ اراجىگى اشىلادى، انىق كورىنەدى. اقىلدى مەن اقىلسىزدىڭ اراسى ايقىن بىلىنەدى. ەندى جاقسى قانداي، جامان قانداي دەپ ايتىپ جاتۋ ارتىق.
ارتىق ەمەس. ۇيات، ماسقارا، مازاق. كورگەندى مەن كورگەنسىزدى سالىستىرىپ، ارى قاراي جارىستىرىپ جازۋدىڭ ءوزى جاڭاعى اقىلدىڭ تەسىك قالتاسىنان ءتۇسىپ قالۋمەن بىردەي ەمەس پە؟
ءيا، قانىندا قالىپتاسقان قاسيەتتى قاڭقا باستان ىزدەۋ ءدانى جوق قاۋىزعا يە بولۋمەن بىردەي قۇبىلىس. ودان تارىداي ناتيجە ونبەيدى. وندايلار انشەيىن جۇرگەن توبىر، قۇلقىن قۇلى. اشىق ايتقاندا ومىرتقالى حايۋاندار قاتارىنا جاتاتىن ءولى جان يەلەرى. قارا قان باسنان اسپايتىن، ومىرگە كەلدى-كەتتى توپتار. ارتى بەلگىسىز، ءىز قالمايتىن، تىرىسىندە ءبارىن جالمايتىن، وزىمەن ءومىرى بىرگە ولەتىن، كۇندىكشى.
ال وندايلاردان سىر مەن مىنەز ىزدەۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق.
قازاقتا «قاراكوكتىڭ تۇقىمى»، «جەتى اتاسى قارا-كوك»، «كوكجال مىنەز»، «كوكجالدىڭ تۇقىمى»، «ءبورى مىنەز»، «كوكبورى»، «كوكجال جىگىت»، «ارىستان ازامات»، «اتپال جىگىت»، «كيەلى شاڭىراق»، «قاراشاڭىراق»، «قان تۇقىمى»، «باتىر بالۋان»، «كوسەم-شەشەن»، «ەل اعاسى»، «وردا يەسى»، «جانى، ارى تازا»، «تۇنىق ازامات»، «ارلى بالا» دەگەن ءسوز تىركەستەرى بار.
بۇل نە؟
بۇل -مىنەز.
مىنەز بولعاندا «تۋما مىنەز». «اۋلەتتىك قاسيەت»، «دارا تابيعات». ءار شاڭىراققا، ءار تەككە، ءار گەنگە، ءار قانعا، ءار تاربيەگە بايلانىستى، كەرەمەت مىنەز، كەربەز سىر. كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، كيەلى دە يەلى شاڭىراق يەلەرىنىڭ بىرەگەي مىنەزى. ولاردىڭ تۇنبا توسىندە، كەڭ كوكىرەگىندە ءبىلىمنىڭ قايناپ جاتقان كوزدى بۇلاعى بار، ونەردىڭ سارقىلمايتىن كەنى بار. اتادان بالاعا ساباقتاسقان، شاڭىراقتىق سالتى بار. ۇلگى مەن ونەگەسى بار. ونەرى مەن ونبەگى بار. يماندى ىجداعاتى بار.
قازاق «بالاپان ۇيادا نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» دەگەندى تەكتەن تەككە ايتپاعان. «وتان ءسۇيۋ وتباسى، وشاق قاسىنان باستالادى». تاربيەسى كەم ادام ون ەكى مۇشەسى تولىق بولسا دا، رۋحاني جاقتارى مۇگەدەك ادام. كوكىرەك كوزى اشىلماعان ادام قاراڭعى، نادان ادام. نادان ادام قوعامنىڭ كەمتار مۇشەسى. «اكە-شەشەسى جوق جەتىم -جەتىم ەمەس، رۋحاني كۇشى جوق جەتىم -ناعىز جەتىم».
اقىلدان كەندە - مۇگەدەك پەندە...
ءجا، «قاتىندى باستان، بالانى جاستان» دەپ تۇسىنەتىن، ناعىز قاراكوكتىڭ تۇقىمدارى ەڭ اۋەلى جانۇياداعى تاربيەنى، ۇلگى مەن ونەگەنى بەسىك جىرىنان باستاپ، جاس ءسابيدىڭ ۋىز قۇلاعىنا قۇيىپ، ۇيىتا باستايدى. ۇلعا وتىز ۇيدەن، قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم سالىپ، بوگدە-بوتەن ورتا، شارعى، شاڭىراقتاردان جامان مىنەز جۇقتىرىپ الۋدان ساقتانادى. وزدەرىنىڭ ۇلگى-ونەگە، ءتارتىپ-تاربيەسىن ساقتايدى. تاعانتاس مىنەزىن ءبۇتىن ۇستايدى. ۇلىن ۇلىلىققا، قىزىن قىرمىزىلىققا باۋلىپ وتىرادى. «جامان بولادى»، «ۇيات بولادى»، «وبال بولادى»، «زيان بولادى»، «سىراپ بولادى» دەگەن سوزدەردى قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قۇلاعىنا قۇيادى دا وتىرادى. بۇل سوزدەر ۇلكەن قامال، ۇلكەن تاۋ، ۇلكەن كىتاپ سەكىلدى. مۇنى جاستايىنان ەستىپ وسكەن بالا بۇل قامالدى بۇزىپ، بۇل تاۋدان اسىپ، ەشبىر جاماندىققا بارمايدى. ءتورت قۇبىلانى اقىل كوزبەن شولادى. جاماندىقتان جيرەنىپ، جاقسىلىقتان ۇيرەنىپ، ۇلگى الىپ جۇرەدى. ونەگە كورسەتىپ جۇرەدى.
قازاق وسىنداي جاعىمدى جانۇيادا ادەپ-تاربيەسىن كورىپ، ءوسىپ جەتىلگەن جەتەلى ۇرپاقتىڭ جۇرەگى جىلى بولادى، كەۋدەسى كۇن ساۋلەسىندەي جارقىراپ تۇرادى. ولار ءيمانجۇزدى كەلەدى، كوكىرەگىندەگى ىزگىلىك ساۋلەسىن باسقالارعا دا تۇسىرە بىلەدى. ولاردىڭ تۇتاس قيمىل-قوزعالى-سى، ءىس-ارەكەتى، سويلەگەن ءسوزى ۇلگى مەن ونەگەگە، بىرلىك پەن بەرەكەگە تولى بولادى دەپ قارايدى. ولاردان وشپەس ءىز قالادى. ولار دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دە، ولاردىڭ بويىنان قالعان ۇلاعات، ىزگىلىك ارتقى ۇرپاق بويىنان ۇلىلىق تاۋىپ، ۇلاسىپ جاتادى. قازاق وسىلاردى ناعىز قاراكوكتىڭ تۇقىمى، جەتى اتاسى تۇگەل قاراكوك، تەكتى شاڭىراقتىڭ بالالارى، ۇرپاقتارى، تۇقىمدارى دەپ قارايدى. بۇلاردىڭ تۋما مىنەزى سول قالپىندا وزگەرمەي ءومىر سۇرەدى. داعدىسى، ادەتى، تاربيەسى وزگەرمەي جالعاسا بەرەدى.
ال ءالسىز، جەتەسىز، تەكسىز ورتا شارقى شاڭىراقتاردا، ونداي مىزعىماس مىقتى ءتارتىپ، سانالى تاربيە، ساپالى ءومىر سالتى بولمايدى. سوندىقتان ولار قوعامدىق ورتانىڭ ىقپالىنا كوپ ءارى تەز ۇشىرايدى. اينالاسىنا جالتاقتاپ، قاراعا كوپ ىلەسەدى. دەربەس ويلاۋ، دەربەس سويلەۋ، دەربەس ىستەۋ، دەربەس جول تابۋ جاقتارىندا وتە ءالسىز بولادى دا، باسقالاردىڭ ايتقان اقىلى، كورسەتكەن جولى، سىزعان سىزىعىمەن جۇرەدى. نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىنە وي جۇگىرتپەيدى، ءتىپتى نازار دا سالمايدى. مۇنداي ءالسىز ادامداردا جاسامپازدىق قۋات بولمايدى. ەلدىڭ باسقان، سالىپ كەتكەن سۇرلەۋىمەن جۇرەدى. ءالسىز، دارمەنسىز ءومىر سۇرەدى.
سوندىقتان ولار جۇقپا مىنەزدى كوپ جۇقتىرادى. ءارى سول جۇقپا مىنەزبەن ءومىر سۇرەدى. كۇن الداپ كۇن كورەدى. مۇنداي پەندەنىڭ كوڭىلى تولقىمالى بولادى، سەزىمى تۇراقسىز، مىنەزى اينىمالى كەلەدى. تابانىندا قىشىر بولمايدى. ايتقان سەرتتە تۇرمايدى. بارىنەن دە تەز اينيدى، تەز جالىعادى، تەز وزگەرەدى. ەگەر مۇنداي ادامنىڭ قولى اياق استىنان ءبىر ناتيجەگە جەتە قالسا، اسپان استىندا وزىنەن باسقا جان جوقتاي، الشاڭداپ، تالتاڭداپ كەتەدى. قۇدايىن ۇمىتادى، تەز سەمىرەدى. كەرەك بولسا، ءوزىن دە تانىماي قالادى.
ءجۇرىس-تۇرىسى، ءسوز سويلەسى، كيىم كيىسى، قيمىل-قوزعالىسى ءاپ ساتتە وزگەرەدى. ول ادامدى ءسىز، تاڭەرتەڭ كورسەڭىز ءبىرتۇرلى مىنەزدە جۇرەدى. تۇستە مانساپقا وتىرادى. ءسىز ونى كەشتە كوردىڭىز، ول كەزدە ءسىز ءوز كوزىڭىزگە ءوزىڭىز سەنبەيتىن بولاسىز. ول ءسىزدىڭ بەرگەن سالەمىڭىزدى دە المايدى، نە شەكەسىنەن شەرتىپ قارايدى، نە قولى بۇيىرىنەن ازەر قوزعالىپ، ەرنى ازەر جىبىرلاپ سالەم الادى.
بۇل نە؟
بۇل -جۇقپا مىنەز.
جۇقپا مىنەزدىڭ قۇبىلمالى، اۋىر ىندەتى، قۋىس كوكىرەكتىڭ كورىنىسى، كورگەنسىزدىكتىڭ بەلگىسى.
مىنەز - ادامدى ايقىنداپ كورسەتەتىن شار اينا. تارازىلاپ تارتاتىن ءادىل تارازى. قارا قىلدى قاق جاراتىن، ناعىز قازى.
مىنەز - ادامنىڭ سىرتىن عانا ەمەس، ىشكى جان قۇپياسىن دا ايپاراداي اشىپ كورسەتەدى. ءار پەندەنىڭ مىنەزى -ءومىرىنىڭ نەگىزى. باعى مەن سورى تىكە مىنەزگە قاتىستى بولادى. ونىڭ قوعامداعى دۇرىس ادامدارمەن بولعان قارىم-قاتىناسىن كورسەتەدى. ادامنىڭ كىم ەكەندىگىن مىنەزى دالەلدەيدى.
قازاق مىنەز -ادام بويىنداعى بايلىق دەپ باعالايدى. مىنەزدى ادام قايدا بارسا دا، قايدا جۇرسە دە، قاي ورتادا ءومىر سۇرسە دە، وعان جول اشىق، اينالا كەڭ. ۇلكەنمەن دە، كىشىمەن دە، جوعارىمەن دە، تومەنمەن دە، بالامەن دە، دانامەن دە، ءتىپتى تۇتاس كىسىمەن دە سول جاعىمدى جاراسىمدى مىنەزى ارقىلى ارالاسا الادى. بالداي باتادى، سۋداي سىڭەدى، ءتىل تابىسادى.
ال تارپاڭ ادام قايدا بارسا دا سىيمايدى. ونىڭ جولى تار، اينالاسى قىسپاق، بارعان جەرىندەگى قاقپالار جابۋلى.
اتام قازاق «كەڭ بولساڭ، كەم بولمايسىڭ» دەگەن دانا ءسوزىن، اتا اقىلىن ءدال وسىنداي تار مىنەزدى، تارپاڭ ادامدارعا قاراتا ايتىپ، اقىل بەرگەنى عوي.
جۇقپا مىنەزدىڭ پايداسى بار ما؟
جۇقپا مىنەز ەكى ءتۇرلى بەينەدە جۇعادى، ەكى ءتۇرلى بەينەدە ءومىر سۇرەدى. ءبىرى - «جاعىمدى جۇقپا مىنەز»، ەندى ءبىرى - «جاعىمسىز جۇقپا مىنەز».
جاعىمدى جۇقپا مىنەز دەگەنىمىز نە؟
جاعىمدى جۇقپا مىنەزدىڭ ادامدارعا پايداسى بار. قوعامدىق ورتادا جاعىمدى، جاقسى رول اتقارادى. بەرەكەلەسىپ ءومىر ءسۇرىپ، بىرلىكتە تىرشىلىك كەشۋگە ۇلكەن دانەكەرلىك رول وينايدى. جاعىمدى جالعاستىق جاساپ وتىرادى.
ءيا، جۇمىر جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرىپ، تىرشىلىك كەشىرىپ جاتقان پەندەلەر اراسىندا، نەبىر ۇلى عالىمدار، ۇلاعاتتى ۇستازدار، تارلان تالانتتىلار، ورەسى بيىك ونەرپازدار، يماندى مولدالار، كورەگەن كوسەمدەر، شەجىرە شەشەندەر، دارابوز دانالار، قاس باتىرلار، اردا ارداگەرلەر، قاسيەتتى بابالار، ارلى انالار، تاربيەلى بالالار، جەتەلى جىگىتتەر، بىلىكتى بىلگىرلەر، جەز تاڭداي انشىلەر، التىن قول كۇيشىلەر بار.
مىنە، وسىنداي سانالى، ساپالى، ۇلى تۇلعالاردىڭ تەكتى مىنەزىنە، قيمىل-قوزعالىسىنا، اسىل ارمانىنا، ۇلگى-ونەگەسىنە، ورەلى ونەرىنە، سانالى سالتىنا ەلىكتەپ ولاردىڭ سارقىتىن ءىشىپ، سارا جولىمەن جۇرگەندەر جۇقپالى جاعىمدى مىنەز جۇقتىرادى. ءوز بويىنداعى كەمىستىكتەردى جويادى. قوعامعا جارامدى، جاقسى ادام بولىپ، ەلى ءۇشىن، حالقى ءۇشىن، وتانى ءۇشىن ەسەلى ۇلەستەر قوسادى.
جاعىمسىز جۇقپا مىنەز دەگەن نە؟
جاعىمسىز جۇقپا مىنەزدەن قاي پەندەگە دە پايدا جوق. وتباسىنا دا، قوعامدىق ورتاعا دا، قاراقان باسىنا دا زيان كەلتىرەدى، زالال جەتكىزەدى.
ءيا، سوناۋ ەسكى عاسىردان بۇگىنگى جاڭا زامانعا دەيىن ءۇردىسىن جويماي، جوعالتپاي، جالعاسىپ كەلە جاتقان تۇتاس ادامزات قوعامىنا پايداسىز مىنەز. ادام بالاسىنا باقاس قارا كۇشتەر قالىپتاستىرعان مىنەز. بۇل مىنەز وتە قانقۇيلى، قۇيتىرقى، الاقۇيىن، الاۋىز، ەكىجۇزدى، تابانسىز، تايعاناق، جاعىمسىز مىنەز. مۇنداي جەتەسىز، تورلاۋسىز، جۇگەنسىز، ناشار مىنەزدى جۇقتىرىپ الۋدان ساق بولعان ابزال. بۇل -مىنەزدەگى ۇلكەن كىنارات.
كىنارات قانا ەمەس.
جازىلماس ىندەت، جامان عادەت، باستاعى قايعى، كوڭىلدەگى ازاپ، مۇنداي مىنەز ادام بالاسىن تىرىدە اۋرە-سارساڭعا سالادى. ومىرىنە اۋىرتپالىقتار تۋعىزادى. ەل الدىندا، جۇرت كوزىندە قاراداي ءقادىرىن كەتىرەدى. ال ولگەندە ارتىندا جامان اتى قالادى. قازاق مۇنداي ادامدى ەكى دۇنيەدە دە وڭبايدى دەپ قارايدى.
نەگە؟
مۇنداي مىنەز جاماننىڭ ازدىرۋىنا ەرگەن، جامادىقتىڭ ءبارىن كورگەن، سۇمدىقتى تۇگەل سەزگەن، جامان جولدا جۇرگەن، ۇرلىق قىلعان، كىسى ولتىرگەن، توناۋشىلىقپەن اينالىسقان، زينا قىلعان، قاراداي ۇرىس-قاعىس جانجال شىعارعان، ءىسى ىلگەرى باسپاعان، قادامى كەيىن تارتىپ تۇراتىن ادامداردان كورىنەدى.
ادامنىڭ سىرتقى ءبىتىمى -ىشكى جان-دۇنيەسىن كورسەتەدى. ىشكى دۇنيەسى -سايقال، قىزعانشاق، ءىشى تار، ءبىلىمى تاياز، اردان كەتكەن، اقىلدان ازعان ادامدار تۇرعان جەرىندە شاركەز جىلقىداي ودىرايىپ بوتەن مىنەز كورسەتىپ، اينالاسىمەن ۇرىس-قاعىس شىعارىپ، سىيىمسىز بولىپ وتەدى.
ال ونداي ادامدار اراق ىشكەن كەزدەرىندە بەرەكەسىزدىكتىڭ كوكەسىن تۋدىرادى. بۇل ءبىر-اق مىسال. وسىلارعا ەلىكتەۋدى جاعىمسىز «جۇقپا مىنەز» دەپ اتايدى.
جاعىمسىز مىنەزدى ادام بۇگىنگى مادەنيەتتى قوعامعا، وركەنيەتتى ورتاعا جات سانالادى. اسىرەسە، عىلىم مەن ونەر، ەكونوميكا مەن وركەنيەتتى عاسىردا، مۇنداي جاعىمسىز جۇقپا مىنەز جاراسپايدى. مادەنيەتتى قوعامدا ادەپتى، يبالى، يماندى، ۇياتتى، قايىرىمدى، مەيىرىمدى، تازا كوڭىلدى، ءتارتىپتى ادامدار عانا قوعامداعى بەلسەندى مىنەزدى ادامدار سانالادى. بۇگىنگى داۋىرگە كەرەگى دە سول-ءجۇقپا مىنەزدى ادامدار.
جۇقپا مىنەزدىڭ جۇعۋ ورتاسى قانداي؟
جۇقپا مىنەزدىڭ جۇعۋ ورتاسى وتە كۇردەلى بولادى. ءارى سان سالاعا بولىنەدى. ەگەر ونى ساپقا تۇرعىزىپ، ساناپ ايتار بولساق، ايعاقتاپ ايىرىپ جازار بولساق، پىكىر كوپ، كوزقاراس جەتكىلىكتى، بەينەلىك بەدەرى بارشىلىق.
ءيا، ەڭ اۋەلى «انانىڭ جەرىك اسىنان»، «كىندىك اناسىنان»، «ازان شاقىرىپ ات قويعان اتاسىنان»، «بولەگەن تال بەسىگىنەن»، «كىرگەن ەسىگىنەن»، «تۋعان كۇنىنەن»، «وسكەن ايىنانم، «جاساعان جىلدارىنان«، «كەسكەن تۇساۋىنان«، «وتىرعان سۇندەتىنەن«، «وقىعان مەكتەبىنەن«، «ءتالىم العان ۇستازىنان«، «كورگەن كورىنىستەن«، «جاساعان ورتادان«، «اينالاسىنان«، «جولداسىنان«، «كيگەن كيىمىنەن«، «ىشكەن تاماعىنان«، «كورشى-قولاڭىنان«، «ەل سالتىنان«، «مىنگەن اتىنان«، «قونعان ونەرىنەن«، «قابىلداعان مادەنيەتىنەن«، «توقىعان عىلىمىنان«، «ءتىپتى جيناعان قارجىسىنان«، «مال-مۇلكىنەن«، «مارتە-بە-مانسابىنان«، «ىستەگەن قىزمەتىنەن« تاعى باسقا تولىپ جاتقان ورتاداعى جاعدايلاردىڭ بارلىعىنان ادام بالاسى قاعىس قالمايدى. وسىلاردىڭ بارلىعىنىڭ ىقپال-كۇشىنە ۇشىرايدى. ءسويتىپ ءارقايسىسىنىڭ بارىنەن مىنەز جۇقتىرىپ وتىرادى. ويتكەنى، قوعامدىق قۇبىلىستاردىڭ بارلىعى دا ادام ميىنا، سانا-سەزىمىنە ىقپال كورسەتەدى. كەيبىرەۋلەرى مىنەز-قۇلقىن وزگەرتەدى. كەيبىرەۋلەرى ۇلكەن ميدىڭ جەتىلۋىنە اسەرىن تيگىزەدى. شارتتى جانە شارتسىز تۇردە وزىنە باعىندىرادى. قوعامداعى يدەولوگيا ادام بالاسىنىڭ ءوسىپ جەتىلگەن سانا-سەزىمىنىڭ قالىپتاسقان ءتارتىبى، مىنەزىنىڭ ايقىن تۋىندىسى بولىپ تابىلادى.
ءجا، ادام مىنەزى دە وسى قوعامدىق يدەولوگيانىڭ وزگەرىسىنە ىلەسىپ، بىرگە داميدى. بىرگە وزگەرەدى. ودان تىس جان-پەندەنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي سەزىمدىك تانىمنان اقىلدىق تانىمعا قاراي ءوتىپ وتىرادى. اقىل-پارا-ساتىنىڭ كەمەلدەنۋىنە ىلەسىپ، تولىسىپ وتىرادى. ادامنىڭ تاجىريبەسى مولىققان سايىن، قاقسال تارتادى، بايىزدى كۇيگە كەلەدى. سابىرلى ارەكەتكە كوشەدى. ساپالى ىسكە قاراي اياڭدايدى.
قازاقتا «سويلەي-سويلەي شەشەن بولادى، كورە-كورە كوسەم بولادى« دەگەن ءىنجۋ ءسوز بار. وسى توق ەتەر سوزدە توقسان توعىز تاراۋ مارقا وي ماڭىراپ كەلىپ، اقىل ەمشەگىن ەمىپ جاتىر...
جۇقپا مىنەز باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ءجيى ارالاسۋى، مادەنيەت، عىلىم، ەكونوميكا، تۇرمىس الماسۋى جاقتارىندا دا ءبىر-بىرىنە جۇعادى. مىسالى، ءسىز قازاق بولا تۇرىپ ، باسقا ءبىر مەملەكەتتىڭ كولىگىن ءمىنىپ، كويلەگىن كيىپ، تىلىندە سويلەپ، اقشاسىن تولەپ، سول دىلدە ويلاپ، سونىڭ مادەنيەتىنە بويلاپ، ءوسىپ جەتىلگەن ازامات بولساڭىز قازاقى تۇرمىس تۋرالى بىلەرىڭىز شامالى بولماق. نامىسىڭىزدى، ارىڭىزدى تاعى دا مىنەزىڭىز كورسەتەرى حاق.
مىنەزدىڭ قالىپتاسۋى ءسىزدىڭ جاساعان ورتاڭىزعا بايلانىستى بايلاۋلى بولادى.
قازاقتىڭ «بايلاۋىڭىز قالاي ەدى؟« دەپ سۇراپ جاتۋى دا ، تەكتەن-تەككە ايتىلماسا كەرەك-ءتى.
ءجا، جۇقپا مىنەز ەكى ءتۇرلى جاعدايدا جۇعادى. ءبىرى - «شارتسىز ەرىكتى جۇقپا مىنەز«، ەندى ءبىرى -»شارتتى ەرىكسىز جۇقپا مىنەز«. ەرىكتى تۇردەگى «ەركىن جۇقپا مىنەز ەش پەندەنىڭ زورلاۋىنسىز، ۇيرەتۋىنسىز، كومەگىنسىز ءوز ەركىمەن باسقالاردىڭ مىنەز-قۇلقىنا، تۇرمىس-ادەتىنە، مادەنيەت-ادەبىنە، سالت-داستۇرىنە ەلىكتەۋ، قىزىعۋ، قۇمارتۋ، سولارعا ۇقساۋ ارقىلى جۇعادى. قوعامدىق ورتاعا ءوز ەركىمەن ارالاسادى. وعان بىرەۋ مىنانى ۇيرەن، اناعان ەلىكتە، ونى قابىلدا دەپ ايتىپ جاتپايدى. ساباقحانا اشىپ، ساباق بەرمەيدى. نۇسقاۋ كورسەتپەيدى. ءار پەندە ءوز ساناسى ارقىلى قابىلداپ، ءوز بىلگەن ەركىمەن ەلىكتەپ، ۇيرەنىپ الدى. مۇنى قازاق «ەرىكتى، ەركىن جۇقپا مىنەز» دەپ اتايدى.
ەرىكتى ەركىن جۇقپا مىنەزگە قويىلار شارت، باسقاشا تالاپ، ەرەجە-ءتارتىپ بولمايدى. ۋاقىت بەلگىسى، ۋاقىت تىنىسى، ورىن-ورتاسى شەكتەلمەيدى. ءار پەندە ەركىن ءجۇرىپ، شەكتەۋسىز، بايلاۋسىز ءومىر سۇرگەن ورتاسىنان، ارالاسقان ادامدارىنان قابىلداي بەرەدى.
ال «شارتتى ەرىكسىز جۇقپا مىنەز» بۇعان ۇقسامايدى. ول قوعامنىڭ جانە مەملەكەتتىڭ قاجەتىنە قاراي ءارالۋان فورماداعى سانالى ۇيىمداستىرۋ، قيمىل-قوزعالىسى ارقىلى جۇعادى. ادامداردى شارتتى تۇردە وقىتۋ، ۇيرەتۋ، ۇيىمداستىرۋ، تاربيەلەۋ، تارتىپكە شاقىرۋ ارقىلى جۇقتىرادى. ءمىندنتتى تۇردە قالىپتاستىرادى.
دەمەك، ۇرپاقتاردى ۇلاعاتتى ەتىپ ءوسىرۋ ءۇشىن، قوعامعا جارامدى دارىندى ەتىپ جەتىلدىرۋ ءۇشىن عىلىمنىڭ سالا-سالا تارماقتارىنان مەكتەپ، مەدرەسە اشادى. جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلدايدى. ادامداردى بالا كۇ-نىنەن باستاپ، سول مەكتەپتەردە وقىتادى. قوعامدى، ءومىردى دۇرىس تانىپ ءوسۋى ءۇشىن -جاراتىلىس، تابيعات زاڭدارىن ويداعىداي مەڭگەرۋ ءۇشىن عىلىم مەن مادەنيەتتى، ەكونوميكا مەن ساياساتتى، زاڭ مەن مورالدى، ءتىل مەن ءدىندى، ءدىلدى، اسپان مەن جەردى، ءتىپتى تۇتاس ون سەگىز مىڭ عالامدى، ادامزات قوعامىنىڭ تاريحى مەن بۇگىنى، بولاشاعىن ءبىلۋ ءۇشىن، كوركەمدىك تالعامدى دۇرىس پايدالانۋ ءۇشىن، ادامداردى جاسىنا، ساناسىنا قاراي ساتى-ساتى بويىنشا وقىتادى. وسى وقۋ ارقىلى ادامدار كوپتەگەن ءبىلىم قابىلەتىنە يە بولادى جانە ءار الۋان ونەرلەردى يگەرەدى، كاسىپتەنەدى. سول كاسىبىنە قاراي مىنەز جۇقتىرادى. قازاق وسى جۇقتىرعان مىنەزدى «شارتتى ەرىكسىز جۇقپا مىنەز «دەپ اتايدى نەمەسە «ۇيرەتىمدى مىنەز» دەپ بىلەدى.
ال راسىندا ادامدار وقىماسا، ءبىلىم-عىلىم، ونەر يگەرمەسە نادان بولادى. نادان، قاراڭعى ادام قوعامدا ءومىر سۇرە المايدى. قازاق «دۇنيەدەگى ەڭ جامان ادام - نادان ادام» دەگەن ەكەن.
ءجا، جۇقپا مىنەز ءار پەندەنىڭ ىستەگەن كاسىبىنە، قۋعان ونەرىنە، زەرتتەگەن عىلىمىنا، اينالىسقان شارۋاشىلىعىنا، تالداعان تالابىنا، ارمان-مۇددەسىنە بايلانىستى بولادى. ادامدار بالا كۇنىنەن نەگە اۋەستەنسە ەسەيگەندە سونى كاسىپ ەتەدى. سول كاسىبىنە زەيىن-زەردەسىن، اقىل-ەسىن اۋدارادى. بارىن سوعان سالادى. ءار پەندە ءوزى تاڭداپ العان، ءسۇيىپ ىستەگەن كاسىبىنەن باسقا كاسىپكە ونشالىقتى نازار سالىپ كەتپەيدى. وي اۋدارمايدى، كوڭىل ءبولىپ جاتپايدى. ول ادامنىڭ اڭگىمەسى دە، وي-قيالى دا، ءسوزى دە سول كاسىبى تۋرالى بولادى. كاسىبى تۋرالى ايتادى، مىنەزى دە كاسىبىنە بايلانىستى قالىپتاسادى. مۇنى قازاق «كاسىپتىك مىنە» دەپ اتايدى.
جا، كاسىپتىك مىنەز تۋرالى اتام قازاق:
قويشىعا جولىقساڭ، -
بويداعى مەن تۇساعىن ايتادى.
تۇيەشىگە جولىقساڭ، -
بوتاسى مەن تايلاعىن ايتادى.
سيىرشىعا جولىقساڭ، -
قاتىعى مەن ايرانىن ايتادى.
ماسكۇنەمگە جولىقساڭ، -
ەلگە سالعان ويرانىن ايتادى.
جىلقىشىعا جولىقساڭ، -
جۇيرىگى مەن جورعاسىن ايتادى.
ەگىنشىگە جولىقساڭ، -
ەگىنى مەن دورباسىن ايتادى.
جاقسى ادامعا جولىقساڭ، -
تاۋىپ، ويداعىنى ايتادى.
جامان ادامعا جولىقساڭ، -
قاۋىپ قايداعىنى ايتادى.
قاتىنعا جولىقساڭ، -
بالاسى مەن بايىن ايتادى.
ساۋىنشىعا جولىقساڭ، -
قۇرت پەن مايىن ايتادى.
قىزعا جولىقساڭ، -
تاپقان جىگىتىن ايتادى.
ۇستازعا جولىقساڭ، -
«وقى» دەپ، ۇگىتىن ايتادى.
بالاعا جولىقساڭ، -
ويىنشىعى مەن ويىنىن ايتادى.
قىدىرماشىعا جولىقساڭ، -
قاتىناسقان تويىن ايتادى.
باتىرعا جولىقساڭ، -
جەڭگەن جاۋىن ايتادى.
شەشەنگە جولىقساڭ، -
شەشكەن داۋىن ايتادى.
شەندىگە جولىقساڭ، -
شەكپەنى مەن شەنىن ايتادى.
كومىرشىگە جولىقساڭ، -
قازعان كەنىن ايتادى.
ساۋداگەرگە جولىقساڭ، -
ۇتقانى مەن ساتقانىن ايتادى.
اڭشىعا جولىقساڭ، -
ولجاسى مەن اتقانىن ايتادى.
بايعا جولىقساڭ، -
ماقتانىپ، بايلىعىن ايتادى.
كەدەيگە جولىقساڭ، -
زارلاپ، شايلىعىن ايتادى.
ەمشىگە جولىقساڭ، -
ەمى مەن دەمىن ايتادى.
سىنشىعا جولىقساڭ، -
سىناپ، مىنەپ ءمىنىن ايتادى.
بالىقشىعا جولىقساڭ، -
قۇرعان اۋىن ايتادى.
ساربازعا جولىقساڭ، -
قىرعان جاۋىن ايتادى.
مولداعا جولىقساڭ، -
بىلگەن شاريعاتىن ايتادى.
تاريحشىعا جولىقساڭ، -
تاريحاتىن ايتادى.
قۇمارشىعا جولىقساڭ، -
ۇتقانىن ايتادى.
بالۋانعا جولىقساڭ، -
جىققانىن ايتادى.
داناعا جولىقساڭ، -
اقىل بەرىپ، اقىل ايتادى.
نادانعا جولىقساڭ، -
بۇتىپ-شاتىپ قايداعىنى ايتادى.
ءيا، وسى كەستەلى كەرەمەت مارجان ءسوزدى ءار كاسىپكە بايلاعان، باعلان مىنەزدى تالعاپ-تالداعان، بۇتاقتاپ-بۇتالاعان ادام مىنەزىنىڭ كەلبەتى كورىنەدى. ونى ارىتىپ ايتۋدىڭ، جاسىتىپ تالداۋدىڭ ءجونى جوق، جوسىعى كەلمەيدى. ءبارى دە جامىراپ، مارقا قوزىداي ماڭىراپ تۇر. جان قۇپيانىڭ ءتۇبىن تىنتەدى، تۇگىنەن بۇگىنە دەيىن تۇگەندەپ ايتادى.
بۇل ناقىلدى حان وقىسىن، مەيلى قارا وقىسىن، بولماسا دانا نە بالا وقىسىن، تۇسىنبەيتىن ءتۇيىن جوق، شەشىلمەگەن شەشىم جوق. ءبىر تامشى ۇعىلمايتىن ۇعىم جوق. ءبارى قازاقى قارا تىلمەن قاۋزاپ ايتقان قاراپايىم ۇعىمدار. ءبىراق سونشالىقتى ءدال، انىق، ايقىن، تۇسىنىكتى. كوزگە ۇرىپ، بىردەن كوڭىلگە ۇيالاي كەتەدى. ءبارى دە تانىس، بەينە بەلگىلى بەدەرلەر. كوز كورگەن، قۇلاق ەستىگەن، ۇيرەنشىكتى بىتىمدەر، سىر العى سىمباتتار. ءارقايسىسى ءوز جۇمىسىمەن، شارۋاسىمەن، شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان پەندەلەر. سولاردىڭ وزىنە ءتان قاس مەنشىكتى مىنەزدەرى، قيمىل-اركەتتەرى، جان دۇنيەلەرى، ورنى مەن ويلارى، ءتىلى مەن دىلدەرى، كوركى مەن كورىنىستەرى، سوزىمەن تانىلعان ، ىشكى جان تىنىستارى.
مىنەز دەمەكشى.
مىنەز -ادام بويىنداعى ۇلى بايلىق، اسىل قاسيەت، ادام بولمىسى، ءبىتىمى. تۋا قالىپتاسقان ىشكى ءيىرىمى، تەرەڭ قۇپياسى. ونىڭ سىرتقا تەۋىپ شىققان قيمىل-قوزعالىسى، ءسوز ارەكەتى، كوزگە كورىنگەن كورىنىسى. ءار پەندە ۇلكەن تابىسقا، باقىت-بايلىققا، ۇلى ىستەرگە، بيىك مارتەبەگە، جاقسى سىي-قۇرمەتكە، بەرەكە-بىرلىككە، جاعىمدى، دۇرىس قارىم-قاتىناسقا، ارمان-تىلەككە، ماقسات-مۇراتقا، دوستىق بايلاۋعا، ماحاببات جاراسىمىنا، جاراسىمدى جانۇياعا، سۇيكىمدى ۇرپاققا جاعىمدى، جاقسى، جاراسىمدى، كەڭ پەيىل، سۇلۋ مىنەزىمەن عانا جەتە الادى.
مىنەز - ادام بالاسىنىڭ باعىن اشاتىن، باقىتقا قولىن جەتكىزەتىن، قۇرمەتكە بولەيتىن، سىيعا كەنەلتەتىن التىن كىلت...
قازاق «جاقسى مىنەز -جان كوركى» دەيدى. وسى مارجان ءسوزدىڭ استارىندا مارقاداي ماڭىراعان، ۇلاسپالى، ۇلاعاتتى وي بار. ء«وزى جاقسى كىسىگە - مىڭ كىسىلىك ورىن بار»، «كەڭ بولساڭ -كەم بولمايسىڭ»، «جاقسى -كوپشىل، جامان -كەكشىل»، «اقىلدى ءبارىن الاقانىندا ۇستايدى»، «مىنەزدى ادام -ءمىنسىز ادام»، «ادام ءبارىن مىنەزدەن تابادى»، «ادام مىنەزىنەن تانىلادى» دەگەن ءسوز تىركەستەرىندەگى ۇلان عايىر وي جولدارىندا نارداي-نارداي جوتالى ۇعىمدار جاتىر. ادام مىنەزىن تانىپ، تاۋىپ ايتقان تارىداي سوزدە تاۋداي نانىم جاتىر. جارىم ىرىستى، سۇلۋ تىنىستى جاقسى ءسوز جاتىر...
ءسوز عانا جاتقان جوق.
ءادىل باعا جاتىر. راسىندا، جاقسى مىنەزدى ادامنان ەشكىم دە ، تەرىس اينالمايدى. بەت بۇرمايدى، قايتا ونى ۇلكەن بولسا سىيلايدى، كىشى بولسا -قۇرمەتتەيدى. ونىڭ مىنەزىنە دە، بىلىمىنە دە سۇيسىنەدى. جاقسى مىنەزدى ادامدى ءدۇيىم جۇرت ماقتاپ، جاقتاپ، قولداپ، قۋاتتاپ، قورعاپ، قولپاشتاپ، ماراپاتتاپ، سولاردىڭ مىنەزىن ايتىپ، ءوزى دە ماقتانىپ جۇرەدى. ىلعي دا سولارعا ەلىكتەپ، ۇلگى كورىپ، ونەگە الىپ جۇرەدى...
ءيا، كوپتىڭ قۇرمەتى، جۇرتتىڭ سىيى - باعاسىز بايلىق بولماق. ءدۇيىم جۇرت ىشىندە بەدەلدى بولۋدان، سىيلى-قۇرمەتتى بولۋدان ارتىق قانداي باقىت بولماق. قانداي بەرەكە-بىرلىك بولماق.
قازاق جاعىمدى مىنەزدى ادامدى باعزى زاماننان-اق قاستەرلەپ كەلدى. الپەشتەپ، توبەسىنە كوتەردى، ۇلگى ەتتى، ونەگە تۇتتى، ۇرپاقتارىنا ايتىپ، تاربيە بەردى. وتباسى تاربيەسى -تاربيەنىڭ اناسى. وتباسىندا جاقسى تاربيە العان بالا -قوعامنىڭ ساراسى. قازاقتا سوعان وراي تۋعان «مىنەزدى ادام ەكەن»، «سىرباز ەكەن»، «كەڭ پەيىلدى، دارقان مىنەزدى»، «مىنەزى ءتور جايلاۋداي»، «جانى تۇنىق، جارقىن ءجۇزدى -پەريزات»، «ىشىنە كەمە جۇزەدى»، «التىن ادام»، «گۇلدەي نازىك جان»، «سىپايى سىلىق جان»، «كوڭىلى كولدەي شالقيدى»، «جىلى جۇرەكتى»، «ىستىق ىقىلاستى»، «ءمولدىر سەزىمدى»، «مىنەزى جىبەكتەي»، «مايدا مىنەز، سىلىق ءسوز»، «ءتۇسى جىلىدان تۇڭىلمە»، «يمان ءجۇزدى»، «كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ»، «ارلى، ادامگەرشىلىكتى ازامات»، «دالا مىنەزدى»، «كۇن كوڭىلدى»، «شۋاق سەزىمدى»، «بۇكپەسىز ازامات»، «ەل اعاسى»، «ەل اناسى»، «جۇرت اتاسى» دەگەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ تىگىسىندە تۇيەدەي-تۇيەدەي مىنەزدى ويلار شوگىپ جاتىر. اردان تۋعان، ارمان قۋعان اسىل ازاماتتار مەن ايداي ارۋلاردىڭ، اينا كولدەي جارقىراعان، سىمباتتى مىنەزدەرى كوڭىلگە قونادى، كوزگە ۇيا باسادى.
بۇل نە؟
بۇل -جاقسى ادامنىڭ جاعىمدى مىنەزى، سىر سىمباتى، وعان ءدۇيىم جۇرتتىڭ باعاسى، القاپ ايتقان التىن ءسوزى. كوپ القاعان، جۇرت سۇيگەن ادامنىڭ، ازاماتتىڭ، ارۋدىڭ، انانىڭ، اتانىڭ، بالانىڭ عۇمىر جاسى ۇزاق، دەنساۋلىعى مىقتى، ءبىلىمى كۇشتى، بىلىكتى بولارى، بولاشاققا ولمەي جەتەرى حاق.
ال مىنەزى تارپاڭ، كوڭىلى قارتاڭ، شاركەز-شارقايا، ىشىنە قۇرىق بويلاماس، قۋلىعىنا سىرىق سالدىرماس الدە بىرەۋلەردىڭ كوزى ادىرايىپ، مىنەزى شادىرايىپ، تەبەگەن بيەدەي ودىرايىپ تۇرادى. ءتيىپ كەتسە، سىزىپ كەتەدى. اشۋى ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىلداپ تۇرادى. اينالاسىن جايپاپ، سۇزەگەن سيىرداي شايقاپ، جانىنا جان جۋىتپايدى. ىرگەسىنە ەل قوندىرمايدى، مۇنداي مىنەزدەگى ادام ەش تابىسقا قولى جەتپەيدى. جۇرتتىڭ سوگىسىنە، ەلدىڭ تاباسىنا قالادى...
ادام بالاسى باسىنا پالەنى ءبىرىنشى -مىنەزدەن، ەكىنشى -تىلدەن، ءۇشىنشى -ارەكەتتەن تابادى. كۇناعا دا سودان باتادى. قازاقتا «باسقا پالە - تىلدەن، جامان ويى، جامان ءسوزى - دىلدەن»، «كوكدولى»، «شارقايا»، «ارامزا»، «ەكىبەتكەي»، «باتقا»، «يمانسىز»، «ارسىز»، «ۇياتسىز»، «وپاسىز»، «كىسىلىكتەن دىرداي، ادامدىقتان جۇرداي»، «زىميان»، «اككى»، «جىلپوس»، «تۇكپىش»، «قورس ەتپە»، «قىرسىق»، «قىڭىر»، «قىزعانشاق»، «بۇلدانشاق»، «شامدانشاق»، «تىرىسقاق» تاعى باسقا دەپ كەلەتىن ءسوز تىركەستەرىنىڭ ءبارىن دە شادىر مىنەزدى، شارقايا ادامنىڭ تابيعاتىنا بايلانعان ىشكى جان تىنىستارىن اشاتىن ۇعىمدار جاتىر.
راسىندا، مىنەزى جامان ادام مىناۋ از ومىردە، قىسقا عۇمىردا، كەلتە تىرلىكتە، تالاي كەساپات، كەسىرگە ۇشىرايدى. مىنەزى قىرسىق ادامنىڭ جۇمىسى دا قىرسىعادى، وڭىنا اينالمايدى. ىلگەرى باسقالى تۇرعان ءىسى دە ، كەرى اينالادى. ادامنىڭ بار ءىسى پيعىلىنا، پەيىلىنە، مىنەزىنە، كوڭىلىنە بايلانىستى بولادى. مىنەزى قىرسىق ادامنىڭ اقىلى شولاق، ءىسى ولاق بولادى. جوقتان وزگەگە وكپەلەيدى، كىر ارزىماس نارسەگە رەنجيدى. قاراداي بۇلدانادى، شامدانباسقا شامدانادى. ءسويتىپ شامىرقانىپ ءجۇرىپ، ىلگەرىلەگەلى تۇرعان ءىسىن بۇلدىرەدى. ءوزى عانا رەنجىپ قالماي، قارسىسىنداعى ادامدى، جان-جاعىنداعى جاقىن جاناشىرلارىن دا رەنجىتەدى، وكپەلەتەدى. سونىمەن ءبارى ءساتسىز بولىپ شىعادى.
مىنەزدىڭ جاماندىعى -ناداندىق.
ناداندىق -قاراڭعىلىق.
قاراڭعىلىق -كىم-كىمدى دە اداستىرادى.
ءيا، اۋرۋدىڭ كوبى -جامان مىنەزدەن جابىسادى. كۇمان-كۇدىكتەن ءومىر قىسقارادى. ونداي ادام ومىردەن تەز تورىعادى، تىرشىلىكتەن تەز سۋيدى. از ومىردە ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىپ ءجۇرىپ، كۇيگەلەكتەنىپ تىرشىلىك كەشىرەدى. باعالى، باقىتتى ءومىردىڭ، قىمبات تىرشىلىكتىڭ باعاسىن سونداي قىڭىر مىنەز كەتىرەدى.
ال ادام بالاسى جاماندىقتان اۋلاق بولۋى ءۇشىن جاقسى مىنەزدە ءومىر سۇرە ءبىلۋى كەرەك. جايراڭ قاققان جامالدى مىنەزدى ادامنىڭ ديدارى بال-بۇل جانىپ، ديدارىنان نۇر تامىپ تۇرادى. اسا اجارلى كورىنەدى. كوزى كۇندەي كۇلەدى، كوڭىلى كۇندەي شۋاقتانادى. بويى جەپ-جەڭىل بولادى. كادىمگى قاناتى بار ۇشاتىن قۇس سەكىلدى سەزىنەدى، سەرى جۇرەدى، سەرگەك سەزىنەدى، سۇلۋ سويلەيدى.
قۋانىش -جۇرەكتىڭ اجارى. كۇلكى -جاننىڭ ءلاززاتى. سەزىم - ءومىردىڭ قاناتى. اقىل - ادامنىڭ ابىرويى. سەرىلىك - كوڭىلدىڭ كولى. ونەر-عىلىم -ادامنىڭ بەدەلى. ۇرپاق - ءىزى. جولداسى -سۇيەنىشى. پاناسى - ورداسى. ادامنىڭ بۇكىل مىنەزى وسىنداي ءوزىن قورشاعان سان الۋان، سان سالا قاتىناس قاسيەتتى نارسەلەردەن قالىپتاسادى. وسىنىڭ ءبارى ورتالىق ميعا اسەر ەتەدى. مىنەزدى وزگەرتەدى. اقىلدى ادام ءبارىن دۇرىس رەتكە كەلتىرىپ، قالىپتى ءومىر سۇرەدى.
قۋانىش - ادامدى شاتتىققا كەنەلتەدى. بايلىق، مانساپ - اسقاقتىققا، باقىتقا باستايدى. ونەر-عىلىم، ءبىلىم، ەڭبەك جەمىسى -ادامدى ءومىر بويى تەر توكتىرەدى، شىنىقتىرادى. ءبىر ادام جونىنەن الىپ ايتقاندا ءومىر بويى كوڭىلدى بولىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىر نارسەدەن قۋانادى، ءبىر نارسەدەن اشۋلانادى، بىردە جىلايدى، بىردە كۇلەدى. زارىعادى، تورىعادى، تۇڭىلەدى. ءتىپتى تۇرشىگەدى، ءولىمدى كۇندى دە ويلايدى. ءبىراق وسىنىڭ ەم-داۋاسى -اقىل مەن سابىر، ءبىلىم مەن ونەر، ار مەن يمان، كىسىلىك...
قازاق «اشۋ دەگەن - اعىن سۋ، الدىن اشساڭ - ارقىرار. الدىن توسساڭ - توقىرار»، «اشۋدىڭ ارىستانىن اقىلدىڭ اق بەرەنىمەن اتىپ ال» دەيدى. اشۋدى اقىل جەڭەدى. اقىل سابىرعا توقتايدى. بارىنەن ايىرىلساڭ دا، اقىل مەن سابىردان ايىرىلما. سابىر مەن اقىل تارى-داي بولسا دا ، تاۋداي اشۋدى كوتەرەدى. ال اشۋ ون سەگىز مىڭ عالامدى بۇلدىرەدى.
قازاقتا «قاسى جامان قاسىنداعى دوسىن اڭديدى» دەگەن ماقال بار. مىنەزى جامان، نادان ادام قاسىنداعى دوسىمەن كۇندەس بولادى، جولداسىنان قىزعانادى، ونىمەن الىسىپ-جۇلىسىپ، كۇندەسىپ-جۇندەسىپ، وكپەلەسىپ وتەدى. بۇل -جەتەسىزدىك. ۇرشىق اينالمايتىن ناداندىق. باسىنا كوك شەگە قاقسا تۇسىنبەيتىن بىتەۋ باستىق، ارىسى ارسىزدىق.
جەتەسىز ادامدار وياۋىندا عانا ەمەس، تۇسىندە دە باسقالارمەن تىرەسىپ، داۋلاسىپ-جاۋلاسىپ جۇرەدى. اتام قازاق «جاقسى -ىسىنە سەنەدى، جامان -تۇسىنە سەنەدى» دەيدى. «كورگەندى-كورگەنسىز» دەيدى.
بۇل نە؟
بۇل -مىنەز.
سىن-سيپات، تىرشىلىك دەگەن -جانتالاسۋ، جان باعۋ، كۇرەسۋ، وزبىرلانىپ وزۋ، باسقالاردىڭ الدىندا ءجۇرۋ، جول بەرمەۋ، ءوزىن زور، باسقانى قور ساناۋ. ايتەۋىر، دەس بەرمەۋ دەپ تۇسىنەتىن ادامدار بالكىم وسىدان دا ءلاززات الاتىن شىعار. بۇل -وزىمشىلدىك. وزگەنى ويلاماۋ، باسقاعا جانى اشىماۋ، قادىرلەمەۋ، سىيلاماۋ، قۇرمەتتەمەۋ. وزىنەن باسقاعا جول بەرمەۋ. مۇنىڭ ارىسى -تەكسىزدىك، اقىلسىزدىق، دارمەنسىزدىك، كورگەنسىزدىك. ونىڭ كەۋدەسىندە قىزعانىشتىڭ قىزىل تۇلكىسى ۇيالاپ جاتادى. باسى كۇماننان، كوزى تۇماننان اشىلمايدى. جارىق الەمدە جۇرسە دە، باسى مەن كەۋدەسى قاراڭعى بولعان سوڭ، قاراڭعى دۇنيەدە ءومىر وتكىزىپ جاتقانمەن بىردەي بولادى. ىزبارلى جۇرەكتە سۇپ-سۋىق سەزىم، مۇزداي وي تۇنەپ جاتادى. سەزىمى قاڭتارداي سۋىق، اقپانداي شىڭىلتىر كەلەدى. مۇنى قازاق «سۋىق مىنەزدى»، «ءتۇسى سۋىق جان ەكەن» دەيدى.
ءجا، دۇنيەنى بۇلدىرەتىن دە، ەلدى كۇيدىرەتىن دە «وسەك ءسوز»، «بۋاز عايبات». وسەك جۇرگەن جەردە مىنەز بۇزىلادى. جاقسى ادام دا ، جان جىلىلىعىنان ايىرىلادى. كۇمان قاپتايدى، وسەك كوبەيەدى. ادامدار ءبىر-بىرىمەن الاكوز بولادى. وسەك بەرەكەنى الادى، اقىلدى ازدىرا-دى، اردى شارشاتادى.
جامان ءسوز -سۇر جىلان. ويدى جەگىدەي جەيدى. سەزىمدى كەمىرەدى. قازاقتا «ەشكىلى اۋىل -ورەگەن، قىزدى اۋىل -وسەگەن»، «تاياق ەتتەن وتەدى، ءسوز سۇيەكتەن وتەدى» دەيدى. راسىندا، وسەك پەن عايبات جۇرگەن جەردە كۇنا جۇرەدى. بەرەكەسىزدىك ىلەسەدى، جاماندىق ورنىعادى. جۇرەككە ءىن سالادى، كوڭىلدەن كور قازادى.
اقىلدى، جەتەلى، ارلى، ادامگەرشىلىكتى، ادال ادامدار وسەك ايتپايدى. ايتىلعان ءسوز اتىلعان وق دەپ قارايدى. قازاقتا «جولبارىس ىزىنەن، جىگىت سوزىنەن قايتپايدى» دەگەن ءتامسىل بار. ولار ءبارىن ءوز ساناسىمەن تارازىلايدى، ءوز كوزىمەن بەزبەندەيدى. اقىل ساڭىلاۋىنان وتكى-زەدى. جەڭىلتەكتىك ىستەمەيدى. دۇرىس-بۇرىسىن ايىرىپ، تۋرا قورىتىندى شىعارادى. ون ولشەيدى، ءبىر پىشەدى. سان ويلايدى، ساپالى ساراپتايدى. وبال-ساۋابىن ايىرادى. مىنە، ناعىز اقىلدى ادامنىڭ كورگەندى، جەتەلى كىسىنىڭ مىنەزى، ءومىر ۇستانىمى ءدال وسىلاي بولادى.
اتام قازاق سان مەن ساپا تۋرالى دا ءتۇيىندى ءسوز تۇيە بىلگەن. «مىڭ كۇنگى قاراڭعىلىقتان ءبىر كۇنگى جارىق ارتىق»، «جاماننىڭ مىڭ كۇنىنەن جاقسىنىڭ ءبىر كۇنى ارتىق»، «قيالاپ ۇشىپ قۇز باسىنا قىران دا شىعادى، ورمەلەپ ءجۇرىپ جىلان دا شىعادى»، «جاقسىنىڭ ءبىر كۇنى جاماننىڭ ءوتىپ كەتكەن مىڭ كۇنىندەي» دەيدى. بۇل بىلگەن ادامعا تۇسىنىكتى. قازاق «كوپ ءسوز -كومىر، از ءسوز -ال-تىن» دەيدى. كوجەدەي كوپىرىپ، كوبىكتى ءسوزدى كوپ ايتۋدى ۇناتپايدى. التىنداي جارقىراتىپ، از سوزبەن ايتقان ۇعىمدى ءسوزدى ۇناتادى. ون سەگىز مىڭ عالامدى تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزعان ءتارىزدى تارىداي سوزگە تاۋداي ۇعىم ۇيالاتا ايتۋ تەك حاس شەبەردىڭ قولىنان كەلەدى.
ءسوز دەمەكشى.
ءسوز -ادام مىنەزىنىڭ ايناسى. جان قۇپياسىنىڭ كورىنىسى. اتتى جۇرىسىنەن، ادامدى سوزىنەن تانيدى. قازاقتا «جاماننىڭ ءوزى ەمەس -ءسوزى تەڭ»، «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەپ ءسوز ەركىندىگىن بەرەدى. كىمنىڭ بولسا دا ءسوزىن وڭ قۇلاقپەن ەستۋ، سوزگە قۇرمەت ەتۋ دانالاردىڭ، ءبىلىمدى ادامنىڭ ءىسى. «باسقا پالە -تىلدەن» دەپ قىزىل شوقتى تىلدەن ءدۇيىم حالىق ورتاسىنا ءورت كەتىرىپ الماۋ ءۇشىن ابايلاپ تا سويلەيدى...
ادامنىڭ مىنەزى جاس شاعىنان باستاپ قارتايعانعا دەيىن توقسان توعىز تۇلەيدى، توقسان توعىز وزگەرەدى، توقسان توعىز جول باسىپ قالىپتاسادى. «مىنەز ءمىناجاتى»، «مىنەز سىرى» دەگەنىمىز وسى.
جا، ءبارى دە دۇرىس، قوعامدىق ورەدە ايتىلعان ءسوزدىڭ بارىندە وزىندىك وي، وزىندىك دالەل، وزىندىك سىر، وزىندىك نەگىز بار. سەبەپ-سالدار بار. سالىسىتىرىپ ايتىپ، جارىستىرىپ جازىپ، تۇگىنەن بۇگىنە دەيىن قازبالاۋدىڭ قاجەتى جوق. اتا-بابا سالعان سارا جولمەن ءجۇرىپ، ۇرپاق ءوسىرۋ، ورەن تاربيەلەۋ -ەڭ ماڭىزدى مىندەت. ەڭ جاقسى جول. ەل جاڭا، جەر جاڭا، زامان جاڭا، قوعام جاڭا، ءومىر جاڭا، عىلىم-ونەر جاڭا. ءقازىر ءبارى جاڭالىققا تولىپ سىقاپ تۇر. جاستار كونە مىنەزدى تاريح رەتىندە وقىساق بولدى، ول بۇگىنگە جارامايدى دەپ، قابىلدامايدى. باعزى زامانعى تاريح دەپ قانا تۇسىنەدى.
ءيا، راسىندا زامان وزگەردى، قوعام وزگەردى، ۇرپاق وزگەردى، عىلىم-ونەر وزگەردى، قۇلاق ەستىگەندى تۇگەل كوز كوردى. ءبىراق بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ءىرى-ىرگەلى مىنەزى، ورەلى ونەرى، ىسمەر ىسكەرلىگى، جويقىن جومارتتىعى، دالاداي دارقاندىعى، كورىپكەل اۋليەلىگى، كۇندەي نۇرلى كوڭىلى، تاس جارىپ اققان بۇلاقتاي ءمولدىر شەشەندىگى، قايىرىمدىلىعى، جاناشىرلىعى، باتىرلىعى، بالۋاندىعى، سارقىلمايتىن سابىرى، بەرىكتىگى، بەرەكە بىرلىگى، يماندىلىعى، ىجداھاتتىلىعى، دارا دانالىعى، مايەكتى مادەنيەتى، تولعاقتى تولعامى، تەڭىزدەي تەرەڭ ويلىلىعى، تاپقىشتىعى، تارلان تالانتى، پەيىشتەي پەيىلى، قىرانداي قيالى، ادالدىعى، ۇلىلىعى، بەسىك الاقانى، قۇتتى قۇشاعى، بال اۋەزدى بەسىك جىرى، ات شاپتىرىم، قويان جون دالا، اق داستارقانى قايدا قالادى؟
قىزدارىمىزدىڭ نازىك جانى، يبالى يمانى، ادەبى، ۋىزداي ۇيىعان ۇياڭدىعى، سىلقىم مىنەزى، ەركە-نازدى سەزىمى، ايداي ديدارى، ءموپ-ءمولدىر ماحابباتى، تاپ-تازا پاك سەزىمى، بۇزىلماعان قانى، تەرەڭ قۇپيا جانى قايدا قالادى؟
مىنە، وسىنىڭ ءبارى وتكەن اتا-بابالارىمىزدا قاندى، گەندى، تەكتى قۋىپ، جەتى اتادان جەتەكتەپ، ءبىر-بىرىنە جەتىپ، تاربيەلەپ كەلگەن ونەگەسى ەمەس پە؟
ونى تاريح دەپ قويۋ، ەسكى مىنەز دەپ تاستاۋ دۇرىس پا؟
قازىرگى جۇقپا مىنەزدى ادامدار اينالاسىنلاعى ادامدارمەن رۋحاني قارىم-قاتىناس جاساۋدان كورى، زاتتىق قارىم-قاتىناس جاساۋدى جاقسى كورەدى. رۋحاني مادەنيەت الماسۋدان كورى، زاتتىق الىم-بەرىم الماسۋدى ۇناتادى. ادامداردىڭ جانىن باعالاماي، قابىن باعالايدى. ىشكى سىرىنا ەمەس، سىرتقى سىمباتىنا نازار اۋدارادى. زاتىنا ەمەس، اتىنا قارايدى. ءسويتىپ رۋحتى تابالايدى، زاتتى باعالايدى...
ارسىز ادام اقشا كورسە اقىلدان ايىرىلادى. اقشانى ابىرويعا سانايدى، بايلىققا بالايدى، ءتىپتى اسقاقتاپ كەتەدى. وسى كۇندەرى «اقشالى ادام -اعاي، اقشاسىز كىسى -مالاي» دەگەن جاڭا ماقال تۋىپ ەدى، ول دا ساقالىن كورسەتىپ قالدى. ءىرى مىنەز ۇساق مىنەزگە اۋىستى. ۇلىقتارعا قۇلداي يلەدى، بايلارعا قۇرداي جورعالايدى. اقشانى جانىنداي جاقسى كورەدى. زاتتى باقىتىنا بالايدى، باۋىرىنا باسادى.
بۇل نە؟
بۇل -مىنەز.
بۇل -قوعامدىق جالپىلاما مىنەز. بۇرىنعى وتكەن اتا-بابالارىمىز ءبىر-بىرىنە جولىققاندا «اسسالاۋما-عالەيكۋم»، «وتباسى امان با؟ « «بالا-شاعا امان با؟، «ەل-جۇرت تىنىش پا؟« دەپ سۇرايتىن-دى. ال قازىر، ءبىر-بىرىنە جولىققان ادامدار «ءۇي بار ما، ماشينا بار ما؟«، «اقشا بار ما؟«، «مارتەبەڭ ءوستى مە؟ « دەپ امانداساتىن بولدى.
بۇل نە؟
بۇل -مىنەز.
ءيا، سولاي. جاڭا زامان ادامدارىن سوگۋگە كەلمەيدى. ويتكەنى، مىنەز تۇماۋ سەكىلدى ميكروپ، ۆيرۋس. ول تەز جۇعادى جانە تەز تارايدى. بارلىق نارسە، بارلىق تىرشىلىك زات پەن اقشاعا بايلانىپ تۇرسا، وعان نە شارا؟ بايلىق جارىستىرۋ -باقتالاسۋ، بايلىعىنا قاراي ارالاسۋ، جوقتى كوزگە ىلمەۋ. ءدال قازىرگى قوعامدىق جوقپا مىنەز.
بۇل نە؟
بۇل -مىنەز.
مىنەز بولعاندا دا ، ۋاقىت وزگەرىتكەن مىنەز. زاتتىق مادەنيەتكە بايلانعان ، رۋحاني دۇنيەدەن قول ۇزگەن، سالتاناتقا يەك ارتقان جەتەسىز مىنەز.
تاعى ارى قاراي ايتار بار.
كۇن ساناپ، اي ساناپ، جىل جىلىستاپ ۇشقان قۇستاي دامىپ وتىرعان عىلىم-تەحنيكا، زاتتىق مادەنيەت ادامدار ساناسىنا وراسان زور دارەجەدە اسەر ەتتى. كۇشتى ىقپال جاسادى. مىنەزدەرىن وزگەرتتى. اتوم-ميكرو عاسىرىنان كۇردەلى ەلەكتروندىق نازىك اسپاپتار عاسىرىنا وتتىك. الەم دۇنيەسىندە ءوندىرىلىپ جاتقان نە عاجايىپ تۇتىنۋ بۇيىمدارى ەكونوميكانىڭ قارىشتاپ تەز دامۋىن جۇزەگە اسىردى.
مادەنيەتتىڭ دە نازىك تۇستارىن ءيىرىپ اكەتىپ اسپانعا شىعاردى. وندىرگىش كۇشتەر تەز قارقىن الىپ دامىدى. اۋەلى ۇلتتار مەن ۇلىستار ارا، مەملەكەتتەر مەن مەملەكەتتەر ارا حالىقارالىق دەڭگەيدە حابارلاسۋ قاتىناسۋ قۇرالدارىنىڭ دامۋىندا وراسان جوعارى تەحنيكالىق كورسەتكىشتەر بارلىققا كەلدى. اسىرەسە قولفوندارمەن قاسقاعىمدا ماعرۋپتا وتىرىپ، ماشرۋحپەن سويلەسەتىن كۇيگە جەتتىك. عارىشتا وتىرىپ، جەردەگى تەڭگەدەي حاتتى وقي-تىن كۇيگە كەلدىك. بەينەلىك تاسىمالدار قاس-قاعىمدا ءبىر قۇرلىقتان ءبىر قۇرلىققا، ءبىر قالادان ءبىر قالاعا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىندا جۇرگەن قولفوندار ارقىلى كوشىرىلىپ جاتتى. ال ءسىز ، ويلاعان جەرىڭىزگە دىتتەگەن ۋاقىتىڭىزدا ۇلگەرىپ باراسىز. بالكىم، بولاشاق بۇدان دا كەرەمەت بولار. قاتىناس قۇرالى حابارلاسۋ قۇرالىنىڭ جىلدامدىعىنا وتەتىن كەز دە جەتەر.
ءايت دەگەندە ءتايت دەپ وعان دا بارارمىز. تۇتاس جاھان، كۇللى ادامزات وسىنداي زاتتىق تەحنيكالىق مادەنيەتتىڭ كومەگىنە جۇگىندى. ءتىپتى جانۇياداعى كۇندەلىكتى كۇنبە-كۇندىك تۇرمىستىق بۇيىمدارىمىزدىڭ ءوزى تەحنيكالىق ەلەكتروندىق تەتىكتەرمەن باسقاراتىن جۇيەگە ءوتتى. وسىنداي تاسقىنداپ كىرگەن بوگەۋ بەرمەس عىلىم تەحنيكانىڭ زاتتىق مادەنيەتتىڭ قاجەتتەرى ادامداردى اقشاعا جانە عىلىمعا مۇقتاج ەتتى-اۋ.
ەندى مىنەز وزگەرمەي قايدان تۇرسىن.
ءيا ، سولاي دا سولاي.
سولاي بولماسقا دا شارا جوق. جۇمىر جەر بەتىندەگى جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءبارى ءداۋىردىڭ اعىمىنا ىلەسىپ ءومىر سۇرەدى. داۋىرگە باعىمدى بولادى. ويتكەنى ادام -ءداۋىردىڭ تۋىندىسى. «زامانىنا قاراي كۇلكىسى، توعايىنا قاراي تۇلكىسى« دەگەن ءتارىزدى تۇرمىسىنا قاراي تۇمسى-عىن سوزادى...
ءجا، باسقانى دوعارا تۇرىپ، مىنا ءبىر اشى شىندىققا جۇگىنەيىك. جاستار ايتسا ايتقانداي. بۇرىن بەس جىل جوعارى وقۋ ورنىن وزات ءبىتىرىپ «قىزىل ديپلوم» السا بولدى، سول العان بىلىمىمەن ءومىر بويى قىزمەت ەتەدى، دەمالىسقا پەنسياعا شىعادى. باسقا جاقتان ءبىلىم ىزدەپ ۇيرەنبەيدى. بەس جىلدىق ءبىلىم ءبىر ءومىر نان تاۋىپ جەۋىنە جەتەدى. ءبىر ديپلوم ءبىر وتباسىن باعۋشى ەدى.
ال قازىر شە؟
ولاي ەمەس. بەس جىلدىق وقۋ ءوز الدىنا، بەس جىلعا جارايدى. ءتىپتى شىنداسا ءبىر جىلعا جارايدى.
نەگە؟
مىناۋ ەلەكتروندىق ەرەكشە دامۋ بەس جىلدا بەس عاسىرلىق، بەس ايدا بەس جىلدىق كۇردەلى تەحنيكالىق وزگەرىستەردى اكەلىپ وتىر. الەم ەلىندەگى بار جاڭالىق بازارعا سالىنىپ وتىر. قوعامنىڭ ءار مۇشەسى تەك قانا ءوزى تۇتىناتىن قاراقان باسىنىڭ قامى ءۇشىن دە ساعات سايىن، ءسات سايىن تىنباي ۇيرەنىپ وتىرۋى كەرەك. ءار جاڭالىقتى جاتسىنباي قابىلداپ وتىرۋى كەرەك.
جاڭا تەحنيكا-لاردى يگەرىپ وتىرۋ كەرەك. باسقانى قوي، تەك ۇيدەگى ءۇي مۇلكىنە ارنالعان تۇرمىس بۇيىمدارىن يگەرۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. بۇل بارىمىزگە تۇسىنىكتى جاي. عىلىم تەحنيكانىڭ جويقىن تاسقىنىندا كومىلىپ قالىپ، كوز اشا الماي وتىرساڭ، قوعامدىق ورتادا ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءوزى دە قيىن. ارمان ماقساتتى ورىنداۋ بىلاي تۇرسىن، قارا جۇمىسقا قاتىناسىپ، نان تاۋىپ جەۋ دە وڭايعا سوقپايدى.
ءيا، مىنە، دامىعان عاسىر. ءبىراق، ادام يگەرگەندى ادام يگەرەدى. ادام جاساعاندى ادام جاسايدى. بىرەۋدىكىنە قىزىقپا، قىزىقساڭ ودان ارتىق ەتىپ جاساپ ال. ءبارى قولىڭنان كەلەدى. ونى سەنىڭ قۇلشىنۋىڭ بىلەدى. جۇقپا مىنەز كاسىپتىك مىنەزگە اينالدى. ادامداردىڭ دوسى -كومپيۋتەر. قۇلاعى، كوزى، ءتىلى، سەزىمى، ويى، ارمانى، مادەنيەتى، عىلىمى، ارىسى ماحابباتى -كومپيۋتەر.
بۇل نە؟
بۇل تاعى دا مىنەز.
تاعى دا زاتتىق مادەنيەت، كوڭىلدى جاۋلاپ العان زاتتىق نەگىز، تەحنيكالىق پارىز ۇلكەن ەكونوميكالىق كوزقاراستى تۋدىردى. زاتتىق بايلىققا باعىمدى بولعان ادامدار ادامداردىڭ ىشكى دۇنيەسىن بىلگىسى كەلمەيدى دە. ارتتاعىنى قويىپ، الدىعا ىلسە الماي جۇرسەك نە ىستەيمىز دەپ دال بولاتىندارى دا بار. بايلىق ءۇشىن بارلىعىن بازارعا سالىپ، قاربالاس جۇرگەن الدەبىرەۋدەن اتا-بابانىڭ سالتىن سۇراۋدىڭ ءوزى دە ۇيات...
وندىرگىش كۇشى دامىعان ەلدەر سان الۋان تەحنيكالاردى بازارعا سالدى. پايداعا بەلشەسىنەن باتتى. ءبىراق ولار تاريحىنان، تىلىنەن، دىلىنەن، دىنىنەن، سالت-داستۇرىنەن كەتكەن جوق. زاتتىق مادەنيەت پەن رۋحاني مادەنيەتتى قۇستىڭ قوس قاناتىنداي پايدالانىپ دامىعان ۇستىنە دامىدى، وركەندەگەن ۇستىنە وركەندەدى.
ءبىز اتا-بابا مىنەزىن بايلىققا بالاپ، قوردالىققا ساناپ، ەكونوميكا مەن عىلىمدى وسىلاردىڭ پايداسىنا شەشسەك، باقىتتى بولامىز، ءارى قازاقى مىنەزىمىزدە قالا بەرەمىز. سالتىمىز دا، ءداستۇرىمىز دە بۇزىلمايدى.
اتتان جىعىلساق تا، سالتتان جىعىلمايىق.
بولات بوپاي ۇلى، «قازاق مىنەزى» اتتى كىتابىمنەن ءۇزىندى.