قارا جورعا قازاق ءبيى مە؟
بىزگە كونەدەن جەتكەن بيلەردىڭ سارقىتى «بۋىن بي». وسى ءبيدى 1986 -جىلى الماتى وبلىسى نارىنقول اۋدانىنان وزبەكالى جانىبەكوۆ الدىرعان ەكى جۇمىسكەر اعامىز ءبىزدىڭ انسامبلگە كورسەتكەن ەدى. ونى حورەوگراف تالانت قىلىشبايەۆ جاقسى بىلەدى. سوندىقتان ۇلتتىق بي ونەرىنىڭ تاريحىن تەرەڭىرەك قوزعاپ، پاراساتتى ءسوز ايتۋ ءۇشىن وسى سالادا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن بىلىكتى مامانداردىڭ، ونەرتانۋشى عالىمداردىڭ وي-پىكىرىن ۇسىنىپ وتىرمىن.
حورەوگراف، قازاقستان حورەوگرافتار وداعىنىڭ مۇشەسى:
- قازاقتىڭ بيلەگەنىن نەمەسە بيلەمەگەنىن انىقتاۋ ءۇشىن، تاريحتىڭ بىزگە بەلگىلى باستاۋىنا نازار اۋدارعان ءجون. قازاقتىڭ قازاق بولعانعا دەيىنگى ۋاقىتقا نازار اۋدارساق، 1465-1466 -جىلدارى ۇلى دالانى مەكەندەگەن دەشتى- قىپشاق مەملەكەتىنىڭ بولعانى «يگور جاساعى تۋرالى جىر» جازبالارىندا انىق ايتىلعان. بۇل جىردا ءوزارا قىرقىسىپ بەرەكە تاپپاعان كيەۆ رۋسى كنيازدەرىنىڭ تۇسىندا قىپشاقتاردىڭ ۇستەمدىگى باياندالادى. سول زامانداعى تۇركىلەردىڭ «قىپشاق ويىنى» بولعاندىعى جونىندە تاريحشىلاردان ەستۋىمىز بار. ادجار، تۇرىك، گرەك، مولدوۆا، ت. ب. ۇلتتاردىڭ بيلەرىنەن دە كەزدەسەدى. ءتىپتى ءبوروديننىڭ مۋزىكاسىنا قويىلعان «پولوۆەتسكيە پلياسكي» ءبيى قىپشاقتاردىڭ ءومىرىن كورسەتەدى. كەيىن سونداي دەرەكتەردى جاڭعىرتۋ ءۇشىن تاريحشى ەتنوگراف، مەملەكەت قايراتكەرى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ باستاۋىمەن «التىناي» ءان-بي انسامبلىندە ەجەلگى قىپشاقتاردىڭ «القا قوتان» ويىنى جاڭعىرتىلعان. وزبەكالى اعامىزدان ارتىق ەتنوگرافيانى، قازاق مادەنيەتىن ونىڭ ىشىندە بيگە قاتىستى دۇنيەلەردى زەرتتەگەن ادام جوق شىعار. «القا قوتان» قازاقتا ەكى ماعىنادا تۇسىنىك بەرەدى. ءبىرىنشىسى اقساقالدار كەڭەسى، بيلەر كەڭەسى بولسا، ەكىنشىسى قازاق اۋىلىنىڭ قونىستانۋ جۇيەسىندەگى ەرتەدەگى دوڭگەلەنە قورشاۋ قۇرا ورنالاسۋ ءتارتىبى.
«قازاقتا بي بولماعان» دەپ كەسىپ ايتىلعان پىكىرلەرگە بايلانىستى مىنانداي وي قوزعاعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن. جوعارىدا ايتىلعانداي، تۇرگەش، تۇرىك قاعاناتىن ودان ەرتەرەكتەگى ساق، عۇندارعا تەرەڭدەمەگەندە دە، قازاق حالقىنىڭ الدىندا دەشتى- قىپشاق مەملەكەتى ۇستەمدىك قۇرعان. كەيىن قازاق، وزبەك، نوعاي، قاراقالپاق، تاتار، باشقۇرت، قاراشاي بولىپ تاراعان ۇلتتار ءوز بيلەرىن ساقتاعاندا، قازاقتار ساقتاي الماعان دەگەن ءسوز لوگيكاعا دا، دەرەك- دايەكتەرگە دە سايكەس ەمەس. ەگەر بي بولماسا، «بي» ءسوزى «بي كۇيى» دەگەن كۇيدى قايدا جىبەرەمىز؟
قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، ءبيشى، بالەتمەيستەر داۋرەن ءابىروۆتىڭ زەرتتەۋلەرىندە «بي» دەگەن ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىنا ءۇش ماعىنا بەرىلگەن. «بي» دەگەن دويبى ويىنىنداعى بي، بيگە شىعىپ شەكسىز مۇمكىندىك الۋ، بي بولىپ حالىق اراسىندا ادىلدىك جولعا سالىپ باسقارۋ نەمەسە بي بيلەپ وزىنە قاراتۋ. بۇل ءۇش ماعىنادا دا بيگە قاتىستى وبەكتىلەر قاراپايىم ەمەس. «بي» دەگەن تۇسىنىكتىڭ وتە اۋقىمدى ەكەندىگى ايقىن بىلىنەدى. كوپەنگاگەن قالاسىندا تابىلعان ХІІІ -ХІV عاسىرلاردىڭ تاريحي ادەبي جادىگەرلەرىنىڭ ءبىرى (لات. Codex Cumanіcus) «قىپشاقتار سوزدىگىندە» - «بيلەيمىن» دەگەن ءسوزدىڭ كورسەتىلگەنىن داۋرەن ءابىروۆ ايتىپ وتكەن.
ەگەر قازاقتاردا بي بولماسا جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالدار، دالەلدەر قايدان پايدا بولدى؟ ! ورحون- ەنيسەي جازبالارىندا، ماحمۇد قاشقاري، ماركو پولو جازبالارىندا قازاقتىڭ بيلەرى تۋرالى جازىلماعانىن نەمەسە جازىلعانىن ايتا المايمىن. ءبارىن ءبىلىپ، زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر ول كەزدەرى بي جىن- شايتاننىڭ ءىسى دەپ ەسەپتەلسە، ارينە جازبالاردان تىس قالۋى ابدەن مۇمكىن. بارلىق اقپاراتتى بىلمەگەننەن كەيىن، قازاقتا جوق، بولماعان نەمەسە ءبارىن بىلەمىن دەگەن وي اداسۋعا اكەپ سوعادى. مىسالى، ⅩⅨ عاسىردا نەمىس شىعىستانۋشىسى، ساياحاتشى كلاپروت گەنريح يۋلي «ازيا. پوليگلوت» باسىلىمىنىڭ اۆتورى، 1805 -جىلى كوكتەمدە قازان، پەرم، ەكاتەرينبۋرگ، توبولسك، ومسك، تومسك، كراسنويارسك قالالارىن ارالاپ يركۋتسكىگە جەتىپ، ول جەردەن ءتۇڭعۇس، باشقۇرت، ياكۋت، قىرعىز، قازاق حالىقتارىنىڭ تۇرمىسى مەن تىلدەرىن زەرتتەۋ ءۇشىن جاساعان ەكسكۋرسيا كەزىندە سالىنعان سۋرەتتەرىنىڭ بىرىندە «تانتسۋيۋشي كازاحي» ءبيى بەينەلەنگەن. مۇنداي فاكتىلەر دالەل ەمەي نەمەنە؟! قاي حالىقتىڭ بي ونەرىن زەرتتەپ قاراعاندا دا، ەڭ باسى ەلىكتەۋدەن باستالىپ، كەيىننەن تۇرمىستىق، اڭشىلىق، ت. ب. ودان ءارى قازىرگى كورىپ جۇرگەن دەڭگەيگە دەيىن دامىعاندىعىن بايقايمىز. «تارتىس» ، «اۋدارىسپاق» ، «اسىق ويناۋ» سياقتى پروتسەستەر، قازاق بيىندە ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسەدى. مىسالى، ءبىزدىڭ زامانىمىزدا دا بۇل ويىندار كۇندەلىكتى تۇرمىستان قالىپ بارادى. سوندىقتان سول ويىنداردى، «ادەت- عۇرىپتاردى» ۇمىتپاۋ ءۇشىن بي كومپوزيتسيالارى ارقىلى ساقتاپ وتىرعان دۇرىس. قازاقتىڭ سوڭعى 300 -جىلىندا بي تۋرالى قاي جەردە، قانداي دەرەكتەر جازىلعان دەگەندە، شارا جيەنقۇلوۆادان، ەرتەرەك بيلەگەن جالپاقباس ورازعاليەۆ، ىسقاق بىجىبايەۆ، بەرىكبول كوپەن ۇلى (اعاشاياق) سىندى بي تاريحىندا ءىز قالدىرعان ادامداردى قايدا جاسىرامىز؟ ارىستان اقساقالدىڭ نەمەسە باسقا ەلدەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ «مەن الىپ كەلدىم»، «مەن جارىققا شىعاردىم» دەگەندەرى مۇمكىن ەرسى ەستىلگەن شىعار. ءبىراق ول مادەنيەت قازاقتىكى دەپ تۇرمىستىق جاعدايدا بيلەنەتىن بي دەپ قاراستىرىلاتىن بولسا حورەوگرافيا ونەرىن تولىقتىراتىنى ءسوزسىز. ول بيدەگى كورەرمەنگە دورەكى كورىنەتىن قيمىلدارى، ومىردە كەزدەسەتىن ادامنىڭ قاتتى، شالت، اقىرىن، داۋىستاپ، ايقايلاپ ايتقان سوزدەرى بولۋى مۇمكىن. ياكي بي ورىنداۋشىنىڭ نەمەسە اڭگىمە ايتۋشىنىڭ شەبەرلىگى دەسە دە بولادى. ءبىز، بيشىلەر قاۋىمى، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءوتىپ جاتقان حالىقارالىق مادەني ءىس- شارالاردا ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتىمەن تانىستىرامىز. ونىڭ ىشىندە قولونەر، سالت- ءداستۇر، كوركەمونەر، ءان مەن بي.
بۋىن ءبيى ىشكى قىتايدان كەلگەن دەگەن پىكىرگە بىلاي جاۋاپ بەرەر ەدىم. ول ءبيدىڭ اتاۋى دا، قيمىلدارى دا كەڭەس وداعى كەزىندە ءتىپتى ومىرىندە قىتاي تۇگىلى، جارىتىپ ورىس كورمەگەن نارىنقول اۋدانىنىڭ مەحانيزاتورى بيلەپ كورسەتكەننەن، زەرتتەۋشى و. ۆسيەۆولودسكايا- گولۋچكەيەۆيچ جازىپ العان. ماقالادا ايتىپ وتىرعان، «قارا جورعا» ىشىندەگى بي قيمىلدارى سول مەحانيزاتورلار كورسەتكەن، بۋىن ءبيىنىڭ قيمىلدارى دەپ ايتار ەدىم. ارينە، كوپ نارسە ورىنداۋشىعا دا بايلانىستى بولادى. مىسالى، اڭگىمەنى مايىن تامىزىپ ايتاتىن نەمەسە ءاندى وتە كەرەمەت ايتاتىن ونىڭ ۇستىنە سوزبەن ايتىلعان ولەڭگە بيلەنگەن بيدە سۋرەتشىلەر، اقىن، جازۋشىلار، سازگەرلەر ءوز كاسىپتىك كوزقاراسىمەن قاراپ ءار مامان ءوز ءىسىن ايتۋى زاڭدى. ماقالا اۆتورى جازۋشى رەتىندە سول ءاننىڭ سوزىنە سىن سالسا ورنى ءبىر بولەك، ال مادەنيەتكە ونىڭ ىشىندە حورەوگرافياعا، سول ماماندىقتىڭ ماماندارى سىن ايتقان دۇرىس شىعار. ال «قارا جورعا» ءبيىن قازاقستاندىق بالەتمەيسترلەردىڭ قويعان نۇسقاسى دا بار. نەگىزىندە «قارا جورعا» كۇيىنىڭ 3-4 نۇسقاسى بار ەكەنى بەلگىلى. قازىرگى كەزدەگى سول ۇلى دالادان تامىرى تارتاتىن وزبەك، قاراقالپاق، تاتار، ت. ب. ۇلتتاردىڭ بيلەرى دە ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنان باستاپ قانا، كەڭ دامي باستاعانىن بىلەمىز. ەگەر قازاق ورتاعا قاراپ وزگەرمەسە، نەگە ءبىز قازاقتار باياعى زامانداعىداي شاپان كيىپ ەمەس، ءساندى تون ىشىكتەر، اتقا ءمىنىپ ەمەس، نەشە ءتۇرلى كولىككە، تۇيە شانامەن ەمەس، پويىز، ۇشاقتارمەن جۇرەمىز. ويتكەنى زامان وزگەرىپ، ورتا دامىپ جاتىر.
ورتامەن مادەنيەت، عىلىم دا دامىپ كەلەدى. ينتەگراتسياسىز مۇنداي سالالار دامىمايدى. سوندىقتان تىڭداۋشىلارىمىز قازاقتا بي بولماعان دەسە، ەندى ورتامەن پايدا بولدى دەپ قابىلداپ، ەگەر قازاقتا بي از بولعان دەسە زامانعا، ورتاعا بايلانىستى وزگەرگەن ءتۇرى دەپ قابىلداۋعا بولادى.
فاريدا اليەۆا، ا. سەلەزنيەۆ اتىنداعى الماتى حورەوگرافيالىق ۋچيليشەسىنىڭ تاريحي- تۇرمىستىق جانە قازاق ءبيىنىڭ مۇعالىمى، مادەنيەت قايراتكەرى:
- مەن حالقىمىزدىڭ سالماقتى، بايسالدى، تەكتى دەگەن سوزدەرىمەن كەلىسەمىن. ءوز باسىم قازاقتىڭ كوركەم ادەبي ءتىلىن، تاربيەسىن، مادەنيەتىن، بويىما ءسىڭىرىپ وسكەنمىن. الايدا قازاق حالقىنىڭ بي مادەنيەتى بولماعان دەگەن پىكىرگە كەلىسپەيمىن. ارينە، قازاق ءبيىنىڭ دامۋىنا كوپ نارسە كەدەرگى بولدى. ونىڭ باستى سەبەبى - حالقىمىزدىڭ كوشپەلى ءومىر سۇرۋىندە. دەگەنمەن، قازاق حالقىندا ءبيدىڭ بولعانىن ونەرتانۋشى، تاريحشى، ەتنوگراف، عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى كورسەتىپ وتىر. وسىعان قوسا، بۇل ماسەلەگە كوپتەگەن ورىس، ەۋروپا ساياحاتشىلارى دا توقتالعان. قازاقتىڭ بي ونەرى ەرتە زاماننان قالىپتاسىپ، عاسىردان- عاسىرعا جالعاسىپ كەلە جاتقان مۇرا دەپ سەنىمدى تۇردە ايتا الامىن.
سەرالى تلەۋبايەۆ، شىمكەنت ساز كوللەدجىنىڭ ديرەكتورى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- «قارا جورعا» دەگەن ول قازاقتىڭ ءبيى ەمەس، ءبىراق ونىڭ ىشىندەگى ءبىراز بي ەلەمەنتتەرى قازاقتىڭ بيىندە بار نارسە. ول بۋىن ءبيى. ءبىراق سوڭعى جىلدارى قىتاي قازاقتارى ايتىپ جۇرگەن «قارا جورعا» ءانىنىڭ سوزدەرى ءتىپتى ساناعا جات. قۇلاققا تۇرپىدەي تيەدى. ءيا، قازاقتىڭ بيىنە جاتقىزا المايمىن. ونى ساراپتاپ، جوندەپ جاساۋعا ارينە بولادى. كەلگەن زاتتىڭ بارلىعى قازاقتىكى ەكەن دەۋىمىز ول دا دۇرىس ەمەس. كەزىندە شۇعىلا ساپارعالي قىزىنىڭ «تاۋىس قۇس» ءبيى، «اققۋ» ءبيى قازاقتىكى بولىپ كەتكەن ەدى. ول قازىر ءسال توقتالدى عوي. كوپ بي بايقاۋلارىندا بولدى. قازىر بايقاۋلاردا ونداي بيلەر ازايىپ، وزىمىزگە ءتان قازاقتىڭ بيلەرىنىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. سول سياقتى «قارا جورعا» دا باسىندا بۇرق ەتىپ شىققانىمەن، ول دا سايابىرسىپ قالدى. ول ءبيدىڭ دە زامانى ءوتتى. ەلىمىز ۇلكەن مەملەكەت بولعاننان كەيىن تەك كاسىبي ءبيشى، كاسىبي حورەوگرافتار ەمەس ونىڭ ىشىندە اۋەسقوي حورەوگرافتاردىڭ، بيشىلەردىڭ بولۋى دا زاڭدى.
«قازاقتا بي جوق» دەگەن پىكىردى ويلانىپ ايتۋ كەرەك. مۋزىكا بار جەردە، بي قاتار جۇرەدى. الەمدە بار زاتتى قازاقتا جوق دەپ كەمسىتپەۋ قاجەت. نەمىس حالقىندا ەكى- ءۇش قانا قيمىل بار، سودان قانشاما بي شىعارىپ وتىر. ورتا ازيا بويىنشا سالىستىرساق، ەڭ كوپ قول قيمىلى قازاق بيىندە! بارلىق حالىقتان ەرەكشە. ءبىز نەگە بار قيمىلدارىمىزدى، جوققا شىعارۋىمىز كەرەك؟ مۇنداي نارسەلەردى قويۋ كەرەك.
عاينيكامال بەيسەنوۆا، ۇستاز، شارا جيەنقۇلوۆانىڭ شاكىرتى:
- قازىرگى كەزدە قازاق حالقىن ءداستۇرلى، سۇلۋ، تابيعي قۇبىلىس رەتىندە سيپاتتايتىن ەرەكشە بيلەرىمىز دامىدى. بۇكىل الەم قازىر ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بيىنە تاڭعالادى. العاشقى بي ونەرىنىڭ قارلىعاشتارى شارا جيەنقۇلوۆا، حورەوگرافتار د. ءابىروۆ، ز. رايبايەۆ سىندى بالەتمەيستەرلەردىڭ ارقاسىندا تاماشا بيلەر دۇنيەگە كەلەدى. مەن قازاق حالقىنىڭ بيگە يكەمى جوق دەپ ايتا المايمىن. كەرىسىنشە، وتە قابىلەتتى. ەركەكتەر دە، ايەلدەر دە وتە ەپتى، مايىسىپ، مىڭ بۇرالىپ تۇرادى. قازاقتىڭ ءبيى ءمىنسىز، تاماشا! بۇكىل الەم بەكەرگە قول سوقپايدى. قازاق ءبيى - حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعىن، رۋحىن كورسەتەدى.
ايگۇل قۇلبەكوۆا، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ونەرتانۋ پروفەسسورى:
- قازاقتا بي ونەرى بولعاندىعى راس. ءبىزدىڭ «بيلەرىمىزدىڭ كوبى ساقتالمادى، نەگە جەتپەدى» دەپ رەنجۋىمىز ورىنسىز. سەبەبى قازاق ءوز تاريحىندا قانشاما دۇربەلەڭدى، ادامزات تاريحىندا بولماعان اشتىقتى، جۇتتى باستان كەشىردى. بۇل جۇتتان كەيىن قازاق حالقىنىڭ اسىل ازاماتتارى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى اتىلدى. تاريحىمىز تالاۋعا ءتۇستى. تونالدى. ورتەلدى. جوعالدى. وسىنداي جاعدايدا جۇرگەن حالىققا بي بيلەپ كوڭىل كوتەرۋ قايدان بولسىن؟ نەگىزى بۇل ءبيدىڭ اتى «بۋىن بي»، «قارا جورعا» دەگەن كەيىنگى اتاۋ.
ايگۇل ءتاتي، «استانا بالەت» تەاترىنىڭ بالەتمەيستەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى:
- «قارا جورعا» - قازاقتىڭ ءبيى. قازاقتىڭ ءبيى بولماعان دەگەندى قاي جاقتان شىعارىپ الىپ وتىرعانىن تۇسىنبەيمىن. ول مەنتاليتەتكە بايلانىستى. قازاقتىڭ ۇلكەن- كىشىگە دەگەن ءبىر- بىرىنە دەگەن سىيلاستىعى، قارىم- قاتىناسى سونى ايتقان بولار. بيگە «ونەر» دەپ قاراپ وتىرعان جوق، ءبيدى قارىم- قاتىناس قۇرالى رەتىندە قاراپ وتىر. ماسەلە - كوزقاراستا. مىسالى، ءبىز دومبىرا كۇيلەرىنە اسا قۇرمەتپەن قارايمىز. ونەر دەپ قارايمىز. تويدا تانىمال بولعان «قارا جورعا» ءانىنىڭ سوزىنە مەن دە كوڭىلىم تولماي رەنجىگەنمىن. نە سەبەپتى اجەلەرىمىز كەڭكىلدەپ، اتالارىمىز سەلكىلدەپ ءجۇر دەپ. ونىڭ ۇستىنە ءبىر- بىرىنە ءتونىپ بيلەگەن نە سۇمدىق دەگەن پىكىردە بولعانىم راس. ءبىراق بۇل قازاقتا بي بولعان جوق دەگەن ءسوز ەمەس.
تويعان ءىزىم، پروفەسسور، قازاق ۇلتتىق ءبيىنىڭ عىلىمي- ادىستەمەلىك زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى:
- ءبىز - جاي عانا قازاق ءبيىن بيلەپ، ءومىرىمىزدى سوعان ارناپ، قازاق بيىنەن ساباق بەرىپ جۇرگەن ادامدار ەمەسپىز، سونىمەن قاتار سولاردىڭ بارلىعىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدارمىز. ماركو پولو ءجۇرىپ وتكەن جەرلەردە، يا بولماسا، ن. ساۆيچيەۆتىڭ قۇرمانعازىنىڭ ۇيىندە ءبيدى سۋرەتتەيتىن، ونىڭ بەرگى جاعىندا 1934 -جىلى الماتىدا وتكەن بۇكىل قازاقستاندىق حالىق ونەرپازدارىنىڭ 1- سلەتىنە قاتىسىپ، ەل اراسىنداعى بيشىلەر تۋرالى جازعان قانابەك بايسەيتوۆتىڭ دەرەكتەرى، تاريحشى، ەتنوگراف، بي ونەرىنىڭ جاناشىرى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ەڭبەكتەرى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ايتقانى بار. جالپى، قازاقتا بي بولماعان دەگەنگە ەش كەلىسپەيمىن. بي دەگەنىمىز نە؟ بي دەگەنىمىز - دەنە قيمىلى. سوندا باسقا حالىقتىڭ دەنەسى قيمىلداي الادى، ال قازاقتىڭ دەنەسى قيمىلداماي ما؟ ادام بولعاننان كەيىن، بي العاش «اپ» دەپ «ىم- يشاراتتان» تۋعان دۇنيە. ال ماعان ەندى قازاق «ىم- يشاراتپەن» سويلەسپەگەن دەپ كورىڭىز. كيىز باسۋدى بي قىلىپ ساحناعا شىعارىپ ءجۇرمىز. قىستا قىستاۋعا، جازدا جايلاۋعا كوشىپ جۇرگەن قويشىنىڭ قىزىمىن. قولداعى بار دۇنيە قولداعى قويدىڭ ءجۇنىن ىسكە اسىرۋ بولدى. سوندىقتان كيىز باسىلىپ، تەكەمەت باسىپ، كيىزدىڭ ۇستىنە ويۋ سالىپ، «سىرماق» دەپ اتاپ ءىلىپ قوياتىن. كيىزدى جالعىز ادام باسا المايدى. كورشىلەرىمىز، اعايىن- تۋىستار بار، قىزدار بار، ۇلكەن اپالارىمىز باسقارىپ، قولىنىڭ كۇشى بار قىز- كەلىنشەكتەرگە باسقىزىپ دۇنيە قىلعان. سول تەكەمەتتەر اياقتىڭ استىندا بالەنباي جىل جاتقاندا جىرتىلمايتىن، كازىرگى كىلەمنەن دە مىقتى بولعان. ول كيىز باسۋ كەزىندە سول ءۇيدىڭ يەسى داستارقانىن جايىپ، ەڭبەك ەتىپ جاتقان قىز- كەلىنشەكتەردىڭ الدىنا اس قويىپ، اندەرىن ايتىپ، جۇندەرىن ساباپ، بىلەكتەگەندە، دەنە قالاي قوزعالدى؟ سونىڭ بارلىعى - دەنە قيمىلى. ال توي- تومالاقتا سەكەڭدەمەگەن ەكەن دەپ قازاقتا بي بولماعان دەگەنگە كەلىسە المايمىن. قازاقتىڭ ءار قيمىلى بيگە بەرگىسىز بولعان.
تاڭەرتەڭ تۇرعاندا ۇيدە ەڭ ۇلكەن ادام بولسا، كەلىن الدىنان كەسىپ وتپەگەن. كۇتىپ تۇرىپ، سالەمىن جاساپ، ۇلكەن كىسىنى وتكىزىپ جىبەرىپ بارىپ وتكەن. قازىر بىزدە قازاق ءبيىن وقىتۋ بارىسىندا «سالەم»، «ءتاجىم» دەگەن تۇسىنىكتەر بار. قازىر كەز كەلگەن ادام قازاقتا بي بار، بي جوق دەپ ارالاسا بەرەتىن بولىپتى. نەگە كۇي تارتاتىن، ولەڭ ايتاتىن، ءان شىعاراتىن قازاقتىڭ دەنەسى قيمىلداماي قاتىپ قالعان دەپ ويلايدى كەيبىرەۋلەر؟ «قارا جورعا» دەپ اتالعان انگە بيلەنىپ جۇرگەن بي تۋرالى ايتىلعالى، 15-20 -جىل بولىپ قالعان شىعار. ول بيلەردى ءبىز دە قوشتاعان جوقپىز. ونى مەن راديودان دا، تەلەديداردان دا تالاي ايتقانمىن.
ءتۇيىن: ءيا، پىكىر الۋاندىعى، سىن دەگەن قاشاندا كەرەك. اسىرەسە، ونەر ادامدارىنا اۋاداي قاجەت. ءبىراق قازاق ونەرىنەن «بي» جانرىن مۇلدەم الىپ تاستاعان قالاي بولار ەكەن؟ مەن بۇل ماقالانى جازۋ ءۇشىن ارنايى مامانداردىڭ پىكىرىن، كوزقاراسىن ءبىلدىم. سويتسەم، مەنىڭ تۇيسىگىم الداماپتى. بارلىق كاسىبي بي ونەرىندە جۇرگەن مامانداردىڭ كوزقاراسى ءبىر جەرگە توعىسىپ وتىر. بي - قوزعالىس. ماڭگىلىك قوزعالىس. قاراپايىم قيمىلدان باستاپ، ەڭبەك ەتكەن ءار ادامنىڭ، اڭشىلار مەن جاۋىنگەرلەردىڭ، سۇلۋ قىزداردىڭ اسەم ءجۇرىسى مەن تابيعاتتاعى اسەم قۇبىلىستاردىڭ بارلىعى دا قيمىل- قوزعالىس رەتىندە عاسىردان- عاسىرعا جالعاسىپ، كوركەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن كەزى. بي - تىرشىلىكتەگى ءار قۇبىلىستىڭ كوركەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ءساتى. سوندىقتان «جوقتى» ايتپاستان بۇرىن وتكەنىمىزگە سالاۋات ايتىپ، بار ەڭبەكتى جوققا شىعارمايىق.
ەركەبۇلان اعىمبايەۆ، نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمدىگىنىڭ «ناز» مەملەكەتتىك بي تەاترىنىڭ ديرەكتورى
Egemen Qazaqstan