بۇركىتشى قىز ايشولپان: قازىر قازاق، موڭعول، تۇرىك، اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندە سويلەيمىن

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات – موڭعوليادا تۋعان ايشولپان بۇركىتشى قىز رەتىندە الەمگە تانىمال. ول قازىر الماتىدا تۇرادى.

ايشولپان نۇرعايىپ قازاقستاندا ءبىلىم الىپ جاتىر. بىرنەشە شەتەلدىك وقۋ ورنى شاقىرعانىمەن سۇلەيمەن دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتى تاڭداپ، قازىر «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الىپ جاتىر. بۇركىتشى قىز ايشولپان قالاي الەمگە تانىلدى؟ موڭعولياداعى تۇڭعىش بۇركىتشى قىز قازىر نە ىستەپ ءجۇر؟ بولاشاق جوسپارى قانداي؟ Informburo ءتىلشىسى ايشولپانمەن اڭگىمەلەسىپ، وسى ساۋالدارعا جاۋاپ الدى.

- قازاقستانعا قاشان كەلدىڭىز؟

- موڭعوليادا مونعول- تۇرىك ليتسەيىندە وقىدىم. 2018 -جىلى قازاقستانعا العاش كەلگەنىمدە «ءبىلىم- يننوۆاتسيا» حالىقارالىق قوعامدىق قورى Spectrum مەكتەبىندە وقۋ گرانتىن تابىستادى. 11-سىنىپتىڭ جارتىسى مەن 12-سىنىپتى ەلوردادا وقىدىم. ساباقتار اعىلشىن تىلىندە ءوتتى. العاشىندا ورىس ءتىلى قيىنعا سوقتى. قازىر بەس: قازاق، موڭعول، تۇرىك، اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندە سويلەيمىن.

مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ سۇلەيمەن دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتكە «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعى بويىنشا وقۋعا ءتۇستىم. ادەبي شىعارمالاردى ءسۇيىپ وقيمىن. ءبىرىنشى كۋرستى ونلاين وقىپ، ەكىنشى كۋرستا الماتىعا كەلدىم. ۋنيۆەرسيتەتتە ءارتۇرلى ءىس- شارالارعا قاتىسامىن. توعىزقۇمالاق ويناپ، كىتاپ وقىپ، توقىما توقيمىن.

- ۋنيۆەرسيتەتتە ايشولپاندى بۇركىتشى قىز رەتىندە تانيتىندار بار ما؟

- كوبى تانيدى. جاقىندا ۋنيۆەرسيتەتتە مەن تۋرالى فيلمنىڭ تۇساۋكەسەرى بولدى. فيلم بۇعان دەيىن 30 ەلدە كورسەتىلگەن ەدى.

- The Eagle Huntress دەرەكتى فيلمى قالاي ءتۇسىرىلدى؟

- موڭعولياعا بۇركىتشىلەر سايىسىنا كەلگەن يزرايلدىك فوتوگراف اشەر سۆيدەنسكي ەر بۇركىتشىلەردى عانا كورىپ، نەگە ايەلدەر دە بۇركىت ۇستامايتىنىن زەرتتەگەن. ۇيىمىزگە تۋريستەر كوپ كەلەتىن. تىلشىلەردىڭ ءبىرى وعان التانتسوگتستە نۇرعايىپتىڭ قىزى بۇركىت باپتايدى دەپ ايتىپتى. فوتوگراف اۋىلعا كەلىپ، تاۋدا سۋرەتكە ءتۇسىردى. سول كىسىنىڭ ارقاسىندا الەمگە تانىلدىم.

اۋىلعا كەلگەن تۋريستەر فوتوعا تۇسىرە بەرەتىن، ءبىز دە وعان ۇيرەنگەنبىز. ءبىراق الەمگە تانىلامىن دەپ ويلامادىم. رەجيسسەر وتتو بەلل سۋرەتتى كورگەن سوڭ مەن تۋرالى فيلم تۇسىرەمىن دەپ ۇيگە كەلدى. ول كەزدە كىشكەنتاي ەدىم. كوپ نارسە بىلە بەرمەدىم.

مەن كۇلە دە، جىلاي دا المايمىن، كينوعا قالاي تۇسەمىن دەپ ايتقانىمدا ولار كۇلىپ، كۇندەلىكتى ءومىرىڭدى تۇسىرەمىز دەدى. كينوعا تۇسپەيمىن دەپ اتقا ءمىنىپ تاۋعا قاشىپ كەتكەن ەدىم.

اتام مەن اكەم اقىل ايتىپ، كەلىسىمشارتقا وتىردىق. فيلم موڭعوليادا 12 جاسىمنان باستاپ ەكى جارىم جىل ءتۇسىرىلدى.

- قالاي بۇركىتشى قىز اتاندىڭىز؟

- مەن ۇل سەكىلدى وسىرگەن. كىشكەنتاي كەزىمنەن كوزىمدى اشسام كورگەنىم بۇركىت بولاتىن. التى جاسىمنان اتقا ءمىنىپ ۇيرەندىم، سەگىز جاسىمنان بۇركىت ۇستادىم. جەتى اتا- بابام دا بۇركىتشى بولعان. مەنەن بۇرىن اعام بۇركىت ۇستادى. ول وقۋىن بىتىرگەننەن كەيىن اسكەرگە كەتتى. ودان كەيىن بۇركىت ۇستايتىن بالا بولمادى. ۇل بالا ىستەگەنگە نەگە قىز بالاعا تالپىنىپ كورۋگە بولمايدى، قىز بالا نەگە «نازىك» بولىپ، شاي قايناتىپ ۇيدە وتىرۋى كەرەك؟ قىز بالانى نەگە باسا بەرەدى دەپ ويلادىم. كۇتپەگەن جەردەن اكەم مەن اناما «مەن دە بۇركىت ۇستاعىم كەلەدى» دەپ ايتتىم. ولار قۋانىپ، مەنى قولدادى. ءسويتىپ بۇركىت ۇستاپ باستادىم.

باسىندا اعالارىم، باۋىرلارىم «ۇستاي المايسىڭ» دەپ ماعان سەنبەدى. كوپ ادام قارسى بولدى. بۇركىت - اۋىر جىرتقىش قۇس. قىستا 40-50 گرادۋس سۋىقتا اتتىڭ ۇستىندە بۇركىت ۇستاپ ءجۇرۋ قيىن. ارمان- ماقساتىما جەتۋىم ءۇشىن جاتتىقتىم، قيىندىققا توزە ءبىلدىم. ەڭ العاش 13 جاسىمدا بۇركىتشىلەر سايىسىنا قاتىستىم. 79 ەر جىگىت اراسىندا جالعىز قىز مەن بولدىم.

بۇركىتتى 6 سەكۋندتا قولعا شاقىرىپ، رەكورد ورناتىپ ءبىرىنشى ورىن الدىم. ءبىراق تا قىز بالا دەپ جەڭىسىمدى مويىندامادى. اڭعا شىققاندا ناعىز بۇركىتشى قىز ەكەنىمدى دالەلدەدىم.

ءبىر قىزىقتى ايتىپ بەرەيىن. اتامنىڭ اتاسى وتە كەدەي بولعان ەكەن. سول كەزدە اتام بۇركىت ۇستاعىسى كەلگەن ءبىر بايعا بالاپان اپارىپ بەرىپتى. بۇركىت ۇستاۋ ەرتەدە وتە قيىن بولعان. ال باي بۇركىتتى قاتتى كەرەك ەتكەن. ورنىنا قالاعانىڭدى بەرەمىن دەگەندە ۇيلەنبەگەن اتام «التىنىڭ دا، مالىڭ دا كەرەك ەمەس، قىزىڭدى بەر» دەگەن ەكەن. ءسويتىپ اتام اق بالاپاندى اق اپاعا اۋىستىرىپ الىپتى. اق اپامنىڭ جولى جالعاسىپ، بۇركىتشىلىك سول كىسىدەن دارىعان دەپ ايتادى.

- اكەڭىز قانداي ادام؟ ءسىزدى قالاي تاربيەلەدى؟

- اتام مەن اپامنىڭ تاربيەسىن الدىم. سودان كەيىن اكەم بۇركىت ۇستاپ، اتقا ءمىنۋدى ۇيرەتتى. ساباق وقىپ تا، ءۇي شارۋاسىن ىستەپ تە ۇلگەرەتىنمىن. اكەم وتە كەرەمەت ادام. ءاردايىم قولدايدى. ەشقاشان قولىڭنان كەلمەيدى دەپ ايتقان ەمەس. شىدايسىڭ دەپ جىگەرلەندىرەدى. ادال بولىپ، الداماي، ادامعا جاقسىلىق جاساۋ كەرەك دەپ تاربيەلەدى.

ءبىز شاي ىشكەندە تۇز قوسامىز، سەبەبى سۋ تازا. مۇندا ادامدار سۋدا تۇز ءدامى بار بولعان سوڭ تۇز قوسپاي، شايدى قانتپەن ىشەدى ەكەن. قانت زيان. اكەم شەتەلدە جۇرگەندە ءسۇت سۇرايدى، تۇز سۇرايدى، سوسىن شاي سۇرايدى. اكەمنىڭ قىزىقتارى ەسىمدە كوپ قالعان. ەڭ العاش ليفتىگە مىنگەندە «ويباي، جۇرەگىم كوتەرىلىپ بارادى» دەگەن ەدى. اكەم ءتىل بىلمەسە دە، ايتقىسى كەلگەنىن ىمداسىپ قيمىلمەن تۇسىندىرەتىن.

- ءسىز ءۇشىن بۇركىت قانداي قۇس؟

- مەن ءۇشىن بۇركىت - قاسيەتتى جانە وتە شىدامدى، باتىل قۇس. سويلەي الماسا دا، ادامدى تۇسىنەدى. مىسالى، شەتەلدەن ۇيگە ەشبىر دىبىس شىعارماي كەلگەنىمدە بۇركىتىم اياعىمنىڭ دىبىسىن سەزەتىن. اق قانات بۇركىتىمدى تابيعاتقا جىبەردىم. ونىمەن قوشتاسۋ قيىن بولدى، ويتكەنى سىرلاس دوسىم ەدى. ول دا انا، جۇبىن تاۋىپ، بالالى بولۋى كەرەك. بۇركىت ءتورت ايدا ءبىر جاسايدى، ادام جاسىمەن 60-70 جاس ءومىر سۇرەدى. ءتورت نە بەس جىلدان كەيىن جۇمىرتقالايتىن جاسقا كەلگەندە تابيعاتقا جىبەرۋ كەرەك.

بۇركىتتىڭ سالماعى قىستا - 5-8 ك گ، جازدا - 10-15 ك گ. قىركۇيەكتەن اقپانعا دەيىن اڭعا ۇستايمىز. بۇركىت ءبىر كۇندە 500 گرامم ەت جەيدى، ودان كوپ جەم بەرمەيمىز. ال ناۋرىزدان باستاپ تۇلەپ، قاۋىرسىندارى ءتۇسىپ، جاڭاسى شىعادى. سول كەزدە كوپ تاماق بەرۋ كەرەك. بۇركىتتى قولدا ۇستاپ تۇرۋ قيىن، ول ءۇشىن كۇش قاجەت. تابيعي تاماق جەپ، تاۋ- تاستا تازا اۋادا جۇرگەن سوڭ كۇشىمىز كوپ بولادى.

بۇركىتتىڭ كوزى وتە وتكىر، بيىكتە ۇشىپ جۇرسە دە، استىندا كەتىپ بارا جاتقان كىشكەنتاي تىشقاندى كورىپ ۇستايدى. ءبىز بۇركىتپەن تۇلكى مەن قاسقىر ۇستايمىز. اتام كەزىندە بۇركىتى ايۋعا تۇسكەنىن ايتقان. ءبىر بۇركىت ايۋدى ۇستاۋى مۇمكىن ەمەس، ەكى نە ءۇش بۇركىت ۇستاعان بولار.

- بۇركىتشىنىڭ بويىندا قانداي قاسيەتتەر بولۋى كەرەك؟

- شىدامدىلىق، سابىرلىق، توزىمدىلىك. ءوزىم ەركىندىكتى سەزىنەمىن.

- سىزگە دەيىن موڭعوليادا بۇركىتشى قىز بولدى ما؟

- جوق، العاشقى قىز مەن بولدىم. مەنەن كەيىن بۇركىتشى قىزدار شىقتى. قازىر 15 بۇركىتشى قىز بار.

- قازىر بۇركىت ۇستايسىز با؟

- قازىر ءبىلىم الىپ جاتىرمىن. كوپتەگەن ءىس- شارالارعا قاتىسامىن. ءوز بۇركىتىم بولماعان سوڭ جاتتىعىپ جۇرگەن جوقپىن. موڭعوليادا بالاپان الىپ ۇيرەتىپ باستادى. بۇركىتىمە باۋىرلارىم قارايدى. قازاقستاندا بۇركىتشىلەر سايىسىنا بارىپ تۇرامىن. جاتتىقپاعاننان قول شىعىپ قالمايدى.

- اۋىل تىرشىلىگى ۇناي ما، الدە قالادا تۇرعان ۇناي ما؟

- اۋىل ۇنايدى. قاراپايىم وتباسىدان شىقتىم. مال باققاننان كەيىن ءتورت مەزگىل كوشىپ وتىرامىز. كيىز ۇيدە ءومىر ءسۇردىم. ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ جاتاقحانادا تۇردىم. ءسىڭلىم مەن باۋىرىمدى وقىتتىم، جانىندا بولدىم. اۋىلدا تازا اۋا، تابيعي تاعامدار. قالا دا جاقسى، دەگەنمەن قازىر اۋىلدا دا ينتەرنەت بار، بارلىق جاعداي جاسالعان.

قالادا ادامدار تەز دايىندالاتىن تاماقتاردى كوپ جەيدى ەكەن. ءوزىم دۇرىس تاماقتانۋعا تىرىسامىن.

- موڭعوليادا قازاقتار قالاي ءومىر سۇرەدى؟

- موڭعوليا كەڭ حالىق، قولداپ، قولىنان كەلگەنشە كومەكتەسەدى. ادامدارى كىشكەنە تۇيىق، اشىلىپ سويلەگىسى كەلمەيدى. كىشكەنتايىمدا مەن دە تۇيىق بولدىم. ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت كورسەتۋدى بىلەدى. موڭعولياداعى قازاقتار قازاقىلىقتى ۇستانادى. كەڭ دالادا نە ىستەسەڭ دە ءوزىڭ بىلەسىڭ. كيىز ۇيدە جاتىپ جۇلدىز قارايسىڭ. جازدا بارلىق اۋىل بىرگە وتىرادى، بالالار بىرگە وينايدى. اق تاماقتىڭ ۋاقىتىندا جۇمىس كوبەيەدى. ىركىت پىسەمىز، سيىر، ەشكى، قوي، بيە ساۋامىز. سولاي شارۋامەن وتە شىعادى. جازدا عانا ينتەرنەت جوق، تەلەفوننان دەمالاسىڭ.

كىشكەنتاي كەزىمنەن تۋريستەر كوپ كەلەتىن. قوناق قىلىپ، اسەم جەرلەرگە اپارامىز. اتقا مىنگىزىپ، تاعامداردى ۇسىنامىز. شەتەلدە ءتورت جاسار بالانىڭ «تاۋ اراسىنان قالاي جول تاباسىڭ؟ « دەگەن سۇراعى ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. شىنىندا تاۋدان تاۋعا اسىپ جۇرەمىز. ەشقانداي بەلگى، اردەس جازىلمايدى. ولارعا قازاقتىڭ كيىز ءۇيى، كوشپەندى ءومىرى قىزىق.

- بىزدە تۋريزم نەگە ولاي دامىماعان دەپ ويلايسىز؟

- سەبەبى كوپ ادام قازاقتىڭ بۇرىنعى تۇرمىس- تىرشىلىگىن ۇمىتىپ، زاماناۋي بولىپ بارا جاتىر. ونى تەك جاستار عانا تىرىلتە الامىز. قازاقستاندا تابيعاتى اسەم جەرلەر كوپ.

قۇسبەگىلىككە قىزىقتىرسا، قازاقستان تابيعاتى تۋرالى فيلمدەر تۇسىرسە، تۋريستەرگە قىزىق بولادى دەپ ويلايمىن.

شەتەلدە قازاقي كيىمدەرمەن جۇردىك. انام تۇلكى مەن قاسقىردىڭ تەرىسىنەن ىشىك، تىماق پەن شالبار تىگىپ بەرەتىن. شەتەلدىكتەر تامسانا قارايدى. الەمگە تانىلماي تۇرعاندا 11 جاسىمدا اكەممەن بىرگە دۋبايعا بۇركىتشىلەر جيىنىنا بارعان ەدىك. ىستىق دۋبايدا اكەم ەكەۋىمىز اۋىر ىشىكپەن جۇردىك. ءۇش كۇن بويى تالىپ قالا بەردىم. سول كەزدە ءبىراز قينالدىم، كەيىن اۋا رايىنا ۇيرەنىپ كەتتىك.

- ۇلتتىق كيىمدەردى زاماناۋي ستيلدە كيۋگە قالاي قارايسىز؟

- دۇرىس دەپ ويلايمىن. ۇلتتىق ناقىشتا كيىنۋ ادەمى كورىنەدى، شەتەلدىك تۋريستەرگە دە قىزىق. ولاردان ەرەكشە كيىنسەك كوزگە تۇسەمىز. قازاق ۇلتىن تانيدى. دانا حالىقپىز، ءتىلىمىز باي. اجەلەرىمىز بەن انالارىمىزدىڭ قولىنان كوپ ءىس كەلەدى.

مەن دە ۇلتتىق كيىممەن جۇرۋگە تىرىسامىن، ءبىراق ءبىرتۇرلى قارايتىندار بار. شاشىمدى ءورىپ السام دا، ءبىرتۇرلى قارايدى.

ولار ناعىز قازاقي قۇندىلىقتاردى، ءتىلى مەن كيىمىنىڭ قانداي عاجاپ ەكەنىن شەتەلگە شىققاندا عانا تۇسىنەدى دەپ ويلايمىن. ءوزىم قازاقتار دامىعان، ەڭبەكقور، قولىنان ءبارى كەلەدى دەپ ايتىپ جۇرەمىن.

- ءسىزدى «بۇركىتشى قىز ايشولپان» دەپ الەم تانيدى. تانىمالدىلىق قالاي اسەر ەتتى؟

- تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋگە كەلمەيدى. الەمگە تانىلعاندا قۋاندىم. بۇلاي بولادى دەپ ەش كۇتپەگەن ەدىك. قۇدايدىڭ بەرگەن باعى شىعار. شۇكىر ەتەمىن. تانىمالدىلىق شەتەلگە شىعۋعا، ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك بەردى. شەتەلدىكتەر قازاق ۇلتىنىڭ، قازاقستاننىڭ بار ەكەنىن ءبىلدى.

2016 -جىلى موڭعوليادا كوپتەگەن ماسەلە كوتەرىلدى. تۋريستەردىڭ 80 پايىزى مەن ءۇشىن كەلدى. جازدا ۇيگە مەنى كورۋگە ءبىر كۇندە 40 تۋريست كەلگەن كەز دە بولدى.

14 جاسىمنان شەتەلگە شىعا باستاعاندا تانىمال بولۋدىڭ قانداي اۋىر جۇك ەكەنىن ۇقتىم. قانشاما قازاقتىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەۋگە تىرىستىم. بالا كەزىمدە سيقىرشى بولامىن، الەمدى ۇشىپ جۇرەمىن دەپ ارماندايتىنمىن. وتىز ەلگە بارىپ، تالاي كينوفەستيۆالدەردە قىزىل كىلەم ۇستىندە ءجۇرىپ، قانشاما جۋرناليستكە سۇحبات بەردىم.

ءبىر قىزىق ايتايىن، بالا كەزىمدە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تۋرالى كوپ بىلە بەرمەيمىز. 5-6 -سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە ءبىر كىتاپتا نۇرسۇلتان اتامنىڭ سۋرەتى تۇر ەكەن. ءوزىمنىڭ اتام ۇرىسسا دا، كىتاپتان سول بەتتى جىرتىپ الىپ، ەشقانداي ويسىز ەسىككە ءىلىپ قويدىم. 2018 -جىلى جاستار جىلىندا اتانىڭ الدىندا ءسوز سويلەگەنىمدە سول كەز ەسىمە ءتۇستى.

ادام ارمان- ماقساتىن قاعازعا جازسا، سۋرەتىن ءىلىپ قويسا، بۇگىن- ەرتەڭ ورىندالماسا دا، ۋاقىت وتە كەلە ءبارى ورىندالادى ەكەن.

- الدا قانداي جوسپارىڭىز بار؟

- نەگىزى ارماندارىمدى ايتا بەرمەيمىن. دەسە دە بولاشاقتا قازاقتىڭ سالت- ءداستۇرىن ۇيرەتەتىن مەكتەپ اشقىم كەلەدى. جاقىندا اعىلشىن تىلىندە مەن تۋرالى كىتاپ شىقتى. اقش- تا ساتىلىپ جاتىر. سول كىتاپتى اۋدارىپ قازاقستانعا اكەلمەكپىن. ماماندىعىم بويىنشا جۇمىس ىستەپ، ماگيستراتۋرانى شەتەلدە وقىسام دەيمىن.

«بۇركىتشى قىز» فيلمىن قازاقستاندا كورسەتكىم كەلەدى. فيلمدە ءبىرىنشى اكە مەن قىزدىڭ تاربيەسى، قازاقتىڭ سالت- ءداستۇرى، كوشپەلى حالىقتىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى باياندالادى. ۋنيۆەرسيتەتتە تۇساۋكەسەرى بولعاندا كوپ ادام باسقا قالادا كورسەتىلە مە دەپ سۇرادى. فيلم وتە اسەرلى، ادامدار جىلاپ جاتادى. كەيبىرەۋلەر وقيعاعا سەنبەيدى.