ناۋرىز - جاڭارۋدىڭ، جاڭعىرۋدىڭ مەرەكەسى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بۇگىن قازاقستان حالقى جاقسىلىقتىڭ، قۋانىشتىڭ، جاڭارۋدىڭ باستاۋى رەتىندە اتاپ وتىلەتىن ۇلىق مەرەكەلەردىڭ ءبىرى - ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ناۋرىز مەيرامىن مەرەكەلەۋدى باستايدى.

ناۋرىز - كوكتەم مەيرامى جانە كوپتەگەن حالىقتاردىڭ جاڭا جىلى. ول بىرنەشە مىڭ جىلدان بەرى اتالىپ كەلەدى. كونە پارسى تىلىندە «ناۋرىز» جاڭا ايدىڭ ءبىرىنشى كۇنى دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل ايدى سوعدالىقتار «ناۋسارىز»، حورەزمدىكتەر «ناۋساردجي»، ارمياندار «ناۆاساردي»، چۋۆاشتار «نوراس- وياحە» دەپ اتاعان.

2001 -جىلى ناۋرىز مەيرامى مەملەكەتتىك مەرەكە رەتىندە جاريالاندى. ال 2010 -جىلدان بەرى ءۇش كۇن - 21-23-ناۋرىز ارالىعىندا تويلانىپ كەلەدى. جۇزدەگەن جىلدار بويى قازاق حالقىمەن بىرگە جاساسىپ، ۇلتتىمىزدىڭ سالت- ءداستۇرى مەن ادەپ- عۇرپىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالعان ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ورنى ارينە ەرەكشە. ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتىنىڭ ءتول مەيرامى - ناۋرىز - ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ مادەني مۇراسىن ۇلىقتاپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ەرەكشە قادىرلەۋدىڭ جارقىن ايعاعىنا دا اينالىپ وتىر. جالپى، ناۋرىز - دوستىقتىڭ، ىنتىماقتىڭ، ىرىس- بەرەكەنىڭ، جاڭارۋدىڭ مەرەكەسى، حالىقتار بىرلىگى مەن تاتۋلىعىنىڭ باستاۋى.

سوندىقتان دا، بۇل مەيرام ءبىر ۇلتقا عانا ەمەس، جالپىعا ورتاق بولۋى، ۇلىستاردىڭ ۇيىتقىسىمەن شىن پەيىلدەگى جالپىحالىقتىڭ مەيرامىنا اينالۋى شارت. ال بۇل ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن تويلاۋ اۋقىمىن دا مازمۇنىن دا كەڭەيتە تۇسكەن ورىندى. قىستىڭ سوڭى، كوكتەمنىڭ باسى جىل قۇستارى كەلە باستايدى.

سول سەبەپتەن دە بولار تابيعاتتىڭ تىلسىمى مەن عالام عاجايىپتارىن تەرەڭ ۇعىنا بىلگەن اتا- بابالارىمىز بۇل كۇندى جىل باسى دەپ ەسەپتەگەن. ناۋرىزدى شىعىس حالىقتارى بىرلىكتىڭ، تاتۋلىقتىڭ، ەڭبەكتىڭ، ىزگىلىكتىڭ، باقىتتىڭ مەرەكەسى رەتىندە اتاپ وتەدى. بۇل كۇنى شاتتانبايتىن، قۋانبايتىن، مەيىرلەنبەيتىن ادام بولماعان. وسى كۇنى جاقسى تىلەك تىلەۋ، قۇتتىقتاۋ، كەشىرىم جاساۋ، تابىسۋ سياقتى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر كورىنىس تاۋىپ، كەيىنگى ۇرپاقتار سونداي جاقسى ونەگەدەن ۇلگى العان. ناۋرىزدىڭ ايرىقشا ءتالىم- تاربيەلىك، ۇلگى- ونەگەلىك، ءسان- سالتاناتتىق، ءمارت- جومارتتىق، قادىر- قاسيەتتىلىك نىشان بەلگىلەرى مەن تانىم ۇعىمدارىنىڭ ۇلگى تۇرلەرى وتە كوپ. ونىڭ بارلىعى ءار ادامدى جوعارى سانالىلىققا، ادەپتىلىككە، ونەگەگە، باۋىرمالدىققا، كورگەندىلىككە، ىزگىلىك پەن بىلىمدىلىككە باۋرايدى. ناۋرىزدى حالقىمىزدىڭ اسىعا كۇتەتىنى وسى سەبەپتەن بولسا كەرەك. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ۇلىس كۇنى جىل باسى سانالعان. بۇل كۇندى قارسى الاردا حالىق تازا، جاڭا كيىمدەرىن كيگەن. اۋىلدىڭ ەر ادامدارى ءبىر- بىرىمەن قوس قولداسىپ، ءتوس قاعىستىرىپ، ايەلدەر قۇشاقتاسىپ، ءبىر- بىرىنە يگى تىلەكتەر ايتقان. ءبىرىن- ءبىرى مەرەكەگە ارناپ دايىندالعان ناۋرىز كوجە ىشۋگە شاقىرادى. وعان قويدىڭ باسى مەن ءسۇر ەت سالىپ ءپىسىرىلۋى - قىس تاعامىمەن (ەتپەن) قوشتاسۋدى، قۇرامىنا اقتىڭ قوسىلۋى - جاز تاعامىمەن ( ءسۇت، اق) قاۋىشۋدى بىلدىرەدى.

ادەتتە، وسى كۇنى ادامدار ارام پيعىل، پەندەشىلىك اتاۋلىدان تازارىپ، ار- وجدانى الدىندا ارىلادى. اۋىل اقساقالدارى ارالارىنا جىك تۇسكەن باۋىرلاس ەل، رۋلاردى، اعايىن، دوس- جارانداردى ءبىر داستارقاننان ءدام تاتتىرىپ، تابىستىرعان، جالعىز جارىم جەتىمدەردى ۇيلەندىرىپ، جەكە وتاۋ ەتكەن. كەمباعال، مۇگەدەكتەردى جاقىن تۋىستارىنىڭ قاراۋىنا ارنايى مىندەتتەپ تاپسىرعان. جۇتقا ۇشىراپ قينالعاندارعا جىلۋ جيناپ بەرگەن. التىباقان باسىندا ءان ايتىلىپ، كۇي تارتىلادى. بۇل مەرەكەنى «جىل باسى» دەپ تانىعانىمەن، ونىڭ بارشا بولمىسىن، فيلوسوفياسىن جىل الماسۋمەن شەكتەمەيدى. وسى كۇندەرى دۇنيەگە كەلگەن سابيلەرگە ناۋرىزباي، ناۋرىزگۇل سىندى ەسىمدەر بەرىلەدى. ءداستۇر بويىنشا بۇرىن ناۋرىز مەيرامىن بۇكىل اۋىل، ەل بولىپ، اسىرەسە جاستار جاعى تۇگەلدەي تاڭ شاپاعاتىن قارسى الىپ، ارىقتاردى تازالاپ، سۋ جىبەرۋدەن، اعاش وتىرعىزىپ، گۇل ەگۋدەن باستايدى.

بۇل كۇن جەر- جەردە ات بايگەسى، كوكپار تارتۋ، قىز قۋۋ، پالۋاندار كۇرەسى تەكتەس ۇلتتىق ويىنداردان سايىستار ۇيىمداستىرىلادى. ناۋرىز مەيرامىندا اركىم جىلى شىراي سەزىنە باستاپ، ساعىنىشتى كورىسۋلەرىمەن، جالىندى قۇشاقتاسۋلارىمەن جاڭا جىلدى قارسى الادى.

وسى ورايدا ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنە وراي تانىمال تاريحشى- ەتنوگراف جامبىل ارتىقبايەۆتان مەيرامنىڭ ءمان- ماڭىزى تۋرالى ايتقانىن كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

«ناۋرىزعا قاتىستى مەيرامداردىڭ، داستۇرلەردىڭ كوپشىلىگى ءالى ورىندالماي كەلەدى. بۇل - ەتنوگرافتاردىڭ جانە كوپ نارسەنى قۇلاققا ىلمەيتىن قوعامنىڭ كىناسى. ناۋرىزدان ءبىر اپتا بۇرىن باستالاتىن كورىسۋ بار. كورىسۋدىڭ ءوزى شاپ بەرىپ قول الىسىپ، قۇشاقتاسۋ عانا ەمەس. ەرتەدەگى جۇرت ءبىر- بىرىمەن «قىستان امان شىقتىڭ با، مال- جان امان با، شارۋاشىلىعىڭ جاقسى ما» دەگەن سارىندا ولەڭدەتىپ كورىسكەن. قازىر تەليەۆيزيالىق ايتىستىڭ ءتۇر- ءتۇرى ۇيىمداستىرىلىپ جاتىر. ەرتە ۋاقىتتا اقىندار ءتورت تۇلىكپەن دە ايتىسقان. جىلعا تالاسۋ ايتىستارى دا بار.

«قىس پەن جازدىڭ ايتىسى»، «ءولى مەن ءتىرىنىڭ ايتىسى»، «قىز بەن جىگىتتىڭ ايتىسى» - ناۋرىزدىڭ تۇبەگەيلى فيلوسوفياسى، دۇنيەتانىمى وسى. وسىلاردى قولدانۋ كەرەك جانە قايتا جانداندىرۋ كەرەك. ءماشھۇر ءجۇسىپ ايتادى: «جىل ونى ەكى اي دەگەنىمىز - ۇلكەن ءبىر شىعىر سەكىلدى. سونىڭ 12 ساتىسى بار، اربىرىنە ءبىر جانۋار يە بولادى. شىعىر اينالعاندا، ياعني جىل اۋىسقاندا ءبىر جانۋار ورنىنان ءتۇسىپ، ەكىنشىسى كەلەدى». ءدال وسى 12 مۇشەلدىڭ بەينەسىنەن كوستيۋم جاساپ، كەب (ماسكا) كيۋ 31-جەلتوقسانعا ەمەس، ناۋرىزعا اناعۇرلىم جاراسادى.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ناۋرىز تويلاردا بالانى بەسىككە بولەۋ، تۇساۋىن كەسۋ ۇردىستەرى بەلەڭ الىپ كەلەدى. بۇل - وتباسىلىق ءداستۇر، ءار وتباسىنىڭ جاعدايىنا قاراي اينالىساتىن دۇنيەسى. ءساتى كەلسە، ناۋرىزدا جاسايدى، ءساتى كەلمەسە جاسامايدى. ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا وتباسىلىق سالت- جورالعىلاردى كورسەتۋ دۇرىس ەمەس. ەرتە ۋاقىتتا ناۋرىزدا جاعدايى جەتەتىن بايلار ۇلكەن وگىز بەن جىلقى سويعان. بايبىشەلەر قارىن- قارىن جەنتتەرىن، سارى مايىن، قازاقتىڭ قادىرلى تاماعىنىڭ ءبارىن قويۋعا تىرىسقان. ءىرى قارا سويۋعا شاماسى جەتپەگەندەر دە قازان كوتەرىپ «مەنىڭ دە داستارحانىمنان جۇرت ءدام تاتسىن» دەپ جەتى ءتۇرلى داننەن كوجە پىسىرگەن»، - دەيدى عالىم.

ناۋرىز - سالت ءداستۇردى تۇگەندەۋ ەمەس، سالت- ءداستۇردى ءتىرىلتۋ. بۇل - رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ۇلكەن ءبىر بەلەسى. ناۋرىزدى جاي عانا اتاپ ءوتۋ، نەمەسە جاي عانا وتكىزبەۋ كەرەك. جۇرتشىلىق ناۋرىزعا قاتىستى كەزەكتى دەمالىس كۇندەرى رەتىندە قاراۋدان ارىلۋى ءتيىس. وندا ونىڭ ءمانىن جوعالتا بەرەمىز. ناۋرىزدى تىرشىلىككە عاشىقتىقتىعىمىزدىڭ ۇلكەن بەلگىسى ەسەبىندە، تىرشىلىگىمىزدىڭ نەگىزگى وزەگى ەسەبىندە، ريزالىق پەن ريزىقتىق ەسەبىندە ىشپەن، دۇنيەتانىمىمىزبەن قابىلداۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قازىرگى جاعدايىمىز سەكىلدى كوبىنەسە شارتتى تۇردە كيىز ءۇي تىگىپ، ناۋرىز كوجە تاراتۋ مىندەت ەمەس.

«ناۋرىز مەيرامى ايدىڭ 21-ىنەن 22-سىنە قاراعان ءتۇنى تويلانعان. ەرتە ۋاقىتتا ءار ەلدىڭ ەسەپشىلەرى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەنىن ەسەپتەپ وتىرعان عوي. مەن جاقسى كورەتىن سۇيىكتى اۆتورلار - فون گەرن، نەلسون فەلل قازاق دالاسىندا كوپ بولعان ەكەن.

سول عالىمدار «ەۋروپالىقتار ساعاتىنا قالاي قاراسا، قازاقتار دا اسپانعا سولاي قارايدى» دەپ ەستەلىك جازىپ كەتىپتى. بۇل ءبىزدىڭ دالا ەسەپشىلەرىنىڭ، ۇلى دالا عۇلامالارىنىڭ دانالىعىن بىلدىرسە كەرەك-تى.

نەلسون فەلل: «قازاقتاردىڭ ناۋرىزدى قارسى الۋى وتە قىزىق. ولار الدىن الا دايىندالادى. اقساقالدار قىردىڭ باسىنا شىعىپ، كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەنىن كۇتەدى. جاڭا اي تۋدى دەگەن ۋاقىتتا تويلاۋدى باستاپ كەتەدى» دەپ جازىپتى. سوندىقتان، تۋرا ناۋرىزدىڭ 21 ى نەمەسە 22 سى دەگەن قاتىپ قالعان ۋاقىتى جوق. بارلىعى استرونوميالىق كۇن قوزعالىسىنا بايلانىستى»، - دەدى جامبىل ارتىقبايەۆ.

ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە «قازاقپارات» ح ا ا ۇجىمى بارشا قازاقستاندىقتارعا قۇت-بەرەكە تىلەيدى. جاڭارۋ مەن جاسامپازدىقتىڭ باستاۋى، ىرىس پەن بەرەكەنىڭ ارقاۋى بولعان ءاز ناۋرىز قاجىرلى ەڭبەكتەرىڭىزگە تولاعاي تابىس اكەلسىن. ەل امان بولىپ، ارايلاپ اتقان ءاربىر تاڭ شات كوڭىل، باقىت جانە بەرەكە سىيلاسىن. اق مول، جىل ىرىستى بولسىن!

اۆتور: رۋسلان عابباسوۆ


سوڭعى جاڭالىقتار