«سەنىڭ تۇبىڭە جىلقى جەيتىندەر جەتەدى»
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - اڭىز بويىنشا جاس ناپولەونعا بالگەر ءدال وسىلاي دەگەن ەكەن. بولاشاق Empereur des Français بالگەردىڭ بۇل سوزىنە تەك قارقىلداپ كۇلگەن ەكەن، الايدا كوپ جىل وتكەن سوڭ، ول ءبىرىنشى يمپەرياعا جىلقى ەتىن ازىق قىلاتىن دالالىقتار ينتەرۆەنتسياسىنىڭ ءقاۋپى ءتونىپ تۇرعانىن ايتىپ، فرانسۋز ۇلدارىن ەرىكتىلەر قاتارىنا شاقىرادى.
تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1917 -جىلعى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاقتاردىڭ قىرعىز، ودان دا سيرەك قىرعىز- قايساق دەپ اتانعانى بەلگىلى. سول كەزدەگى بارلىق قازاقتار باشقۇرت پولكتەرىنىڭ قۇرامىندا سوعىسقانىنا قاراماستان، ەۋروپالىقتارعا قازاقتاردى، ايتالىق، پاتشا ارمياسىنىڭ باسقا بولىكتەرىندە سوعىسقان كازاكتاردان نەمەسە قالماقتاردان اجىراتۋ قيىن بولعان جوق. قازاقتاردى باشقۇرتتاردان ەرەكشەلەيتىن باستى بەلگى قارۋ- جاراقتارىنداعى ايىرماشىلىق بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، 1736 -جىلدان باستاپ پاتشا ساياساتى باشقۇرتتاردى قارۋسىزداندىرۋدىڭ ۇيىمداسقان جانە ادىستەمەلىك باعىتىن ۇستاندى. باشقۇرتستاندى كۇشتەپ وتارلاۋ ناتيجەسىندە رۋلىق جەرلەرىنەن ايىرىلىپ قالۋ قورقىنىشى - باشقۇرت كوتەرىلىستەرىنىڭ سەبەبى، پاتشانىڭ جەرگىلىكتى حالىققا قارسى قابىلداعان شارالارىنا دەگەن رەاكتسيالىق جاۋاپ بولدى.
سالىقتاردىڭ وسۋىنە نارازىلىق، جوعارى شەنەۋنىكتەردىڭ قياناتى مەن وزبىرلىعى ەڭبەكشى بۇقارانىڭ فەودالدىق جانە ۇلتتىق ەزگىگە قارسى قارۋلى قارسىلىقتارىن تۋدىردى. باشقۇرتتاردىڭ 1681-1684، 1704-1711 جانە 1735-1740 -جىلدارداعى كوتەرىلىستەرىنىڭ ناتيجەسىندەگى اۋىر شىعىنداردان كەيىن پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى باشقۇرتستان مۇسىلماندارىن حريستيانداندىرۋدان باس تارتۋعا شەشىم قابىلداپ، باشقۇرتتاردىڭ جەرگە دەگەن قۇقىعىن راستادى، ءبىراق باشقۇرتتارعا اتىس قارۋى مەن ۇستاحانالار ۇستاۋعا تىيىم سالدى. 1812 -جىلعى وتان سوعىسىندا باشقۇرتتاردىڭ كوپ بولىگىنىڭ قارۋ- جاراقسىز قالۋىنىڭ سەبەبى دە وسى بولۋى مۇمكىن، ال بۇل تىيىمنىڭ قازاقتارعا قاتىسى بولعان جوق.
سوعىس قيمىلدارىنا تىكەلەي قاتىسۋدان باسقا قازاقتار وداقتاستاردىڭ اسكەري بولىمشەلەرىن ازىق- تۇلىكپەن، اتاپ ايتقاندا، مىقتى جانە قولجەتىمدى ەتپەن قامتاماسىز ەتتى. قازاقتاردىڭ ورىنبور ولكەسىنە اكەلگەن مال مەن مال شارۋاشىلىعى شيكىزاتىن، اسىرەسە، ناپولەون سالعان كونتينەنتتىك وقشاۋلاۋدى ەسكەرسەك، باعالاماۋعا بولماس. سونداي-اق، 1804-1815 -جىلدار ارالىعىندا اسكەر مۇقتاجدىقتارى ءۇشىن كىشى ءجۇز 1 مىڭنان استام، ال بوكەي ورداسى 48 مىڭنان استام مال باسىن ساتقانى بەلگىلى.
قازاقتاردىڭ فرانسيا يمپەرياسىمەن سوعىسقا ورىس- فرانسۋز سوعىسى باستالعاننان الدەقايدا ەرتە كىرۋىنىڭ ىقتيمالدىعى جوعارى. اۆستريانى ءبىرقاتار اۋماقتاردان ايىرعان پرەسسبۋرگ بەيبىتشىلىگى ناتيجەسى بولعان، نەوپوليتان پاتشالىعى تاۋەلسىزدىگىن جوعالتقان، فرانسيا، يسپانيا، باۆاريا جانە يتاليا اۆسترياعا، رەسەيگە، ۇلىبريتانياعا، شۆەتسياعا جانە نەوپوليتان مەملەكەتىنە قارسى سوعىسقان ءۇشىنشى كواليتسيا سوعىسىنىڭ اياقتالۋىمەن، ءتورتىنشى واليتسيا سوعىسى باستالدى. پاتشالىق رەسەيدىڭ وراسان زور شىعىنى، قۇرامىندا كوپ قازاق بار ورىنبور باشقۇرتتارىنان كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر ەتتى. كومەككە كەتكەن اسكەردىڭ جالپى سانى 7 مىڭنان اسادى.
العاشقى قازاق ساربازدارىنىڭ ەسىمدەرى رەسەيدە سوعىس باستالعاننان كەيىن ءبىرىنشى ايدا بەلگىلى بولدى. 1812 -جىلعى 27-شىلدەدە مالايەۆو بولوتو جانىنداعى قاقتىعىستا مۇرات قۇلعوران ۇلى مەن ەرىش ازامات ۇلى ەرەكشە كوزگە تۇسكەن. سول جىلدىڭ 26-تامىزىندا بورودينو دەرەۆنياسىنىڭ تۇبىندەگى بورودينو شايقاسىندا (فرانسۋز تاريحشىلارى ونى ماسكەۋ وزەنى جانىنداعى شايقاس دەپ اتايدى) مىڭداعان قازاق ەرلىكپەن قازا تاۋىپ، كوپشىلىگى كۇمىس مەدالمەن، كوگىلدىر لەنتاداعى مەدالمەن (قارىنباي زىنداعۇل ۇلى)، اۋليە گەورگي وردەنىمەن (اكىم بولات) ماراپاتتالدى.
تاراپتاردىڭ شىعىنى شامامەن تەڭ بولعان اسكەرلەر شايقاسىنىڭ بەلگىسىز ناتيجەسى پاتشا اسكەرىنىڭ قارسى شابۋىلعا دايىندالا باستاۋىمەن جالعاستى. فرانسۋزداردىڭ قاشقان اسكەرىنىڭ سوڭىنان اتامان پلاتوۆ باستاعان دون كازاكتارى قۋالاسا، ال قيراعان ماسكەۋ كوشەلەرىنەن كەلەسى بولىپ 1-شى باشقۇرت پولكى ءوتتى. بۇعان ورىنبور گەنەرال- گۋبەرناتورى گ. س. ۆولكونسكيگە فەلدمارشال م. ي. كۋتۋزوۆتىڭ جازعان حاتى دالەل بولا الادى: «قاشقان قارسىلىستى قۋالاعان ءاربىر ورىس ساربازىنىڭ جۇزىندەگى قۋانىش پەن ءلاززات سەزىمىن جانە ولاردى جايراتىپ جاتقان ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىزدىڭ، ونىڭ ىشىندە كەيبىر باشقۇرت پولكتارى دا بار، باتىرلىعىن، ەلەستەتە المايسىز، جوعارى مارتەبەلىم» . رامونوۆو تۇبىندەگى شايقاستاردا بورانباي شۋاشاباي ۇلى، ىقسان اۋباكىر ۇلى باتىلدىعىمەن، ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن. ۆيازما تۇبىندەگى شايقاستاردا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن ەساۋل ساعيت حاميت ۇلى اۋليە اننا وردەنىمەن ماراپاتتالعان.
پاتشا اسكەرى قۇرامىنداعى قازاقتار شەگىنگەن ناپولەون اسكەرىنىڭ سوڭىنان شەكاراعا قاراي جىلجىدى. 1812 -جىلعى كۇزدىڭ سوڭىندا فرانسۋز اسكەرى بەرەزينا وزەنىنە ىعىستىرىلىپ، گەنەرالدار چاپليتس پەن ۆيتگەنشتەيننىڭ كۇشىمەن جويىلدى. سوڭعىسىنىڭ كورپۋسىنىڭ قۇرامىندا 4-شى جانە 5-شى باشقۇرت پولكتەرى شايقاستى. 1813 -جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىندە پلاتوۆ اسكەرىنىڭ قۇرامىنداعى 1-شى باشقۇرت پولكىنىڭ قازاقتارى ۆيسلادان ءوتىپ، جاۋدىڭ 40 مىڭ اسكەرى ورنالاسقان دانسيگ بەكىنىسىن قورشاۋعا الادى. كوپ ۇزاماي ولارعا قۇرامىندا كوپتەگەن قازاق باتىرى بار تاعى دا 10 شاقتى پولك كەلىپ قوسىلادى.
اۆتور: ايان ادەن
e-history.kz