تانىمال تۇلعالار قازاقتىڭ ءتىلى تۋرالى
كەلىسەتىن نارسە ەمەس، كەمسەڭدەيتىن نارسە، بۇل! قازاقتىڭ ۇلى ۇلتى تۋرالى ۇلاعاتتى ءسوز ايتىپ جاتسا، قۋانۋعا بولار ەدى. قۋانباي تۇرمىز عوي... قورقاتىنىمىز كوپ. «ەل بولامىز دەسەك، بەسىگىڭدى تۇزە» دەپ ءجيى ايتامىز. ءبىراق بەسىكتى تۇزەپ، كەسىمدى ءسوز ايتىپ ءجۇرمىز بە؟ «قاي تىلدە سويلەيتىنىن ءوزى بىلەتىن» بۇل بالا جىل سايىن الەمدە 10 ءتىلدىڭ ءومىر سۇرۋدەن قالىپ بارا جاتقانىن سەزە مە ەكەن؟!
حالىقارالىق تىلدەر ينستيتۋتىنىڭ مالىمەتىنە سەنسەك، قازىر الەمدە 6 مىڭنان استام ءتىل بار. سولاردىڭ ىشىندە 600 تىلگە قانا ەشقانداي قاۋىپ ءتونىپ تۇرعان جوق . كەيبىر بولجامدار وسى عاسىردىڭ سوڭىندا الەمدە نەگىزگى تىلدەر عانا قالىپ، دۇنيە جۇزىندەگى تىلدەردىڭ 90 پايىزى ولىگە اينالاتىنىن ايتادى. جىل سايىن 10 ءتىل ءومىر سۇرۋدەن قالىپ كەلەدى. ەۋروپانىڭ وزىندە 123 ءتىلدىڭ 9 ىنا قاۋىپ ءتونىپ تۇر، 26 سى شالاجانسار، 38 ى، ءتىپتى مەشەل كۇيدە كورىنەدى. وڭتۇستىك ازياداعى 700 ءتىلدىڭ 40 ىنا عانا ەش قاۋىپ جوق، ال سولتۇستىك شىعىس ازيادا 47 ءتىلدىڭ 6 ۋى عانا ءارتۇرلى قىسپاققا توتەپ بەرە الاتىن حالدە، 20 سى ءالسىز، 21 ى شالاجانسار كۇيدە دەگەن بولجام بار. مىنە، الەمدەگى الاڭداتارلىق جاعداي وسى.
ءتىل ءۇشىن كۇرەس قاشان دا تولاس تاپپاعان. قازاقتىڭ قۇنارلى ءتىلى تۋرالى كەشە دە، بۇگىن دە، ۇلىلار ۇلاعاتتى ءسوز ايتقان. ەرتەڭ دە ەلدىك ءسوز ايتىلادى. توبەسىندە تەسىگى، ميىندا ساڭىلاۋى بار بالانىڭ ۇعىنعانى كەرەك، ءومىر - كۇرەس، قازاقتىڭ تانىمال تۇلعالارى ءتىل تۋرالى تاعلىمدى، تاتىمدى، تەرەڭ وي ايتقان. وقىڭىز ءارى توقىڭىز...
تاربيە باسى - ءتىل (ماحمۇد قاشقاري).
* * *
ءتىلىڭدى تىي - ءتىسىڭ سىنبايدى (احمەت يگۇنەكي).
* * *
باسقا پالە - تىلدەن (جيرەنشە).
* * *
اياققا كىسەن سالۋعا بولار، قولعا كىسەن سالۋعا بولار - تىلگە كىسەن سالۋعا بولماس (بايدىبەك قاراشا ۇلى).
* * *
ءتىل جۇرەكتىڭ ايتقانىنا كونسە - جالعان شىقپايدى (اباي).
* * *
ءتىلى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى (احمەت بايتۇرسىنوۆ).
* * *
تىلدەن - زىكىر، كوڭىلدەن - پىكىر (سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ).
* * *
ءتىل ونەرى- دەرتپەن تەڭ. (اباي).
* * *
وزگە ۇلتتىڭ ءتىلىن، ءداستۇرىن بىلمەي، ونىڭ جانىن، ارمانىن ءتۇسىنۋ، سەنىمىنە، قۇرمەتىنە بولەنۋ مۇمكىن ەمەس.
ءوز ءتىلىنىڭ سۇلۋلىعىن سەزىنبەي، وزگە ءتىلدىڭ سۇلۋلىعىن سەزىنۋ ەكىتالاي. (باۋىرجان مومىش ۇلى).
* * *
ءتىلسىز ۇلت، تىلىنەن ايرىلعان ۇلت دۇنيەدە ۇلت بولىپ جاساي الماق ەمەس. ونداي ۇلت قۇرىماق. ۇلتتىڭ ۇلت بولۋى ءۇشىن ءبىرىنشى شارت - ءتىلى بولۋ. ۇلتتىڭ ءتىلى كەمي باستاۋى ۇلتتىڭ قۇري باستاعانىن كورسەتەدى. ۇلتقا تىلىنەن قىمبات نارسە بولماسقا ءتيىستى. (ماعجان جۇمابايەۆ).
* * *
ادامنىڭ ادامدىق، ۇلتتىڭ ۇلتتىق ەڭ جوعارعى قاسيەتى - ءتىل وتكىرلىگى مويىماسىن، ءتىل سۇلۋلىعى كەمىمەسىن! (عابيدەن مۇستافين).
* * *
انا تىلىنەن ايىرىلعان ادام ءوز حالقى جاساعان مادەني مۇرانىڭ بارىنەن قۇرالاقان قالادى. (عابيت مۇسىرەپوۆ).
* * *
ءتىل - جۇرتتىڭ جانى. تىلىنەن ايىرىلعان جۇرت - جويىلعان جۇرت. (حالەل دوسمۇحامەد ۇلى).
* * *
انا ءتىلىن ۇمىتقان ادام ءوز حالقىنىڭ وتكەنىنەن دە، بولاشاعىنان دا قول ۇزەدى. (عابيت مۇسىرەپوۆ).
* * *
قازاقتىڭ ءتىلى سونشالىقتى مول. لاكىن، قازاقتىڭ تىلىمەنەن قانداي كىتاپ بولسا دا جازۋعا بولادى. قازاق ءتىلى مۇنشالىقتى ءجاتىقھام انىق بولار ەدى، ەگەر دە ءبىزدىڭ قازاقتار اڭعارىپ، بوتەن ءتىل ارالاستىرماستان ىلگەرى باستىرىپ سويلەسە... ( ىبىراي التىنسارين).
* * *
ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى - ءتىل. ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى. (حالەل دوسمۇحاممەد ۇلى).
* * *
ءبىز ءتىلىمىزدى قانشا ساقتاساق، ۇلتىمىزدى دا سونشا ساقتاعان بولامىز.
(عۇمار قاراش).
* * *
قازاق تىلىنەن اسىل، قازاق تىلىنەن باي ءتىل جوق. سول اتا- بابانىڭ ءتىلى بولعان قازاق ءتىلىن وسى كۇنگى قازاقتىڭ جالعىزى بىلمەيدى. ەگەر قازاق ءتىلىن بىلسە، ءدىن دە وسىندا، عىلىم- ءبىلىم دە وسىندا... دۇنيەدەگى ەڭ اسىل ءتىل - اراب ءتىلى، ودان كەيىن تۇرىك ءتىلى، تۇرىك ءتىلىنىڭ ىشىندەگى گاۋھارى - قازاق ءتىلى. (ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى).
* * *
كەڭسە ءتىلى قازاقشا بولماي، ءىس وڭبايدى. (ساكەن سەيفۋللين).
* * *
قازاق ءتىلى - اسا باي ءتىل، يكەمدى ءتىل. ورامىن، بۇرامىن تاۋىپ، قيسىمىن، ورايىن كەلتىرىپ پايدالانساڭ، بۇل تىلمەن سۋرەت سالۋعا، تاس قاشاپ، تەكەمەت ويۋعا بولادى- اۋ. بۇل تىلدەن ماي تامادى دەسە دە سيار. حالىقتىڭ تىلىنە، جىرىنا قۇلاق سالساڭ نە ءبىر الۋان - شەكەر بالداي تاتيتىن نارىنە، ارىنە استە، تويمايسىڭ. عاشىقپىن قازاق تىلىنە! ... وسىنداي مايسا سۇلۋ ءتىلدى قالاي وگەيسىتۋگە بولادى. (نۇرتاس وڭداسىنوۆ) .
* * *
بۇگىنگى تاڭداعى انا ءتىلىمىز ءۇشىن كۇرەس ەكى مايداندا جۇرگىزىلۋى كەرەك، ءبىرى - قازاق ءتىلىنىڭ الەۋمەتتىك قىزمەت اياسىن كەڭەيتۋ، ونى اسىرەسە كەڭسە- ءىس قاعازدارىنىڭ دا، عىلىمنىڭ دا، زاڭ- سوت ىستەرىنىڭ دە تىلىنە اينالدىرۋ بولسا، ەكىنشىسى ودان كەم تۇسپەيتىن، ءتىل مادەنيەتىن كوتەرۋ، ءتىلىمىزدى تەك دۇرىس قانا ەمەس، اسەرلى، ادەمى ەتىپ جۇمساۋ ءۇشىن كۇرەس بولۋعا ءتيىس. (رابيعا سىزدىق).
* * *
ءتىل يگەرۋ - تىڭ يگەرۋدەن دە قيىن. (قونىسباي ءابىل).
* * *
ءار حالىقتىڭ انا ءتىلى - ءبىلىمنىڭ كىلتى... ءبىزدىڭ قازاق جاستارىمىز انا تىلىنە جەتىك، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى بولسىن. (احمەت جۇبانوۆ). ناعىز تۇرىك زاتتى حالىق ءتىلى - ءبىزدىڭ قازاقتا (ءاليحان بوكەيحان).
* * *
قازاق ءتىلى - قازاقتىڭ ماڭدايىنداعى جالعىز جارىق جۇلدىزى. (اسىلى وسمان).
* * *
انا ءتىلىنسىز حالىق بولمايدى. تىلىنەن ايىرىلعان ۇلت - تاريحىنان، ءتۇپ- تامىرىنان ايىرىلعان ۇلت. ءتىلسىزدى ۇلت دەۋگە بولمايدى. تىلىنەن ايىرىلعان حالىق - اتا- باباسىنىڭ، تۋعان اكەسى مەن اناسىنىڭ اتىن ۇمىتقان حالىق. ال وندايلاردى «ماڭگۇرت» دەپ اتايدى. (شەرحان مۇرتازا).
دايىنداعان بەرىك بەيسەن ۇلى
«ايقىن»