بولماعان قىرعي- قاباق سوعىس
الايدا مۇنداي پىكىر دۇرىس ەمەس. امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن قىتاي ستراتەگيالىق ۇستەمدىك ءۇشىن باسەكەلەسەدى ءارى شەشىم تابۋعا نيەتتى ەمەس. ماتەريالدىق اكتيۆتەر مەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە قاتىستى تالاپتار ورىندالعانىمەن، يدەولوگيالىق كۇرەستىڭ ادەتتە ءبىر عانا سوڭى بار. تاراپتاردىڭ ءبىرى ءسوزسىز جەڭىلەدى.
ا ق ش كەڭەس وداعىنان باسىم تۇسكەنى سەكىلدى قىتايدى دا «جەڭۋگە» تىرىسپاۋى كەرەك. ويتكەنى ەڭ باستى ماسەلە - قىتاي بۇكىل الەمگە «قىتايلىق ەرەكشەلىكتەرى بار ءسوتسياليزمدى» تاراتۋعا ۇمتىلمايدى. قىتاي باسشىسى شي جينپين 2017 -جىلى «يدەولوگيالىق سالادا مىلتىق ءتۇتىنىن شىعارماي سوعىسۋ بارلىق جەردە بار، ساياسي سالادا قارۋسىز كۇرەس ەشقاشان توقتامايدى» دەپ مالىمدەدى. ول وسىلايشا شەتەلدىكتەر قىتاي ينستيتۋتتارى مەن مادەني داستۇرلەرىن قۇرمەتتەۋىن تالاپ ەتتى.
بۇل ءىشىنارا تاريحقا سۇيەنەتىن قىتايلىق ۇلتشىلدىقتى كورسەتەدى. اسىرەسە قىتاي باتىس دەرجاۆالارى مەن جاپونيا ەلگە باسىپ كىرىپ، بيلىگىن جۇرگىزگەن «قورلىق عاسىرىن» (1839-1949) ەستەن شىعارماق ەمەس. ءبىراق بۇل پراگماتيكالىق تا قادام. قىتايدىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى كەيبىر ىشكى ۇدەرىستەر ەلدى تۇراقسىزداندىرۋى ىقتيمال ەكەنىن، سايىپ كەلگەندە، پارتيا بيلىگىنە نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن ەكەنىن مويىندايدى.
ماسەلەن، قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ورلەۋى ءبىلىمدى، كوپتەن حابارى بار جانە تەز دامىپ كەلە جاتقان ورتا تاپ قالىپتاستىردى. كۇننەن- كۇنگە كۇشەيىپ كەلە جاتقان تۇتىنۋشىلار جەكە سەكتوردىڭ قىزمەتىنە نەمەسە ەركىن پىكىر بىلدىرۋگە قاتىستى شەكتەۋلەرگە باعىنباسا، كوممۋنيستىك پارتيا قيىنشىلىققا تاپ كەلەدى. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، پارتيا باسشىلىعى ا ق ش- تىڭ قىتايداعى ساياسي بوستاندىق پەن ادام قۇقىقتارىن قورعاۋىن بيلىكتى بۇزۋ ارەكەتى رەتىندە قاراستىرادى.
ا ق ش- تىڭ ازيا مەن افريكادا ليبەرالدى دەموكراتيا ورناتۋ ارەكەتى قىتاي ءۇشىن ستراتەگيالىق ماسەلەدەن گورى يدەولوگيالىق پروبلەماعا اينالدى. قازىرگى كەزدەگى دەموكراتيالىق ەلدەر قىتايدىڭ ساۋدا سەرىكتەسى بولۋى ەكىتالاي. ءتىپتى ا ق ش باستاعان مەملەكەتتەر قىتايعا قارسى اليانستارعا قوسىلۋى ىقتيمال.
بۇل ماسەلەدە قىتايدىڭ قورقىنىشى كەيىنگى وقيعالاردان سوڭ سەيىلگەندەي بولدى. ا ق ش- تىڭ ساربازدارى اۋعانستاننان بەيبەرەكەت تۇردە شىعارىلۋى جانە «تاليباننىڭ» ەلدى تەز جاۋلاپ الۋى ناتيجەسىندە ا ق ش- تىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى دجوردج بۋش ايتقان امەريكانىڭ دەموكراتيالىق «كرەست جورىعى» ءساتسىز اياقتالدى.
ءبىراق ا ق ش دەموكراتيالىق جۇيەگە جاڭا ەلدەردى اكەلمەسە دە، قازىرگى اليانس جۇيەسى وتە كۇشتى. ونىڭ ۇستىنە، د. بايدەن ونى ودان ءارى نىعايتۋعا دايىن. مىسالى، ول ناتو- نى جانداندىرۋعا بارىن سالدى. ۇلى بريتانيا جانە اۋستراليامەن جاڭادان قورعانىس جانە تەحنولوگيا اليانسى AUKUS- تى قۇردى. ءۇندى- تىنىق مۇحيتى ايماعىنداعى نەگىزگى دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ («تورتتىك» دەپ اتالاتىن اۋستراليا، ءۇندىستان، جاپونيا جانە ا ق ش) قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىن تەرەڭدەتتى.
وداقتاستارمەن ءتىل تابىسۋ - بايدەن مەن ەكس- پرەزيدەنت دونالد ترامپتىڭ قىتاي ساياساتىنداعى باستى ايىرماشىلىق. بۇرىنعى اق ءۇي باسشىسى كەزىندە اليانستا قاراما- قايشىلىق تۋىنداعان ەدى. (د. ترامپقا دەيىن ا ق ش- تىڭ پرەزيدەنتتەرى نەگىزىنەن قىتايمەن جاقسى قارىم- قاتىناستى ساقتاۋعا تىرىستى. ويتكەنى ولار ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋى بىرتىندەپ ساياسي وزگەرىستەرگە اكەلەدى دەپ ەسەپتەدى).
قىتايدى مۇنداي ايىرماشىلىق الاڭداتادى. ا ق ش جالعىز ءوزى قىتايدى ەركىنە جىبەرىپ قويا الماسا دا، باسقا مەملەكەتتەردى ءوز جاعىنا شىعارىپ، قۋاتتى ديپلوماتيالىق قىسىم جاساي الادى. وعان قوسا، قىتاي ا ق ش- تىڭ اليانسىنا توتەپ بەرە الاتىن وداق قۇرا المايدى. ايتسە دە احۋالدىڭ بۇلاي ءوربۋى جاعدايدى تۇراقتاندىرا المايدى، ءبىراق مۇنداي تەڭگەرىمسىزدىك قىتايدىڭ سەنىمسىزدىگىن ارتتىرىپ، كونسترۋكتيۆتى تۇردە ارەكەت ەتۋدى ودان سايىن قيىنداتۋى مۇمكىن.
امەريكانىڭ پوزيتسياسىنا دا ءبىرجاقتى سەنۋگە بولمايدى. د. بايدەننىڭ «دەموكراتيا ءۇشىن ءسامميتىنىڭ» قىتايعا قارسى جاھاندىق كواليتسياعا شاقىرۋى يدەولوگيالىق قۇرال رەتىندەگى كەمشىلىكتەردى كورسەتىپ بەردى. ا ق ش- تاعى دەموكراتيانىڭ پوليارلانۋى، داعدارىسى جانە وعان نارازىلىق تا احۋالعا كومەكتەسپەيدى. بۇعان الەم بويىنشا كوروناۆيرۋستەن ولگەندەر سانى ا ق ش- تا كوپ ەكەنىن قوسىڭىز. وسىلايشا، «توبەدەن جارقىراعان قالا» بۇرىنعىداي ساۋلەسىن شاشىپ تۇرعان جوق.
ا ق ش ەجەلگى ريم ەمەس. سەبەبى قورعانىس پەن ديپلوماتيادان تەحنولوگيا مەن قارجىعا دەيىنگى ماڭىزدى سالالاردا ەرەكشە ارتىقشىلىقتارىن ساقتاپ قالعان. ءبىراق تاريحشى ەدۆارد گيببون سيپاتتاعانداي ا ق ش «شامادان تىس ۇلىلىقتىڭ تابيعي جانە قاشىپ قۇتىلماس اسەرىنەن» زارداپ شەگەدى. امەريكا دەموكراتيالىق ينستيتۋتتارىن حالقىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن جانە الەمدىك دەرجاۆا رەتىندەگى مىندەتتەرىن ورىنداۋعا بەيىمدەي المادى.
تۇپتەپ كەلگەندە، ا ق ش كۇشى كەتكەن دەرجاۆا. وعان ەندى ءوسىپ كەلە جاتقان مەملەكەت قارسى تۇر. بۇل قاۋىپتى دە، ۇزاققا دا سوزىلادى. ەجەلگى تاريحشى فۋكيديد تۇسىندىرگەندەي، افينانىڭ دامۋى مەن سپارتاداعى قورقىنىش قانقۇيلى پەلوپوننەس سوعىسىنا الىپ كەلدى. گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىزمەتكەرى گرەم ەلليسون كەيىنگى 500 جىلدا وسىنداي 16 جاعداي بولعانىن اتاپ ءوتتى. سونىڭ 12 سىندە سوعىس باستالعان.
گ. ەلليسون «فۋكيديد تۇزاعى» دەپ اتاعان داعدارىستان قۇتىلۋ ءۇشىن ا ق ش دجينگويستىك پىكىرتالاس پەن مانيحەيلىك ويلاۋدان باس تارتىپ، مەگافوندى ديپلوماتيانى دانا جانە جاسامپاز مەملەكەت قايراتكەرلىگىمەن الماستىرۋى كەرەك. ماسەلە قىتايعا تىزە بۇگۋ نەمەسە ونى تالقانداۋ ەمەس. ا ق ش قىتايدىڭ زاڭدى الاڭداۋشىلىعى مەن تالپىنىسىن مويىنداۋى كەرەك. سونداي- اق سوعان سايكەس كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە دايىن بولۋعا ءتيىس. (ەرتە مە، كەش پە، ۋكرايناعا جانە ناتو- نىڭ كەڭەيۋىنە بايلانىستى باتىس پەن رەسەي اراسىنداعى شيەلەنىسكە قاتىستى دا سولاي ىستەۋگە ءماجبۇر بولادى) .
ا ق ش امەريكالىق گەگەمونيانىڭ اياقتالعانىن مويىنداۋعا ءتيىس. قازىرگى كوپپوليارلى الەمدە ءارتۇرلى ساياسي مادەنيەتتەر مەن جۇيەلەر قاتار ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەنۋى كەرەك. كەڭەس وداعىنىڭ يدەولوگيالىق جەڭىلىسكە ۇشىراۋى ليبەرالدىق دەموكراتيانى العا سۇيرەمەدى. ءتىپتى قىتاي كەنەتتەن ليبەرالدى دەموكراتياعا اينالسا دا، ونىڭ تاريحي نارازىلىقتارى مەن اۋماقتىق ۇمتىلىستارى قازىرگى رەسەيدەگىدەي سەكىلدى ساقتالىپ قالادى. بۇل تۇرعىدان العاندا يدەولوگيالىق باسەكەلەستىكتىڭ ءمانى جوق.
شلومو بەن- امي، ءيزرايلدىڭ بۇرىنعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى. Prophets Without Honor: The 2000 Camp David Summit and the End of the Two-State Solution كىتابىنىڭ اۆتورى
Copyright: Project Syndicate, 2022.
اباي وتار