ادەبيەت ءۇشىن جارالعان جان ەدى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قاراپ وتىرساق، قازاق ادەبيەتىنىڭ تالانتتى دا تالاپتى، ادۋىندى دا ازۋلى اقىن- جازۋشىلارى قامال الار قىرىقتىڭ ىشىندە قايتىس بولىپتى.

جۇمەكەن، مۇقاعالي، جۇماتاي، قايرات، نۇرلان تاعى باسقا ارقالى اقىنداردىڭ ءبارى قىرىقتىڭ قامالىن العان كەزدە قىرشىنىنان قيىلدى. سولاردىڭ سوڭىن الا اقىن، سىنشى، اۋدارماشى، جازۋشى، جۋرناليست، پۋبليتسيست، ادەبيەتتانۋشى ءامىرحان بالقىبەك تە 45 جاسقا قاراعان شاعىندا فانيدەن باقيعا وزدى. ارتىندا ماڭگى ولمەيتىن مول ادەبي مۇراسى قالدى. كوزى تىرىسىندە ءتورت كىتابى جارىق كوردى. تاڭدامالى تۋىندىلارى بىرنەشە جيناقتارعا ەندى. باسپا بەتىن كورمەگەن شىعارمالارى دا بارشىلىق. ولاردى جارىققا شىعارۋ - كەلەر كۇننىڭ ەنشىسىندە. توقسانىنشى جىلدارى ق ر پرەزيدەنتىنىڭ ستيپەندياسىن يەلەندى. ونىڭ جازعانىنان جازارى، بەرگەنىنەن بەرمەگى كوپ ەدى. ءبىز اقىننىڭ جارى، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى مارحابات شانشارحان قىزىمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

- اڭگىمەڭىزدىڭ ءالقيسساسىن امىرحانمەن قاي جەردە، قالاي تانىسقانىڭىزدان باستاساڭىز.

- ەڭبەك جولىمدى تاۋەلسىزدىك جىلدارى اشىلعان «حالىق كونگرەسى» دەگەن گازەتتەن باستادىم. سول باسىلىمدا قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرلەرىنىڭ ءبىرى - قاليحان ىسقاقپەن بىرگە قىزمەت ىستەگەنىمدى ءالى كۇنگە دەيىن ماقتان ەتەمىن. ول كىسى كەيىن «پاراسات» جۋرنالىنا اۋىستى دا، مەنى دە سول رەداكتسياعا الا كەتتى. ءامىرحان ەكەۋمىز سول باسىلىمدا ءجۇرىپ تانىستىق. بۇل 1996 -جىل بولاتىن. ونىڭ وتتى جانارى جانىمدى بىردەن باۋراپ الدى.

- ەكى جاستىڭ تانىسىپ، تابىسۋىنا قاليحان اعا دانەكەر بولعان سياقتى عوي...

- ءيا، ول كىسى ءبىزدى تانىستىرعاننان كەيىن، ءامىرحانعا: «وسى قىز ساعان ادال جار بولادى» ، - دەپ ايتقان ەكەن. دۋالى اۋىز ەمەس پە؟ ! ونىڭ وسى سوزىنە ءامىرحان ابدەن سەنگەن سەكىلدى. ايتەۋىر سودان باستاپ ايىرىلمادى. ەكەۋمىز جۇمىستان بىرگە جاياۋ قايتاتىنبىز. كوپ اڭگىمەلەسەتىنبىز. ءبىر قىزىعى، ول ماعان ەرتەگى ايتىپ بەرەتىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءبىر- بىرىمىزگە باۋىر باسىپ كەتتىك.

- قاي جىلى وتاۋ قۇردىڭىزدار؟

- «قۋعان جەتپەيدى، بۇيىرعان كەتپەيدى» دەگەندەي اللانىڭ قالاۋىمەن 1997 -جىلدىڭ 8 -ناۋرىز، ءدال مەيرام قارساڭىندا شارداراعا كەلىن بوپ ءتۇستىم. قازاقتىڭ سالت- ءداستۇرىن اتتاپ كەتكەن جەرىم جوق. ءامىرحاننىڭ اناسى مەنى قىزىنداي كوردى. ءالى كۇنگە دەيىن ەنە مەن كەلىن اراسىنداعى سىيلاستىعىمىزعا سىزات تۇسكەن ەمەس. ءجيى حابارلاسىپ، ارالاسىپ تۇرامىز. ونىڭ اقىل- كەڭەستەر ماعان قۋات بەرەدى، مەيىرىم- شاپاعاتى شۋاق سەبەدى. قاشاندا نەمەرەسىن اينالىپ- تولعانىپ وتىرادى. مۇنىسىنا اللاعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر.

- وتباسى بولعان سوڭ ىدىس- اياق سىلدىرلاماي تۇرمايدى. سىزدەر قانداي وتباسى بولدىڭىزدار؟

- بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن عۇمىر كەشتىك. ءامىرحاندى قولىمنان كەلگەنشە قۇرمەتتەپ، شىعارماشىلىقپەن ەركىن اينالىسۋىنا مۇمكىندىك بەردىم. شىعارماشىلىق ادامى مىنەزدى بولادى. ال اقىننىڭ بىردە دانا، بىردە بالا بولاتىنى دا راس. سول مىنەزىنە شىداپ، توزىمدىلىك تانىتا بىلسەڭ عانا وتباسىڭدا ىنتىماق پەن ىرىس، بىرلىك پەن بەرەكە بولادى ەكەن. مەن وسى تالاپ ۇدەسىنەن شىعا ءبىلدىم دەپ ويلايمىن.

- ول قانداي جار، قانداي اكە بولدى؟

- ەرلى- زايىپتى ءبىر-ءبىرىن شىن جاقسى كورسە، سەنىم ارتسا - اق تا ادال دوس، قولداۋشى دا قورعاۋشى، قامقورشى، الىنباس قامال بولا الاتىنىنا سەنەدى. ول ەشقاشان مەن قىزعاناتىنداي قىلىق كورسەتكەن ەمەس. ادەبيەتكە قالاي ادال بولسا، وتباسىنا دا سونداي ادال بولدى. قىزىن قاتتى جاقسى كورەتىن. «مەنىڭ قىزىمنىڭ جۇرەگى بار، ەشتەڭەدەن قورىقپايدى» دەپ مارقايىپ وتىراتىن.

- قىزىنىڭ اتى كىم؟ ول قازىر نە ىستەپ ءجۇر؟

- قىزىمىزدىڭ اتى - قاسيەت. الماتى پوليگرافيالىق كوللەدجىن بىتىرگەن. ىقىلاس اتىنداعى ۇلت- اسپاپتار مۇراجايىندا جۇمىس ىستەيدى. جاقىندا تۇرمىسقا شىعىپ، قۇداعي اتانعان جايىم بار. اللا سول ەكى جاستىڭ باعىن اشىپ، ۇلگىلى وتباسى بولۋىن ءناسىپ ەتسىن دەيمىن.

- شىعارمالارىن قاي ۋاقىتتا جازاتىن؟ كۇي تالعاۋشى ما ەدى؟

- ءيا، كۇي تالعايتىن. كوبىنە تىنىشتىقتى قالايتىن. سوسىن جازۋعا تۇندە وتىرۋشى ەدى. ۇستەلدىڭ ءۇستىن تاپ- تازا ەتىپ جيناپ، قالامى مەن قاعازىن، تەمەكىسى مەن كۇلسالعىشىن دايىنداپ قوياتىنمىن. قىزىمىز ەكەۋمىز ۇيقىعا كەتكەندە، ول جازۋعا وتىراتىن. ايلىق قولىنا تيگەن سايىن كىتاپ الۋدى ادەتكە اينالدىرعان ەدى. قولى قالت ەتكەندە كىتاپتان باس المايتىن. ءبىز توي- تومالاققا، مەرەكە- مەيرامدارعا بارىپ دەمالعىمىز كەلسە، «وزدەرىڭ بارا بەرىڭدەر، وعان كەتكەن ۋاقىتقا ءبىر كىتاپ وقىمايمىن با؟» دەيتىن.

- جالپى، ول قانداي ادام ەدى؟

- ءامىرحان - ەشكىمگە ۇقسامايتىن دارا مىنەز يەسى ەدى. تانىم- تۇسىنىگى، مىنەز- قۇلقى، ءومىر سالتى اينالاداعى ادامداردان مۇلدە بولەك. ونىڭ ءوز الەمى - ادەبيەت الەمى بولاتىن. سول ادەبيەت ءۇشىن جارالعان جان ەدى. ودان باسقا ەشتەڭەگە قىزىقپايتىن. ول كوبىنە وزىمەن اڭگىمەلەسە الاتىن ادامدى ىزدەيتىن. جاراس، مارالتاي، باۋىرجان، ادالبەك سەكىلدى تاعى باسقا دوستارىمەن ءجيى حابارلاسىپ تۇراتىن. اسىرەسە، ادالبەك كۇندە زۆونداپ، ەكەۋى ساعاتتاپ سويلەسىپ جاتاتىن. باقاي ەسەپپەن جۇرەتىندەر مەن شەن- شەكپەننىڭ سوڭىنا تۇسكەندەردى، جاعىمپازداردى ءتىپتى جاقتىرمايتىن. تۋراسىن ايتام دەپ تۋعانىنا جاقپايتىنداردىڭ ءبىرى - ءامىرحان ەدى.

دوس- جاران، جورا- جولداستارى مەنىڭ جاعدايىمدى ءبىلىپ، توي- تومالاقتارعا شاقىرىپ، مەيرامداردا قۇتتىقتاپ، تىلەكتەستىك ءبىلدىرىپ جاتادى. مەنى ءامىرحاننىڭ ورنىنا «جولداس جىگىت» ەسەبىندە قوسىپ العاندارى دا بار.

كەتەمىن مەن سەگىزىنشى اسپانعا

«جاندى تەربەپ ماڭگىلىكتىڭ اعىنى،

ءتان ارىدى، ارمان بىرگە ارىدى!

جانارىمدى قىتىقتايدى نۇرىمەن،

مىڭ جىل بۇرىن سونگەن جۇلدىز جارىعى.

جانىم جۇلدىز جىلدامدىعىن قوسقاندا،

سالەم ايتىپ كەيىن قالعان دوستارعا،

بۇل قالادان كەتەم ءتۇبى كوككە مەن،

كەتەمىن مەن سەگىزىنشى اسپانعا.

دەيمىن ىشتەي،

دەيدى ىشىمدە بىر داۋىس».

- تاعى دا كىمدەرمەن ارالاسىپ تۇرۋشى ەدى؟

- قايتىس بولارىنان ءبىر- ەكى جىلداي بۇرىن ستۋدەنت جاستارمەن ارالاسىپ تۇردى. ولاردى ۇيگە ەرتىپ كەلىپ، تاڭعا دەيىن اڭگىمە- دۇكەن قۇرىپ، ولەڭ وقيتىن. سول جاستار ءالى كۇنگە دەيىن ءامىرحاندى ىزدەپ، مەنىڭ جاعدايىمدى سۇراپ، حابارلاسىپ تۇرادى. ءوزى جوق بولسا دا، تۋعان كۇنىن اتاۋسىز قالدىرعان ەمەس. قازىر ولار وقۋلارىن ءبىتىرىپ، وتباسىن قۇرىپ، ومىردەن ءوز ورىندارىن تاۋىپ كەتتى. اللا ولاردىڭ باقتارىن اشسىن!

- عاشىق بوپ قالعان قىزدارعا ولەڭ ارناعان كورىنەدى. سول راس پا؟

- وتىرىك ەمەس، راس. ولەڭ جازۋ ءۇشىن شابىت كەرەك. سونداي كەزدە قالقاتايلاردىڭ ءبىرىن ۇناتىپ قالسا، جاسىرماي ماعان ايتاتىن. سول عاشىعىنا ارناپ ولەڭ جازىپ، ونى ماعان وقىپ بەرەتىن. سوسىن ونى ەكەۋلەپ وڭدەپ، تۇزەپ- كۇزەپ، الگى قالقاتايعا جىبەرەمىز. مەن دە قىزىقپىن، ۇناتىپ قالعان قىز تۋرالى ايتسا: «قانداي ەكەن، نە ىستەيدى ەكەن؟» - دەپ سۇرايمىن عوي تاعى، قىزعانۋدىڭ ورنىنا. ءبىراق وسى ءبىر شابىت شاقىرار ساتتەر ۇلكەن دۇنيەنىڭ تۋارىنا سەبەپشى بولاتىنىنا ىشتەي سەنەتىنمىن. «قاسقىر قۇداي بولعان كەز» اتتى كىتابىنىڭ جازىلۋىنا دا وسىنداي جاعدايدىڭ اسەرى بولعانى راس.

- كوزى ءتىرى كەزىندە نەشە كىتابى جارىق كوردى؟

- «مەتامورفوزا»، «سىنعان ساۋلەنىڭ شاعىلىسۋى»، «قاسقىر قۇداي بولعان كەز»، «اقىن اپولوگياسى» اتتى ءتورت جيناعى تاسقا باسىلدى. ءبىراز ولەڭدەرى «قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىنا» ەندى. ءالى دە باسپا بەتىن كورمەگەن شىعارمالارى كوپ. مەنىڭ ەندىگى مىندەتىم - سول ارتىندا قالعان مۇرالارىن جارىققا شىعارۋ.

- ول ءوزىنىڭ ىشكى سىرىن ءبولىسۋشى مە ەدى؟

- ءيا، ءامىرحان مەنەن ەشقاشان سىر جاسىرمايتىن. كەيدە بالا سەكىلدى ەركەلەپ: «مارحا، مەن ولگەندە تۋعان جەرىمە اپارىپ قوياسىڭ عوي، امانات ساعان»، - دەيتىن. مەن بولسام: «قويشى ادامدى قورقىتپاي، مەنى تاستاپ قايدا باراسىڭ، شالىم- اۋ، كەتپەيسىڭ ەشقايدا»، - دەپ قالجىڭعا اينالدىراتىنمىن. قۇدايدىڭ اۋزىنا سالعانى ما ەكەن، ءوزى ايتقانداي، تۋعان توپىراعى ماڭگىلىك مەكەنىنە اينالدى.

ادام تۋعان كەزىندە تاعدىرى پەشەنەسىنە جازىلىپ قويادى دەگەن راس بولار، بالكىم. ويلاماعان جەردەن و دۇنيەگە اسىعىس اتتانىپ كەتكەنى ماعان اۋىر سوققى بولدى. ءامىرحانعا ەركەلەي ءجۇرىپ، ونى ەركەلەتە ءجۇرىپ، ءبىر- اق كۇندە ەسەڭگىرەپ قالدىم. اللانىڭ ىسىنە امال بار ما؟ ! مۇنداي جاعدايدى ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن. كەيدە تۇسىمە كىرەدى. بۇرىنعىداي ۇيدە جۇرەدى نەمەسە دوستارىمەن اڭگىمە ايتىپ وتىرادى. ويانا سالىسىمەن «جانى ءجانناتتا بولسىن» دەپ اللا تاعالادان دۇعا تىلەيمىن!

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

سۇحباتتاسقان ەرماحان شايحى ۇلى. 2017
«ايقىن»