دالا كەزگەن ءتۇز تاعىسى جوعالىپ بارادى
جىرتقىش بولعان سوڭ قاسقىر دالاداعى اڭ- قۇستان بولەك، قوراداعى مالدى دا تارتىپ كەتىپ جاتادى. ءتىپتى جالعىز- جارىم ادامعا دا شابادى. ءبىراق ونىڭ ازايعانىنا اڭشى دا، ەكولوگتار دا الاڭداۋلى، دەپ حابارلايدى حابار 24.
شىڭعىستاۋدان باستاپ ۇلىتاۋدى اسىپ، تورعاي، اقتوبەگە دەيىنگى جەردى الىپ جاتقان بايتاق سارىارقادا يت- قۇس ازايدى. تاۋ تاستى ساعالاپ، بولماسا اۋىپ كەلگەن ءبىردى- ەكىلى بۇرالقىسى بولماسا، اۋەگىمەن جۇرگەن قاسقىر جوق. ازۋلىسى كەتكەن سوڭ دالانى ءشيبورى جايلاعان.
تولەگەن جامانوۆ، اڭشى، ايتىسكەر اقىن:
- قازىر ءشيبورى دەگەن پايدا بولدى. ءشيبورى دەگەن ارقانىڭ اڭى ەمەس- ءتىن. قازىر وسى وڭىرلەردە بار. ول نەنى بىلىدرەدى؟ ول ارقا دالاسىنداعى ارلانداردىڭ، ارقا دالاسىنىڭ نەگىزگى قوجايىنىنىڭ كەتىپ قالعاننان كەيىن سولاردىڭ مەكەنىنە شيبورىلەر پايدا بولدى. ولاردىڭ كەلگەنىنە دە 7- 8 -جىل بولىپ قالدى يت- قۇس رەسمي دەرەك بويىنشا قازىر اقمولا، باتىس قازاقستان، قوستاناي، پاۆلودار وبلىسىندا سيرەك ۇشىراسادى. جالپى ءتۇز تاعىسىنىڭ قاتارى كەيىنگى 10 جىلدىڭ شاماسىندا 40 پروتسەنتكە كەمىگەن.
ساكەن دىلداحمەت، ەكولوگيا ساراپشىسى:
- 2010 -جىلدارى ەلىمىزدە قاسىقىردىڭ سانى 26700 باستان اسسا، بۇگىنگى كۇنى مىناۋ 2021 -جىلىعى ساناق بويىنشا ەلىمىزدە 14408 عانا باس قاسقىر بار. قاسقىر وسى دالادان قورەك تاۋىپ قانا قويمايدى، تابيعاتتىڭ تەپە- تەڭدىگىن ساقتاپ تۇرعان سانيتارى ىسپەتتى. كيىك، ارقاردى تالعاجاۋ ەتكەنمەن، ولاردىڭ ءوسىپ- ونۋىنە دە تىكەلەي سەبەپكەر وسى كوكبورى دەيدى اڭشىلار.
تولەگەن جامانوۆ، اڭشى، ايتىسكەر اقىن:
- نەگە ول ارقارلاردىڭ كوبەيۋىنە سەبەپكەر بولادى دەسەك، ارقارلاردىڭ قارتايعان قۇلجالارى جاس انالىقتاردىڭ ءبارى ۇيىرىنە الىپ بەرمەيدى ەكەن جاستارعا، ءبىراق ءوزىنىڭ ءبارىن ۇرىقتاندىرۋعا بارىلىعىن قاشىرۋعا شاماسى كەلمەيدى. بارىلعىن ءيىرىپ ۇستاپ، قىسىر قالاتىنى كوپ بولادى ەكەن. ال سول جاڭاعى قاسىقىرلار وسىلاردىڭ كارى قۇلجالارىن ءمۇيىزى ءۇش ورالىپ كەتكەن ابدەن قاجىعاندارىن بارىلعىن قىستا الىپ قالادى ەكەن. سويتەدى ەكەن دە بارىلعى تولدەپ شىعادى.
قاسقىر ازايعان ولكەدە ونى اتۋعا رۇقسات جوق. تەك مالعا، ادامعا شاپسا عانا سوڭىنا تۇسۋگە بولادى. ول ءۇشىن رەسمي ورىندار ليميت بولەدى. بيىلدىققا ءتۇز تاعىسى كوپ ايماقتاردا 4860 قاسقىردى اتۋعا رۇقسات بەرىلگەن. ال ەكولوگيا مينيسترلىگى قاسقىر ازايعانمەن، جويىلىپ كەتپەيدى دەپ سەندىرەدى.
ولجاس بەركىنبايەۆ، ق ر ەگترم قوعاممەن بايلانىس دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى:
- قاسقىر وتە وزگەرمەلى ءتۇر جانە كليماتتىق- گەوگرافيالىق جاعدايلارعا بايلانىستى سونداي- اق ازىعىنا بايلانىستى ونىڭ پوپۋلياتسياسى ايتارلىقتاي وزگەرىپ وتىرادى. سونىمەن بىرگە قاسىقىرلاردى رەتتەۋگە تىيىم سالىنباعان. قاسقىرلار سانى كۇرت ازايعان جاعدايدا ەكولوگيا مينيسترىلگىنە قاراستى ورمان شارۋاشىلىعى جانە جانۋارالار دۇنيەسى كوميتەتى ءتيىستى شارالاردى قابىلدايتىنىن حابارلايمىز. كەزىندە سايىن دالادا كيىك ازايىپ، كەيىن قايتا كوبەيە باستادى. تەك وسى جانۋاردىڭ باسىم بولىگى ارقادان اۋىپ، وزگە ايماقتارعا قاراي ويىسقان. وقتىن- وقتىن تابىنىمەن قىرىلىپ قالاتىن كەزدەرى دە بار. مۇنى ماماندار پاستەرەللوز دەرتى دەپ تۇيگەن ەدى.
تولەگەن جامانوۆ، اڭشى، ايتىسكەر اقىن:
- سوندا وسى اۋرۋلاردىڭ ءبىرىن ەستىمەگەن عوي بۇرىنعى اڭشىلار. ول اۋرۋ قايدان كەلدى سوندا؟ جاڭا عاسىرمەن كەلگەن جوق قوي. ول اۋرۋ بۇرىنننان بار. قاسقىر قالاي كەتتى، قازىر بىرنەشە دالا جانۋارىنىڭ، دالا حايۋانىنىڭ ءار جەردەن وقتىن- وقتىن اۋرۋلاردىڭ بوي كورسەتۋى تىكەلەي قاسقىرلاردىڭ كەتۋىنە بايلانىستى دەپ ويلايمىن ساسىق كۇزەن، ءمالىن، شيبورىگە مەكەن بولىپ قالعان بايتاقتا كوكبورى جورتقان دەپ ەندى كىم ايتادى؟
قاسقىر وسى دالانىڭ يەسى عانا ەمەس، كيەسى دە ەدى دەيدى اڭشىلار. سوندىقتان ونىڭ دا بار- جوعىن تۇگەندەپ، قاراۋعا الاتىن كەز جەتكەن ءتارىزدى.
اۆتورلارى: ارمان امەن، ارداق اسىلحان ۇلى، نارگيز بەكماعانبەتوۆا
www.24.kz