كوپتىك جالعاۋ «كوزگە» جالعانبايدى
اۆتور ماقالاسىن «مۇرتازا بۇلۇتاي - فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى». «سەيدىن بيزاقوۆ - فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى». كىم قاتە جازىپ ءجۇر؟
فيلوسوف پا، فيلولوگ پا؟ مەنىڭشە، فيلولوگ مىرزا قاتە جازىپ ءجۇر. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ ەمەس، فيلولوگيا عىلىمى بولۋعا ءتيىس» دەپ باستاعان ەكەن. وسى كەزگە دەيىن جارىق كورگەن ەڭبەگىمنىڭ باسىم بولىگى ءتىل مادەنيەتى مەن ورفوگرافياعا قاتىستى بولعاندىقتان، مەن دە بۇل ماسەلەنى اتتاپ وتە المادىم. ءوز اتىمنان باسىلعان ماقالالارىمدا تەك «فيلولوگيا عىلىمى» تىركەسىن قولدانىپ كەلدىم. سوعان وراي تورەجان ءماندىبايدىڭ ايتقان پىكىرىنە قولداۋ ءبىلدىرىپ، ونى تولىقتىرا ءتۇسۋ ماقساتىمەن قولىما قالام الىپ وتىرمىن.
قازىرگى تاڭدا قازاق تىلىندە شىعىپ جاتقان باسىلىمداردىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيىنىڭ سىن كوتەرمەيتىنى ۇلتتىق ءتىلىمىزدى كوركەيتىپ، تورگە وزدىرمايتىنى بەلگىلى. انا ءتىلىمىزدى كوركەيتۋدىڭ ۇتىمدى ءبىر ءتاسىلى دۇرىس ءسوز ساپتاۋدىڭ قازاق تىلىنە قاتىستى قوردالانىپ قالعان ماسەلەنىڭ جۇيەلى شەشىمىن تابۋىمەن بايلانىستى ەكەنى انىق. مەملەكەتتىك مارتەبە الىپ، عىلىم تىلىنە دە اينالا باستاعان قازاق ءتىلىنىڭ ستيلدىك جاعىنان جاتىق، دۇرىس قالىپتاسۋىنا دا ءمان بەرەمىز. ءتىل - ءتىلدىڭ قايتالانباس ءوز ەرەكشەلىگىنە وراي ءار ءسوزدىڭ ءوز ورنىندا تۇرىپ، ۇعىم- ماعىناسى ءدال بەرىلمەيىنشە، ونىڭ نازىك ءيىرىمى مەن كوركەمدىگىن اڭعارتا المايمىز.
قازاق سوزىمەن ورىسشا ءسوز ساپتاۋدىڭ كەرى اسەرى ءسوز تىركەسىنەن انىق بايقالادى. ارقالانىپ كەتتىنى - ارۋاقتانىپ كەتتى دەپ، اتقا ءمىندىنى - اتقا وتىردى دەپ، حابار اياقتالدىنى - حابار ءبىتتى دەپ، سەگىز تۇياق قويدى - سەگىز باس قوي، ۇرعاشى مالدى - انالىق مال دەگەن سەكىلدى وي ەلەگىنەن وتكىزبەي، قولدانا سالعان كەرەعارلىق، قۇلاققا ەستىلۋى ەرسىلەۋ شۇبالاڭقى تىركەستەر.
ۇلتتىق ۇعىمعا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، ادەبي ءتىلدىڭ ءوز زاڭدىلىعى مەن تابيعاتىنا ءۇڭىلىپ، دامۋ ەرەكشەلىگى مەن ستيلدىك تارماقتارىن ەسكەرگەندە عانا انا ءتىلىمىزدىڭ قادىر- قاسيەتىن كەتىرمەي، اجارىنان ايىرماي ءدال اۋدارما جاساي الامىز.
ءار باسقا جۇيەگە جاتاتىن تىلدەردىڭ لەكسيكالىق، گرامماتيكالىق نورماسىنا قايشى كەلەتىن تىركەستەردىڭ سيپاتى مەن ءمانى قانداي دەگەنگە جاۋاپ رەتىندە قازاقشا ءدال بالاماسىن ىزدەپ ويلانباي اۋدارا سالاتىنداردىڭ كىناسىنەن ءجيى كەزدەسەتىن قاتەلەردىڭ ەكى ءتۇرىن ارنايى اتاعىمىز كەلەدى. قازاق ءتىلىنىڭ شىلاۋ سوزدەرگە باي ەكەنى ءمالىم. وسى ورايدا تومەندەگى مىسالدارعا نازار سالايىق: «بيلەت جانە جۇكتەردى تىركەۋ»، «ءساندى جانە ارزان»، «پايدالى جانە سەنىمدى» دەگەن جارنامالاردى وقىعانىمىز بار. ورىس تىلىندەگى «ي» جالعاۋلىق شىلاۋىن «جانە» دەپ قانا اۋدارۋ - ءسوزدىڭ ماعىنالىق دالدىگىنە نۇقسان كەلتىرۋدىڭ ءبىر ايعاعىنداي. دۇرىسى «بيلەت پەن جۇكتى تىركەۋ، «ءساندى دە ارزان» ، «پايدالى ءارى سەنىمدى» ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى. قازاق جانە وزبەك حالىقتارى - تاريحي جاعىنان جانە بۇگىنگى تاعدىرى جاعىنان جاقىن حالىقتار (قازاق پەن وزبەك - تاريحى ۇقساس، تاعدىرلاس حالىقتار). ارزان جانە ساپالى تاۋارلار (ارزان ءارى ساپالى تاۋار). ءبىزدىڭ پاتەرىمىز جىلى جانە جارىق (پاتەرىمىز جىلى ءارى جارىق). مەنىڭ اكەم، شەشەم جانە ءىنىم بار (اكە- شەشەم مەن ءىنىم بار). ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە ىركىلمەي سويلەيسىز جانە ەركىن جازاسىز (ورىس، قازاق تىلدەرىندە ىركىلمەي سويلەپ، ەركىن جازا-
سىز) مىسالدارىنان كورىپ وتىرعانىمىزداي، «ي» جالعاۋلىعىنىڭ ءتۇرلى ماعىنالىق قولدانىسىنا سايكەس قازاق تىلىندە جانە، مەن، بەن، پەن، ءارى، دا، دە، تا، تە سەكىلدى الدەنەشە ءدال دە ايقىن بالاماسى بار. سونىمەن قاتار «ي» جالعاۋلىعىنىڭ تۇگەل قايتالانباي، ءقايسىبىر كەزدە ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن نەمەسە كوسەمشە فورماسىمەن دە اۋدارىلعان كەزى بار ەكەن. عالىمدار مەن وقىتۋشىلار، باسپا ءسوز باسشىلارى انا ءتىلىنىڭ تابيعاتىن، تەگەۋىرىنى مەن ءيىرىمىن جەتىك مەڭگەرگەن ءبىلىمدى ماماندار بولا تۇرا ماڭدايشادا جازىلعان «باسپا ءسوز جانە بۇقارالىق اقپارات ءمينيسترى»، «الەۋمەت جانە ساياسات ءبولىمى» ، «ەكونوميكا جانە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى»، «ادەبيەت جانە ونەر»، «حات جانە قوعامدىق پىكىر بولىمدەرى» سەكىلدى جازبالاردىڭ ورىس تىلىنەن وراشولاق اۋدارىلا سالعاننان ۇيقاسىمى كەلىڭكىرىمەي، كەدىر- بۇدىرلاۋ بوپ تۇرعانىن اڭعارماۋى قالاي؟
قازاق ءتىلىنىڭ ورىس تىلىنەن باستى ءبىر ەرەكشەلىگى - كوپشە ماعىنانىڭ وتە سيرەك قولدانىلۋى. مىسالى، قازاقشا قولدارىم تيمەدى، اياقتارى اۋىردى، كوزدەرى كورمەي قالدى، وكپەلەرى قابىندى، ۇيلەر سالىپ ءجۇر دەپ كوپتىك جالعاۋىمەن ايتا قويمايدى. قول، اياق، كوز، وكپە، ءۇي ونسىز دا كوپتىك ماعىنانى ءبىلدىرىپ تۇر. تەك سيرەك جاعدايدا ايتىلاتىن «ىستەرىڭ ءىس ەمەس»، «بيىلعى تابىستارىڭ تاۋداي بولدى»، «ونەرلەرىڭ ورلەي بەرسىن»، «جۇمىستارىڭدا شيكىلىك كوپ»، «ەڭبەكتەرىڭ ەلەۋسىز قالماس»، «جاعدايلارىڭ بەلگىلى بولدى» دەگەن سەكىلدى سويلەمدەردە وقيعاعا قاتىسۋشىنىڭ كوپتىگىن ءبىلدىرۋ ماعىناسىندا كوپتىك جالعاۋى جالعاناتىن كەز جوق ەمەس. بىرىنشىدەن، كوپتىك جالعاۋلى سوزدەردى دە تىكەلەي اۋدارامىز دەپ، ارتىق- كەمىن تۇزەتپەي، سول قالپىندا قايتالاپ تارجىمەلەي سالۋ ساۋاتتىلىق ەمەس، اۋەزدى بولىپ ەستىلمەيدى.
مىسالى، «وتىنىشتەر مەن شاعىمدارعا تىڭعىلىقسىز قاراۋ حاتتاردىڭ اۆتورلارىن قاناعاتتاندىرماي، جەرگىلىكتى جەرلەردىڭ وزىندە شەشۋگە بولاتىن ماسەلەلەر جونىندە مەملەكەتتىڭ ورتالىق ورگاندارىنا وتىنىشتەر ايتۋعا ولاردى ءماجبۇر ەتەدى» دەگەن سويلەمنىڭ ورىس تىلىنەن اۋدارىلعانى قاپتاپ تۇرعان كوپتىك فورمادان ايقىن سەزىلگەندەي. وسى سويلەمدە كەلتىرىلگەن سەگىز ءسوزدىڭ كوپتىك فورماسىنان ءبىر عانا «اۆتورلارىن» دەگەندى قالدىرساق تا، كوپتىك ماعىنانى ءوز مانىندە تولىق بەرە الار ەدىك.
«سولاردىڭ نەگىزىندە رەفورمالاردى تەرەڭدەتۋ جونىندەگى شارالاردى ورىنداۋ مەرزىمدەرى مەن جاۋاپتى ادامداردى كورسەتىپ، تۇزەتۋلەر جاساۋ ۇسىنىلسىن» سويلەمىندەگىدەي كوپتىك جالعاۋىمەن شىمقاپ، ماتاپ قويۋ اۋدارما ىسىندە باسا كوڭىل بولەتىن جايتتاردىڭ بارىن ايعاقتاعانداي. كوپتىك ۇعىمنىڭ تىلىمىزدە لەكسيكالىق، سينتاكسيستىك، مورفولوگيالىق ءتاسىل ارقىلى دا بەرىلەتىن كەزى بار.
مىسالى، تۇز، ۇن، قۇرت- قۇمىرسقا، بالا- شاعا، كارى- جاس، جولداس- جورا، مادەنيەت، اقىل، دوستىق - حالىق تىلىندە ءبىرتۇتاس ۇعىم رەتىندە قولدانىلاتىن سوزدەر. ولار كوپتىك جالعاۋىن قاجەت ەتە بەرمەيدى. ءتىلىمىزدىڭ ءوز ەرەكشەلىگىن جەتە ەسكەرمەي، ورىس تىلىنە قاراي يكەمدەپ، سول ءتىلدىڭ شىلاۋىندا كەتىپ، ءتۇبىر تۇلعادا تۇرىپ-اق كوپتىك ۇعىمدى بىلدىرەتىن سوزدەرگە گۇل +دەر، سۋ+لار، شىرىن+دار، اتىر+لەر، جەمىس+تەر، كوكونىس+تەر، سۋسىن+دار دەپ، كوپتىك جالعاۋىن جالعاۋ نەمەسە قويلار جايىلدى، شاشتارىم ءوسىپ كەتتى، حالدەر قالاي، سيىرلار باداسى، سۇتتەر قازاندارعا تولعان دەپ، ورىس تىلىنەن سوزبە ءسوز اۋدارىپ، كوپتىك جالعاۋىمەن شىمقاپ ماتاپ قويۋ - ءسوز ساپتاۋىمىزعا جاراسپايتىن ورالىمدار، كالكانىڭ سوراقى ءتۇرى.
ورىس تىلىنەن تارجىمەلەگەن بۇل ءسوز ساپتاۋىنىڭ ارتىق-كەمىن تۇزەتپەي، كوپتىك جالعاۋىمەن شىمقاپ، ماتاپ قويۋ سالدارىنان سويلەمنىڭ ۇيقاسىمى سولعىن، كەدىر- بۇدىرىنان اياق الىپ جۇرە المايتىنداي، ۇعىمعا اۋىر، اۋەزدى بوپ تا ەستىلمەيدى.
ەكىنشىدەن، كوپتىك ۇعىمنىڭ ءسوز تىركەستەرىنەن اڭعارىلاتىن تۇستارى از ەمەس. ءبىراز ماسەلەلەر، ءار كاسىپورىنداردا، بۇكىل جاناشىر قالامگەرلەردىڭ، الدەنەشە لەكسيالار، بىرنەشە سۇراقتار، كوپ گازەتتەردە، ءجيى- ءجيى حاتتار كەلدى، ون شاقتى شارتتار جاسالدى، ءتۇرلى- ءتۇرلى سەبەپتەرمەن، ءارقيلى پىكىرلەر دەگەن سەكىلدى ادەبي ءتىلدى شۇبارلايتىن، ورىسشا قالىپتاسقان وراممەن ءسوز ساپتاۋ بەلەڭ الىپ بارادى. وعان كوز ۇيرەنىپ كەتكەندەي. ءسويتىپ، ونسىز دا كوپتىك ۇعىمدى بىلدىرەتىندىكتەن، ءبىراز، بۇكىل، بارلىق، كوپ، سان مىڭ، كوپتەگەن، نەشە، بىرنەشە، الدەنەشە، سان ءتۇرلى، قانشا، ءار سەكىلدى سوزدەرمەن، سونداي-اق سان ەسىممەن تىركەسىپ كەلگەندە كوپتىك جالعاۋى قاجەت بولمايدى.
ۇشىنشىدەن، ادام كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستامايتىن، دەنە مۇشەسىمەن سەزىنبەيتىن ابستراكتىلى زات ەسىمدەر دە كوپتىك جالعاۋعا دىلگەر ەمەس. سوعان قاراماستان اسكەري بايلانىس+تاردى، ەلەۋلى تابىس+تارىمىز، ماسەلە+لەر، يدەيا+لار، كىلتيپان+دار، سەزىم+دەر، مىندەتتەمە+لەر الدى، كەپىلدىك+تەر بەردى، باقتالاي+لارى، لەبىز+ دەر، كوزقاراس+تار، ءوز تاربيە+لەرىن، كەيبىر پرينتسيپ+تەرى دەگەن سەكىلدى قازاق ءتىلىنىڭ سيپاتىنا، سويلەۋ قالىبىنا كەلىڭكىرەمەيتىن، قاجەتى جوق كوپتىك فورمالاردىڭ قولدانۋىنا دا توسقاۋىل قويىلار ەمەس. انا ءتىلىنىڭ بىلىكتى ماماندارى ىستەيتىن جوعارى وقۋ ورنىنداعى ماڭدايشالاردان «اقپاراتتىق تەحنولوگيالار»، «ماجىلىستەر زالى»، «پراكتيكالىق ساباقتارعا ارنالعان اۋديتوريا»، «الەۋمەتتىك عىلىمدار ماگيسترى»، «فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى»، «ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى» دەگەن كورنەكى جازبالاردى وقىدىق.
تورتىنشىدەن، دۇكەن ماڭدايشاسىنداعى «جەيدەلەر، كويلەكتەر، شالبارلار، پلاشتار، كوستيۋمدەر، شاپاندار» دەپ، كوپتىك جالعاۋىن شۇبىرتىپ، قايتالاپ قولدانۋىنىڭ قاي جاعىنان دا ۇتىمدى بوپ تۇرعانى شامالى. كوپتىك جالعاۋى ءبىرىڭعاي مۇشەلەردىڭ سوڭعىسىنا عانا جالعانىپ، بارىنە ورتاق، جالپىلاما كوپتىك ۇعىم بىلدىرەر ەدى. انا ءتىلىمىزدىڭ باي مۇمكىندىگىن ۇتىمدى پايدالانا الماي، ءسوز تىركەسى مەن ءسوز قولدانۋ زاڭدىلىعىن، كۇردەلى ىشكى قۇرىلىمىن جەتە ەسكەرمەۋ - ءتىل مادەنيەتىنە نۇقسان كەلتىرەتىن ارەكەت. ورىس تىلىندەگى تىركەستەردىڭ سەمانتيكالىق سىيىمدىعى مەن سينتاكسيستىك سيپاتى قازاق تىلىمەن سالىستىرعاندا مۇلدە باسقاشا.
ءسوز ورامدارىن قازاقى قالىپقا سايكەستەندىرمەي، ءار ءسوزدى سانامالاپ، سوزىنە ءسوز، تىركەسىنە تىركەس جاساپ سىرەستىرىپ تارجىمەلەۋدىڭ سالدارىنان ءسوز قايتالاۋى، ارتىق سوزبەن سويلەمدى شۇبالاڭقى ەتىپ، جاتىق وقىلۋىن قيىنداتۋى، جەتە قيىستىرماۋى، جەكە سوزدەردىڭ اۋدارماسىنىڭ ءدال بولماي، ماعىنالىق كەرەعارلىعىنىڭ ورىن الۋى بايقالادى. ءىستىڭ، قيمىل- ارەكەتتىڭ جاعىمسىز، ۇنامسىز جاعىن ەسكەرمەي، «ءورىس الدى»، «تانىتۋدا»، «ارقاسىندا»، «ناتيجەسىندە» دەپ ايتۋ نەمەسە ءىس- ارەكەتتىڭ جاعىمدى، ۇنامدى ەكەنىن ەسكەرمەي، «بەلەڭ الدى»، «ەتەك الدى»، «توبە كورسەتتى»، «سالدارىنان» تۇرىندە ورىسشا ويدىڭ جەتەگىندە كەتىپ، كالكا ۇلگىسىندە ورالىمسىز ءسوز ساپتاۋدىڭ ءتىلىمىزدىڭ قالىبىنا كەلىڭكىرەمەي، قيىسپاي تۇراتىنى بەلگىلى. ءتىل- ءتىلدىڭ تابيعاتىنا سايكەس ءار ءسوزدىڭ ءوز بوياۋى، سان ءتۇرلى اۋەنى بولاتىندىقتان، ماعىنا ايقىندىعى مەن دالدىگى، مانەرلىگى مەن ۇيقاسىمى ساقتالسىن دەپ ءجۇرمىز. ءبىز كوپتىلدى ورتادا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. سوندىقتان دا دۇرىس اۋدارما جاساۋدىڭ ماڭىزى كۇن سايىن ارتا تۇسۋدە. ءار الۋان قۇجات پەن ۇكىمەت قاۋلى- قارارىن، جارلىق پەن زاڭداردى ءمىنسىز، جاتىق، تۇسىنىكتى تىلدە اۋدارۋ - مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعان ءتىلىمىزدىڭ رەسمي ءستيلى انىقتالعان تولىققاندى ءتىل رەتىندە تانىلىپ، دامۋى ءۇشىن قاجەت.
سەيدىن بيزاقوۆ، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. 2017