التايدىڭ دارىلىك شوپتەرىن قالاي كادەگە جاراتامىز؟
بۇگىندە ەلىمىزدىڭ، الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن اعىلىپ جاتقان ءتۋريستىڭ التايدان ىزدەيتىنى سول ساف تازالىق، سودان تارايتىن، سودان قۋاتتاناتىن ءدارۋ، شيپا ەمەس پە! التايدىڭ القىمىن جاپقان اعاشىنىڭ دا، ساي-سالاسىندا ورگەن اڭ-قۇسىنىڭ دا، جەرگە جايىلعان جاسىل كىلەمىنىڭ دە، سالقىن سامال اۋاسىنىڭ دا ەم بولاتىنى ەڭ الدىمەن التايدىڭ وسىمدىك دۇنيەسىنىڭ الۋان تۇرلىلىگىنەن بولسا كەرەك.
ويتكەنى، التايدىڭ فلوراسى وتە باي. تاۋ جارتاستارى مەن نۋ ورماندا مۇك، قىنا، ساڭىراۋقۇلاق سياقتى وسىمدىكتەردىڭ ەكى مىڭنان استام ءتۇرى وسەدى. شوپتەسىن وسىمدىكتەردەن التاي جەلايدارى، ءسىبىر ۋ شىرماۋىعى، ءتاتتى جاپىراقتى تاسپا، التاي قوڭىراتى ءجيى كەزدەسەدى. قازاقستاننىڭ «قىزىل كىتابىنا» ەنگەن قار ءداۋاياعى، التاي راۋعاشى، التاي جانە ءسىبىر قاندىعى، الا كۇلتەلى قىزعالداق، ءىرى گۇلدى جانە كادىمگى شولپانكەبىستەر، التاي ءسۋىقشوبى، تاڭدامالى پلاۋن، التاي تورسىلداعى، دالا شۇعىلىعى، قىزعىلت سەمىزوت، مارال ءتۇبىرى، التاي قاسقىرجيدەگى تەك كاتونقاراعاي وڭىرىندە وسەتىن ەن بايلىق. بۇتالاردىڭ 50 دەن استام ءتۇرى، ونىڭ ىشىندە تاڭقۋراي، قاراقات، يتمۇرىن، توبىلعى، تال، بۇتا قايىڭ جانە تاعى باسقا تۇرلەرى جەتەرلىك.
بۇل بايلىقتىڭ بۇگىنگى قورعاۋشىسى - قازاقستاننىڭ ەڭ ءىرى تابيعات قورعاۋ كاسىپورنىنان سانالاتىن كاتونقاراعاي مەملەكەتتىك ۇلتتىق تابيعي پاركى. ءتورت ەلدىڭ - قازاقستاننىڭ، رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ جانە موڭعوليانىڭ تۇيىسكەن تۇسىندا ورنالاسقان ۇلتتىق پارك كاتونقاراعاي اۋدانىنان بولەك كۇرشىم جانە زىريان اۋداندارىنىڭ اۋماعىنا دا ۇلاسادى. وتكەن جىلى قۇرىلعانىنا 15 -جىل تولعان پاركتىڭ اۋماعى 46700 گەكتاردى قۇراسا، ونىڭ نەگىزگى بولىگى - ورمان. ياعني، 260 مىڭ گەكتار جەر ماڭگى جاسىل مىڭ جىلدىق سامىرسىن، بالقاراعاي، قاراعايمەن كومكەرىلگەن.
جالپى، شىعىس قازاقستاندا دارىلىك شوپتەر مەن وسىمدىكتەر مولىنان وسەدى. الايدا، ءوڭىردىڭ بۇل سالانى يگەرۋدەگى الەۋەتى تومەن. كاتونقاراعاي اۋدانىندا وندىرىلەتىن پانتى ونىمدەرىندە مارال ءمۇيىزىن كونسەرۆاتسيالاۋعا التايدىڭ دارىلىك شوپتەرى قوسىلىپ، بيولوگيالىق بەلسەندى قوسپالاردىڭ قاسيەتىن ارتتىرا تۇسەدى. وڭتۇستىك كورەيامەن بىرلەسكەن كاسىپورىن رەتىندە قۇرىلعان «اقسۋ- دەەن» كاسىپورنىنىڭ قىزمەتىمەن تانىسقاندا التايدىڭ الپىلىك بەلدەۋىندە وسەتىن دارىلىك وسىمدىكتەردىڭ وڭدەلۋىنەن حاباردار بولعان ەدىك. جالپى، بۇكىل قازاقستاندىقتار جادىراعان جاز ايلارى تۋا اعىلاتىن التايدىڭ پانتىمەن ەمدەۋ ورتالىقتارىنداعى ەمنىڭ اسەرى تىكەلەي تاۋدىڭ دارىلىك شوپتەرىنەن ءنار الاتىنىن ايتا كەتەلىك.
مىسالى، مارال ءمۇيىزىنىڭ بارلىق ءدارۋى جانۋاردىڭ تاۋدىڭ ادام اياعى باسپاس بيىگىندە عانا وسەتىن مارال وتى، التىن تامىر سياقتى اسىل شوپتەردى شالۋىنان جينالادى. سول سياقتى، مىڭ دا ءبىر اۋرۋعا ەم دەلىنەتىن ۇلار قۇس تا التايدىڭ قۇزار شىڭدارىنداعى سيرەك كەزدەسەتىن قۋاتتى شوپتەرگە جايىلىپ، بۇتالاردىڭ تامىرىمەن قورەكتەنەدى. ايۋ، ارقار مەن تاۋەشكى دە سولاي. ارينە، تاعى اڭعا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە بەرمەيدى. ليتسەنزياسىنىڭ قىمباتتىعىن ىسىرىپ قويعاندا، قيادا اڭ قاعۋ قيىننىڭ قيىنى. اككى، سىرالعى تاۋ ۇلاندارىنىڭ ءوزىنىڭ جولى بولا بەرمەيدى. سوندىقتان، جالپى جۇرت التايدىڭ ەمىن ارنايى قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى - پانتىمەن ەمدەۋ شيپاجايلارىندا الادى.
ادەتتە، ونداي ورتالىقتاردا پانتى استاۋمەن بىرگە فيتوبوشكەلەرگە ورنالاسادى. مارال ءمۇيىزىنىڭ سورپاسى التايدا وسەتىن 18 ءتۇرلى دارىلىك شوپپەن بىرگە قايناتىلعان سوڭ، ونىڭ بۋى قىسىممەن تۇتىك ارقىلى فيتوبوشكەگە بەرىلەدى. سورپا بۋى تەرىنى، بۇلشىق ەتتى نارلەندىرەدى. ويتكەنى، سورپا قۇرامىندا ليپيدتەر، فوسفوليپيدتەر، امين قىشقىلى، دارۋمەندەر سىندى جاسۋشالاردىڭ يممۋندىق جۇيەسىن نىعايتاتىن، قان قۇرامىن جاقسارتاتىن زاتتار بار. فيتوبوشكە ادام اعزاسىن قۇنارلاندىرۋ ءۇشىن ەمدىك ماقساتتا پايدالانىلادى. شوربۋىن، قۇياڭ، وستەوحوندروز، ارترەسكلەروز، اسقازان جاراسى، قانى ازدىق، بەلسىزدىك اۋرۋلارىنا وتە جاقسى ەم. اقىل- وي كۇيزەلىسى مەن دەنەنىڭ شارشاۋىن باسادى.
سونداي- اق، مىڭ سان گۇلدى توزاڭداندىرىپ، بال جينايتىن ارالار ءۇشىن دە التايدىڭ دارىلىك شوپتەرىنىڭ ماڭىزى وتە ۇلكەن. ەگەر، ومارتا التايدىڭ اياسىندا بولسا، ول بالدىڭ ءتىل ۇيىرەتىنى دە، تالاي دەرتكە داۋا بولاتىندىعى دا ءشۇباسىز.
التاي بالىنىڭ داڭقىنىڭ الىسقا كەتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى وسى. دەگەنمەن، ارا دا اسىراعان سوڭ ءتورت تۇلىك سياقتى، اۋىرادى، سىرقايدى، كۇن رايىنا قاراي ۇشپاي قالادى. سونداي كەزدەردە ارانى قولدان ازىقتاندىرۋعا، ەمدەۋگە تۋرا كەلەدى. وسىعان وراي، التايداعى دارىلىك شوپتەردەن ارا اۋرۋلارىن ەمدەۋگە ارنالعان پرەپاراتتار ءوندىرىسىن جولعا قويۋعا مۇمكىندىك بار.
شىنىن ايتۋ كەرەك، وسىعان دەيىن كەيبىر ومارتاشىلار بال اراسىن ساۋىقتىرۋ ءۇشىن حيميالىق زاتتار قولدانىپ كەلگەنىن ايتادى. سوندىقتان، ەكى جىل بۇرىن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسى رەسەيمەن بىرلەسكەن كاسىپورىن قۇرۋ ارقىلى مارال مەن ارانى ەمدەۋگە ارنالعان بيوپرەپاراتتار ءوندىرىسى نەگىزىندە ءوڭىر ومارتاشىلارىن تابيعي تازا ەكپەمەن قامتاماسىز ەتۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن جەتكىزگەن.
بۇل ەمدەۋ ءتاسىلى مارالدىڭ تەرىسىنىڭ استىنا ۇيا سالاتىن بوگەلەكتى جويۋعا دا ارنالادى. شوپتەر مەن مايلاردان جاسالعان پرەپاراتتار زيانكەس جاندىكتەردى ءولتىرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ قايتا پايدا بولۋىنا جول بەرمەيدى. الايدا، اتالعان جوبانىڭ سوڭى سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتتى...
قازىرگى كەزدە قىتايدا شوپپەن ەمدەۋ سالاسى كەڭىنەن دامىعان. ءتىپتى، فيتوتەراپيا سالاسىنان حابارىڭىز بولماسا، شىعىس مەديتسيناسى جاي ءشوپتىڭ ءوزىن ەمدىك قاسيەتى بار وسىمدىك رەتىندە ناسيحاتتاي بەرەتىنىنە يلاناسىز. وسىدان ەكى جىل بۇرىن كورشى ش ۇ ا ر- دىڭ تارباعاتاي ايماعىنا جولىمىز ءتۇستى. شاعانتوعاي اۋدانىندا مىڭنان استام وسىمدىك ءتۇرى وسسە، ونىڭ باسىم بولىگى دارىلىك شوپتەر رەتىندە پايدالانىلادى ەكەن.
ادەتتە، ءبىز كوڭىل اۋدارا بەرمەيتىن ءار وسىمدىكتىڭ پايداسى مەن باعاسىن شاعانتوعايلىقتار جاقسى بىلەدى. شاعانتوعاي - گۇلدەر مەكەنى. سولاردىڭ ىشىندەگى ادەمىسى - شۇعىنىق. مامىر ايىندا قاۋىز جاراتىن شۇعىنىقتىڭ ۇرىعىنان ءدارى، ساباعىنان ءۇيدى اعارتاتىن اك الادى. بۇل ءوزىمىزدىڭ التايدا وسەتىن تاۋشىمىلدىققا ۇقسايدى.
تاۋشىمىلدىق دەمەكشى، وسى گۇلدىڭ تامىرىندا بولاتىن قۇرتتىڭ قىمباتتىعى سونداي، قارا بازاردا كيلوسى 50-60 مىڭ دوللارعا دەيىن باعالانادى دەپ ەستيمىز. «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن بۇل گۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مارقاكول وڭىرىندە وسەدى. جىلدا وسى گۇلدى قوپارىپ، تامىرىنان قۇرت ىزدەيتىن براكونەرلەرمەن ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزىلىپ كەلە جاتسا دا تابيعاتقا زيان كەلتىرۋشىلەر تولاستار ەمەس... شاعانتوعايلىقتار تاجىريبەسىنە قايتا ورالساق، كۇردەلى وتانى جەڭىلدەتۋگە قولداناتىن ءدارى-دارمەك قىزعالداقتان جاسالادى دەسە سەنەسىز بە؟! جابايى اپيىن گۇلىنىڭ دانەگى جانعا باتقان اۋرۋدى باسۋعا كومەكتەسەدى. بۇل - ءبىزدىڭ كادىمگى قىزعالداق. شاشىراتقىدان اۆستراليالىقتار كوفە، ءدارى جاسايدى ەكەن. اۋىلدا مال ازىعىنا شاۋىپ الاتىن ساسىرىمىز الاپەس اۋرۋىن ەمدەيدى ءارى شىنجاڭدا سيرەك كەزدەسەتىن باعالى وسىمدىك بولىپ شىقتى. ال استرا گۇلى قىزۋدى باسىپ، ۋىتتى قايتارادى. بۇرگەننىڭ قاۋاشاعىن قايناتىپ، بۋىنا بۋلانۋ ارقىلى تەرىنى جۇمسارتۋعا، جاسارۋعا بولادى.
سونداي- اق، ەرتەدەگى قازاقتار بۇرگەننىڭ ءتۇرلى- ءتۇستى بوياۋ جاساۋعا تاپتىرماس وسىمدىك ەكەنىن جاقسى بىلگەن. ال قويجۋا مەن دولانادان دەنساۋلىققا پايدالى توساپ قايناتىلادى. شەتەن - اسقازان اۋرۋلارىنا مىڭ دا ءبىر ەم. قاراعان شايى قان قىسىمىن تومەندەتۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. سۇتتىگەن گۇلىن قازاقتار ەرتەدەن ەمگە قولدانادى. حالىق جادىنداعى اتاۋى - باقباق.
ماۋسىم تۋا قاۋىز جاراتىن كۇنگەلدى گۇلى اتاۋىندا تۇرعانداي، كۇننىڭ كەلگەنىن كۇتەتىن بيپاز وسىمدىك. ميكروبتى جوياتىن قۇدىرەتى بار. جابايى بادام بولسا، دۇنيە جۇزىندە ەكى-اق جەردە وسەدى. ءبىرى - ا ق ش- تىڭ كاليفورنيا شتاتىندا، ەكىنشىسى - شاعانتوعايدا. بادام جەمىسى - جۇرەك، قان قىسىمى اۋرۋلارىنا شيپا. ال ماقسارى وسىمدىگىن حانزۋلار ەگىن رەتىندە ەگىپ، ۇرىعىنان سۇيىق ماي تارتادى ەكەن. شىرماۋىق، شاڭكىش، ميا، جارىقگۇل سىندى وسىمدىكتەر دە كادەگە اسادى.
مىنە، وسى سياقتى جۇزدەگەن تۇقىم اتاۋلى قاۋىز جاراتىن مامىر مەن تامىز ايلارى ارالىعىندا شاعانتوعايدا گۇل مەرەكەسى وتەدى. الىستاعى اۋدان گۇل فەستيۆالىن تاماشالاۋعا جان- جاقتان تۋريستەر اعىلاتىن ايماققا اينالىپتى. بۇل - قىتايدىڭ قازاقستاننىڭ ءۇرجار اۋدانىمەن شەكتەسەتىن تۇسى. ال زايسان، كۇرشىم اۋداندارى تۇسىنداعى التاي ايماعىندا دا جۇڭگو جۇرتى اعاجاي التايدىڭ دارىلىك شوپتەرىن شەتەۋ شىعارماي يگەرىپ جاتقانىندا كۇمانىمىز جوق. ءتىپتى، ءبىر ارىپتەسىمىز التاي قالاسىنا بارعان ساپارىندا قالادا تاس ساۋداسىنىڭ قىزىپ تۇرعانىن، جەردە جاتقان جاي تاس تاپپايتىنىڭىزدى ايتىپ، تاڭعالىپ كەلگەن. ال بىزدە... تاستان بولەك تاعى قانشاما بايلىق اياعىمىزدىڭ استىندا تاپتالىپ جاتىر. ءيا، يگەرۋسىز يەن جاتىر...
ءتۇيىن: ۇلتتىق پارك مامانى راۋشان قىرىقبايەۆانىڭ ايتۋىنشا، «ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتار تۋرالى» زاڭعا سايكەس، كاتونقاراعاي ۇلتتىق تابيعي پاركى اۋماعىندا دارىلىك شوپتەردى وندىرىستىك ماقساتتا دايارلاۋعا رۇقسات جوق. تەك جەكە قاجەتتىلىككە وراي بەلگىلى تەلىمنەن تەگىن جيناپ الۋعا بولادى. بۇل - سالانى دامىتۋدىڭ تاعى ءبىر كەدەرگىسى ىسپەتتى. الايدا، مەملەكەتتىڭ قىزعىشتاي قورۋىنان اتالعان زاڭناما ارقىلى تابيعي پارك اۋماعىنداعى « قىزىل كىتاپقا» ەنگەن 35 تەن استام دارىلىك ءشوپتى ساقتاۋعا جاعداي جاسالىپ وتىرعانىن دا ۇمىتپاعان ءجون.
دۋمان اناش، «ەگەمەن قازاقستان». 2017. شىعىس قازاقستان وبلىسى، كاتونقاراعاي اۋدانى