التىن وردادان تۇركىستانعا دەيىن: جىلدىڭ باستى مادەني وقيعالارى
2021 -جىلى ەلدەگى مادەني شارالاردىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 -جىلدىعى اياسىندا ءوتتى. جىل باسنىدا پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ «egemen Qazaqstan» گازەتىندە «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالا جاريالاپ، بۇل ايتۋلى داتا دا توي تويلاۋ ەمەس، وي ويلاۋ تۇرعىسىنان اتالىپ ءوتۋى كەرەكتىگىن باسا ايتتى. مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ دەرەگى بويىنشا، 2021 -جىلى ۇزىن سانى 46 مىڭعا جۋىق قوعامدىق ماڭىزى بار، اۋقىمدى، جاڭا جوبالار وتكىزىلگەن. ونىڭ ىشىندە مادەنيەت سالاسىندا 45000 ءىس- شارا، سپورت سالاسىندا - 500، تۋريزم سالاسىندا - 100 جۋىق ءىس- شارا قولعا الىنعان.
بىلتىر بۇكىل قازاق دالاسى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ولەڭدەرىمەن تىنىستاپ، قارا سوزدەرىنەن سۋسىنداسا، بيىل جامبىل جابايەۆتىڭ جىرلارىن جاتقا وقىدى. 26-اقپاندا «جىر الىبىنىڭ» 175 جىلدىق مەرەيتويىن رەسمي تۇردە مەرەكەلەۋ باستالدى. اقىننىڭ نەمەرەسى جامبىل مۋزەيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سالتانات جامبىلوۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە جابايەۆتار اۋلەتىنىڭ جۇزگە جۋىق ۇرپاعى بار. جامبىل اقىننىڭ سوۆەت يدەولوياسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ سانكت- پەتەربور قالاسنىداعى زيالى قاۋىم دا ۇمىتپاسا كەرەك. شاھاردا قازاقتىڭ اقىنىنىڭ ەسكەرتكىشىنە گۇل شوقتارىن قويۋ سالتاناتتى ءراسىمى ءوتتى .
تۇركىستان - تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى
ءار قازاقتىڭ قۇلاعىنا بالا كەزدەن ءسىڭىستى بولعان وسى پافوستى تىركەس تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ (قازىرگى اتاۋى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى - رەد.) بەيرەسمي سامميتىندە قابىلدانعان تۇركىستان دەكلاراتسياسىنا ەندى. ياعني، كيەلى قالانىڭ حالىق بەرگەن ستاتۋسى حالىقارالىق دەڭگەيدە رەسمي مويىندالدى.
«تۇركىستان قالاسىن تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى دەپ جاريالادى. بولاشاقتا روتاتسيالىق نەگىزدە تۇركى الەمىنىڭ وزگە دە ايگىلى كونە شاھارلارىنا وسى ىسپەتتەس مارتەبە بەرۋگە مۇمكىن بولاتىنى تۋرالى كەلىستى جانە حاتشىلىققا مۇشە مەملەكەتتەرمەن بىرلەسە اتالعان ماسەلە بويىنشا ەرەجەنى 2021 -جىلى كۇزدە تۇركيادا وتەتىن تۇركى كەڭەسىنىڭ 8-ءسامميتىنىڭ قارساڭىندا سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسىنىڭ قابىلداۋى ءۇشىن ازىرلەۋدى تاپسىردى…»، - دەپ جازىلعان دەكلاراتسيادا.
ۇلىق ۇلىس - التىن وردا
قازاق مەملەكەتىگىنىڭ تاريحىن 750 جىلعا تەرەڭدەتكەن ۇلىق ۇلىس - التىن وردانىڭ مەرەيتويى دا ەل اۋماعىندا وتكەن ءماندى شارانىڭ ارقاۋىنا اينالدى. سول ءماندى شارالاردىڭ ءتۇيىنى اتىراۋ قالاسنىداعى حالىقارالىق كونفەرەنسيادا قويىلدى. كونفەرەنتسيا بارىسىندا ق ر پرەزيدەنتىنىڭ «التىن وردا» تاقىرىبىن ناسيحاتتاۋ بويىنشا 7 ءتۇرلى باستامانى ماقۇلداعانى ءمالىم بولدى. ولار: ءبىرىنشى، شەتەل ارحيۆتەرىندەگى التىن ورداعا قاتىستى ماتەريالداردى ىزدەۋ جۇمىسىن كۇشەيتۋ؛ ەكىنشى، رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى التىن وردا قالالارىن قايتا قالپىنا كەلتىرىپ، سونىڭ نەگىزىندە تاريحي- ماتەريالدىق كەشەن قۇرۋ بويىنشا جوسپار دايىنداۋ؛ ءۇشىنشى، عىلىمي مونوگرافيالاردىڭ شىعۋىن پىسىقتاۋ»، — دەگەن ول جوشى، بەركە، وزبەك حانداردىڭ تاريحي ءرولىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋ كوزدەلىپ وتىرعانىن اتادى.
«ءتورتىنشى، «ۇلىق ۇلىس» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ شىعۋىن پىسىقتاپ، ۋيكيپەدياداعى التىن وردا تاقىرىبىنا قاتىستى قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلىندەگى كونتەنتتى جاڭالاۋ؛ بەسىنشى، ۇلىق ۇلىستىڭ جوشىدان كەنەسارىعا دەيىنگى حاندارى تۋرالى، التىن وردانىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەتى، قالالارى مەن ساۋدا ساياساتى جايلى دەرەكتى فيلمدەر سەرياسىن شىعارۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋ؛ التىنشى، التىن وردالىق ەپوستار جەلىسىمەن بالالارعا ارنالعان ەرتەگىلەردىڭ شىعۋىن قامتاماسىز ەتۋ؛ جەتىنشى، التىن وردا تاقىرىبى بويىنشا اشىلعان تىڭ دەرەكتەردى ەسكەرە وتىرىپ، مەكتەپ جانە جوعارعى وقۋ ورنىنداعى قازاقستان تاريحى ءپانى باعدارلاماسىنىڭ مازمۇنىن وزەكتەندىرۋ.
ومىردەن وتكەن ونەر تارلاندارى
19-قاڭتاردا قازاقتىڭ «تاقيالى پەرىشتەسى» ءالىمعازى رايىمبەكوۆتىڭ ومىردەن وتكەنى حابارلاندى.
اتاقتى اكتەر العاشقى ەڭبەك جولىن اۋىلدا جۇرگىزۋشى بولىپ باستاعان. 1965 -جىلى العاشقى «ءان قاناتىندا» فيلمىنىڭ سپورتتىق ءىس- شارالارىنا شاقىرتۋ الادى. 1966 -جىلى «قيلى كەزەڭ» فيلمىنە تۇسەدى. 1968 -جىلى قازاق كينوسىنىڭ التىن قورىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان «تاقيالى پەرىشتە» (رەجيسسەرى شاكەن ايمانوۆ) كينوفيلمىندەگى تايلاقتىڭ ءرولىن سومدايدى. وسى كەزدەن باستاپ جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىلادى. بۇدان بولەك، «كوگىلدىر تاكسي»، «قان مەن تەر» سەكىلدى وننان اسا كينوفيلمگە تۇسكەن.
31-ناۋرىزدا قازاقستان ەلتاڭباسىنىڭ اۆتورى شوت- امان ءۋاليحانوۆ ومىردەن ءوتتى. ول حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ارداقتى تۇلعالاردىڭ ەسكەرتكىشىن جاساپ، ەر ەسىمىن ەل اراسىندا ۇلىقتاۋعا، ساۋلەتى كوز تارتار عيماراتتاردىڭ بوي كوتەرۋىنە سۇبەلى ۇلەس قوستى. بۇل قاتاردا ەلوردا تورىندەگى كەنەسارى قاسىم ۇلى، قوستاناي قالاسىنداعى احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ەرەيمەنتاۋداعى بوگەنباي باتىردىڭ، ش ق و- داعى حاكىم اباي مەن شاكارىمنىڭ، الماتىداعى شوقان ءۋاليحانوۆ، دينا نۇرپەيىسوۆا، ءالىبي جانگەلدين، توقاش بوكين، عاني مۇراتبايەۆ، نۇرمولدا الدابەرگەنوۆ، تالعات بيگەلدينوۆ، جۇماعالي ساين، تايىر جاروكوۆ، تاحاۋي احتانوۆ، ءابۋ سارسەنبايەۆ، دىنمۇحامەد قونايەۆ، تىلەس قاجىعاليەۆ، قۇرماناي وماروۆا، نۇرعالي تاسماعامبەتوۆ، شافيك چوكينگە ارنالعان تۋىندىنى حالىق جاقسى بىلەدى. سول سياقتى الماتىداعى «دينامو» ستاديونى، الماتى قالاسى اكىمدىگىنىڭ، قازاق- نەمىس ۋنيۆەرسيتەتى عيماراتىنىڭ، قاراعاندىداعى كوسموناۆتيكا مونۋمەنتى سىندى ەڭسەلى نىساننىڭ جوباسىن جاسادى.
18-ساۋىردە تەاتر جانە كينو اكتريساسى عازيزا ابدىنابييەۆا ومىردەن وزدى. ونىڭ كينو سالاسىندا سومداعان رولدەرى: 1977 - «نان» - جامال (رەج. ا. تاجىبايەۆ) 1982 - «قاۋىن» - باس كەيىپكەردىڭ زايىبى (رەج. ۆ. پۇسىرمانوۆ)، 1990 - «قىز جىلاعان» - ءاسيا (رەج. س. نارىمبەتوۆ)، «جەل ادام» - اۋىل تۇرعىنى، 2009 - ءسىز كىمسىز، ك مىرزا؟ « - جولسەرىك (رەج. ق. احمەتوۆ)، 2009 - «ءبىرجان سال» - بۇرمە اجە (رەج. د. جولجاقسىنوۆ)، 2011 - «اينالايىن» - ءساليما (رەج. ا. ساتايەۆ)؛ 1996-2000 - توعىسقان تاعدىرلار (روزا) 2001-2003 - سارانشا (مارگو) 2002 - ءلايلانىڭ زارى 2007 - ودناجدى ۆ باگاجنيكە - ۆوكزالداعى ايەل 2008 - وتكرويتە دۆەر، يا سچاستە 2012-2013 - «25 ك م» قارلىعاش (رەج. ي. پيسكۋنوۆ) 2012-2013 - «دوماشنيە ۆوينى» اجە (رەج. ا. كيريۋشەنكو) 2014 - كەمپىر» كۇلپاش (رەج. ە. تۇرسىنوۆ) 2015 - «زاۋال» اجە (رەج. ج. ايباسوۆ) 2015 - «پوبەگ يز اۋلا» باس كەيىپكەردىڭ اپاسى (رەج. ن. ادامبايەۆ).
30-ساۋىردە ەسكەندىر حاسانعاليەۆ ومىردەن وزدى. ەسكەندىر وتەگەن ۇلى حاسانعاليەۆ 1940 -جىلى 13-اقپاندا باتىس قازاقستان وبلىسىندا تۋعان. 1959 -جىلى قۇرمانعازى اتىندaعى الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىنىڭ ۆوكالدى- حور فاكۋلتەتىن، 1978 -جىلى ءال- فارابي اتىنداعى شىمكەنت مادەنيەت ينستيتۋتىن ءبىتىردى.
ءومىرىن ونەرگە ارناعان حاسانعاليەۆتىڭ «اتامەكەن»، «ادەمى»، «اسىل ارمان»، «ءومىرىمنىڭ جازى»، «ەسكىرمەگەن ماحاببات» اندەرىن بىلمەيتىن قازاق جوق. ەسكەندىر حاسانعاليەۆ - قازاقتىڭ ءان ونەرىنە زور ۇلەسىن قوسقان سازگەر. ونىڭ رەپەرتۋارىنداعى اۆتورلىق تۋىندىلارى ەل جۇرەگىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن العان.
شىعارماشىلىق عۇمىرىندا ورىس، تاتار، نەمىس اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىنە دە ءان جازعان. 200 گە جۋىق ءان، رومانس جانە حورعا ارنالعان شىعارمالاردىڭ اۆتورى بولدى. ەسكەندىر حاسانعاليەۆ پەن جۇبايى داريكو حاسانعاليەۆانىڭ ەكى قىزى مەن ءبىر ۇلى بار.
21-مامىردا حالىقتىڭ سۇيىكتى اكتەرى فارحات ءابدىرايىموۆ قايتىس بولدى. ول «شانحاي»، «اقسۋات»، «ومپا»، «ماحاببات تالكەگى»، «سيقىرشى دەمەۋشى»، «جەل ادام»، «فرانتسۋز قۇرباقاسىنان ازىرلەنگەن بورش»، «شەكارا»، «جان جۇرەگىم - استانا»، «پاراللەل الەم»، «گەيزەر»، «ءۇش ليمون»، «باتىر»، «ەڭ سۇلۋ» سىندى فيلمدەرگە تۇسكەن.
فارحات نۇرسۇلتان ۇلى ر ف «ۇزدىك اكتەر» كينو باسىلىمىنىڭ باس جۇلدەسىن، XXI حالىقارالىق «سۆياتوي گەورگي پوبەدونوسەتس» كينوفەستيۆالىنىڭ گران- پري جۇلدەسىن جەڭىپ العان. 2020 -جىلى «التىن ادام» سىيلىعىنىڭ «جىل كينوجۇلدىزى» اتالىمىن يەلەنگەن.
8-شىلدەدە قازاق كينو ونەرىنىڭ كوريفەيى رەجيسسەر ساتىبالدى نارىمبەتوۆ ومىردەن ءوتتى. 1969 -جىلدان «قازاقفيلم» ستۋدياسىندا سەناريست ءارى كينورەجيسسەر رەتىندە قىزمەت ەتتى. 1970 -جىلدان - «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ كينورەجيسسەرى بولدى. ال 2005 -جىلدان بەرى شاكەن ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» ا ق «دەبيۋت» بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ ەڭبەك ەتكەن ەدى. ول «قۇرمانعازى» اتتى دەرەكتى فيلمگە (1972 -جىلى)، «زاۋال» (1981 -جىلى)، «كۇزگى بۇرالاڭ جول» (1984 -جىلى) قىسقا مەتراجدى فيلمدەرگە، «ۇرىن كەلگەن كۇيەۋ» (1987 -جىلى) ، «سوزاقتان شىققان گاملەت» (1990 -جىلى)، «كوزىمنىڭ قاراسى»، «جاس اككوردەونشىنىڭ ءومىربايانى» (1994 -جىلى)، «ومپا» (1998 -جىلى) جانە تاعى باسقا كوركەم فيلمدەرگە رەجيسسەرلىك ەتكەن. سونداي- اق ول تۇسىرگەن «امانات» جانە «مۇستافا شوقاي» اتتى تاريحي فيلمدەر كورەرمەننىڭ جۇرەگىنىڭ تورىنەن ورىن الدى.
اۆتور: ەسىمجان ناقتىباي