قىرىق جىگىت قىرعىنى
گيمالاي ەتەگىندەگى ساي سالالار مەن تاۋ- توبەلەردى مەكەن ەتىپ، سوعىسا ءجۇرىپ تىرشىلىك ەتكەن قازاقتاردى قۇران ۇستاپ، اللا اتىمەن انت ىشكەن دۇنگەن اسكەرلەرى قاپىدا الداپ، قارۋلارىن جيناپ الىپ، وزدەرىنە قارا تۇنەك زاماناقىر ءتوندىردى. ۇلىن قۇل، قىزىن كۇڭ ەتپەك بولدى. سول ءبىر اۋىر جىلدارداعى قىرعىنداردىڭ ءبىرىن باياندايتىن، قىتايدا تۇراتىن اقساقال قۇنانباي ءنابي ۇلىنىڭ «قىرىق جىگىت قىرعىنى» اتتى ەستەلىگىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
كوپ اۋزىندا تۇرلىشە ايتىلىپ، قۇلاققا قىرىق قۇبىلىپ جەتكەن «قىرىق جىگىت قىرعىنى» دەگەن ايانىشتى اڭگىمەنىڭ ناقتىلى بارىسىن، ءجاي- جاپسارىن سوڭعى ۇرپاققا تولىق جەتكزۋ، بىلەتىن بىزدەرگە پارىز ىسپەتتى.
1941 -جىلدىڭ مامىر ايىندا گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ قانىشەر جەندەتى، چيڭحاي ولكەسىنىڭ باستعى ميليتاريست مابۋفاڭ شينجياڭنان شىڭشىسايدىڭ كەرتارتپا ۇستەمدىگىنىڭ زاردابىنا شىداماي، جان ساۋعالاپ بارعان قازاقتاردىڭ مىلتىق- قۇرالىن الداپ جيناپ الىپ، ات- تۇيەسىن اۋدارىپ الىپ تالان- تارجىلىق ەتتى.
بۇل قورلىققا توزبەگەن 350 دەي ءتۇتىن مابۋفاڭ اسكەرىمەن قاشا سوعىسىپ، گيمالاي تاۋىنىڭ تەرىسكەيىندەگى قاجىرا وزەنىنىڭ بويىنا بارىپ بايىرقالايدى. وسى ۇركىندى باستاپ جۇرگەندەر تاسبيكە رۋىنان مەيرىمحان كارمىش ۇلى، سارباس رۋىنان ءابىلقايىر شۇلەنباي ۇلى، جادىك رۋىنان حاتشىباي شويىنبەك ۇلى سىندى ءار رۋدىڭ اتقامىنەرلەرى بولاتىن.
جەرلىك موڭعولعا جول باستاتقان مابۋفاڭ اسكەرلەرى قاشىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ سوڭىنان ءبىر نەشە اي بويى تىنباي قۋعىنداپ، جانىن باعىپ جاي جاتقان اۋىلداردى ءبىر- اق تۇندە باسىپ قالادى.
بەيقام ەلگە اياماي قىرعىن سالىپ، قانى قۇتىرعان ەسسىز جاۋ ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن پليموتپەن اتقىلاپ 200 دەي ەر- ايەل، جاس بالالاردى قىرىپ، بارلىق مال- مۇلىكتى بۇلاپ- تالاپ، ءتىرى قالعان 150 دەي ەر- ايەل، بالا- شاعانى الدارىنا سالىپ ايدايدى. وسىلاردىڭ قاتارىندا اتشىباي ۇلدارى جولبارىسحان مەن سەتەرحان قاجى، التىنبەكتىڭ ايەلى ءانيپا كەنەگەش قىزى بار بولاتىن. قانقۇيلى قاراقشىلار اۋىلدان شىققانشا ءبىر شۇڭقىردا تىعىلىپ وتىرعان 9 كەمپىردى ايداپ جۇرگىزە المايتىن بولعان سوڭ، تاباندا گراناتا تاستاپ، قىرىپ تاستاپ كەتە بەرەدى. ەل باستاعان ازامات، ازاتتىق اڭساعان اعالاردان ءابىلقايىر مەن حاتشىباي دا وسى جەردە شاھيت بولادى.
مىنە، قازاق اتاۋلى بۇرىن اياق باسپاعان، باسىنا پالە تونگەن الماعايىپ كۇندەردە جان ساۋعالاپ جاسىرىنا بارعان اتاقونىستان ايدالاداعى قاجىرا وزەنىنىڭ بويىنداعى بەيۋازدار قانى توگىلگەن سايدى بىلايعى ەل سودان باستاپ «شاھيت سايى» دەپ اتاپ، ۇركىندى تاريحتىڭ ۇرەيلى ءۇتىرىن وسى ارادا قالدىرىپتى. بۇل قىرعىننان قازاق جىگىتتەرىنىڭ ءبىر ءبولىمى قاشا سوعىسىپ قۇتىلىپ تا كەتەدى.
تۇتقىنداردى ايداپ چيڭحايعا قايتقان دۇڭگەن اسكەرلەرى جول بويى قىز- كەلىنشەكتەرگە جانتۇرشىگەرلىك حايۋاندىق ىستەپ، ءتورت كۇندىك جەرگە بارىپ، جارىم كۇن تىنىعىپ، ىرعاپ- جىرعاپ جاتادى. ايداۋداعىلاردىڭ ىشىندە رۋى تاسبيكە قوجامبەرگەننىڭ قىزى الماحان دەگەن جاس ايەل سۇقتانعان اسكەرلەردىڭ ەندىگى سۇعى ءوزى ەكەنىن ءبىلىپ، ولاردىڭ ارام نيەتىن ەرتە سەزىپ، كۇن بۇرىن قامدانا ءجۇرىپ، ءتۇن جامىلىپ قاشىپ شىعادى دا، كول ورتاسىنداعى شوق قامىسقا تىعىلىپ، تاڭ اتقانشا سۋعا مالشىنىپ جاسىرىنادى. ەرتەسى اسكەرلەر ءارى- بەرى ىزدەيدى دە كوشىپ كەتەدى. سودان سۋدان شىققان باتىر دا سۇڭعىلا الماحان جۇرتتا قالعان سۇيەك- ساياقتى ءمۇجىپ، جول بويى جەمتىك جەپ، ارتتا قالعان شابىلعان ەلگە جەتەدى.
نەشە كۇن قاڭعىرىپ، ەلگە ايتەۋىر جەتكەن الماحان ايداۋدا كەتىپ بارا جاتقانداردىڭ كورگەن قورلىعىن ايتقاندا، ونسىز دا قىرعىنعا ۇشىراپ قابىرعاسى سوگىلىپ، قانىنا قارايعان ازاماتتار قايرالىپ كەتتى. اناۋ جازىقسىز جابىرلەنىپ، انتۇرعاندارعا اياق استى ەتىلىپ ايدالىپ بارا جاتقانداردىڭ ىشىندە مىناۋ نامىسىن نار باسپاعان ازاماتتاردىڭ كەيبىرىنىڭ اياۋلى اناسى، كەيبىرىنىڭ ادال جارى، كەيبىرىنىڭ الپەشتەگەن قىزى بار بولاتىن. «سولاردان جانىمىز ارتىق ەمەس» دەپ، جاۋدى قۋىپ جەتىپ، شاماسى جەتسە قۇتقارىپ قالۋعا، شاماسى جەتپەسە بەيۋازداردىڭ جولىندا شاھيت بولۋعا بەكىنگەن 50 جىگىت دەرەۋ جولعا شىعادى.
قۋعىنشىلار جاياۋ تارتىپ وتىرىپ، ءتورت كۇن سۋىت جۇرگەندە حولىمتىنىڭ تۇراق دەگەن جەرىندە جالعىز وتىرعان موڭعولدىڭ ۇيىنە جەتەدى دە ودان تۇتقىنداردىڭ جايىن سۇرايدى. موڭعول ولارعا اسكەرلەردىڭ كەشە كەتكەنىن ايتادى. سونىمەن، جۇرىستەن قالجىراعان جىگىتتەر تىنىعىپ الماققا موڭعولدى بايلاپ تاستاپ، ۇيىقتاپ قالادى. ەرتەسى تۇرعاندا الگى موڭعولدىڭ بوسانىپ، قاشىپ كەتكەنىن ءبىراق بىلەدى. ازاماتتاردىڭ ءبىر ءبولىمى: «قۋمايىق، بوسانعان موڭعول اسكەرلەرگە حابار جەتكىزسە، الدىمىزدان توسقاۋىل قويىپ ءبىزدى قىرادى» دەسە، ەندى ءبىر ءبولىمى: «موڭعول باسقا جاققا باس ساۋعالاپ قاشتى، اسكەرگە بارمايدى» دەگەن تۇسپال ايتادى. بۇلار ءارى- بەرى اقىلداسا كەلىپ، اقىرى قۋماققا كەلىسەدى.
قاشقان موڭعول تۋرا دۇڭگەن اسكەرلەرىنە بارىپ، قازاق قۋىپ كەلە جاتقان حاباردى جەتكىزەدى. مۇنى ەستىگەن مابۋفاڭ اسكەرى شۇعىل قامدانىپ، قۋعىنشىلار كەلەتىن جولعا تاسادان توسقاۋىل، بيىكتەن قاراۋىل قويىپ، مىقتى بەكىنىس الىپ جاتادى. قاننەن- قاپەرسىز ۇدىرە تارتىپ كەلە جاتقان قۋعىنشىلارعا اياق استىنان پليموتتىڭ وعى جاۋىپ كەتىپ، ازاماتتار اشىق جەردە قالىپ، ءتيىمسىز سوعىس باستالادى.
بۇل جەردە ءبىر كۇن اتىس بولىپ، قازاق جىگىتتەرىنىڭ كوبى شاھيت بولادى. مابۋفاڭ اسكەرلەرىنەن دە شىعىن شىعىپ، ءتىرى قالعان ازاماتتار شەگىنە اتىسىپ قۇتىلىپ كەتەدى.
حايۋان جۇرەگى قابىنىپ، قارا نيەتى اسقىنعان، ادامگەرشىلىكتىڭ اسىل ساۋلەسىنەن ساناسىندا ساڭلاۋ قالماعان، دىننەن بەزىپ، دىلدەن ازعان قاراقشىلاردىڭ قۇترىنعان قانقۇيلى زامانىندا، قورلىقتان قاشىپ جانىنا ساۋعا سۇراعان باسسىز، باعدارسىز قازاق بايقۇستاردىڭ باسىنان قانشالاعان قان جىلاعان كۇندەر، قان توگىلگەن كومۋسىز قىرعىندار ءوتتى عوي.
مىنە، ار- نامىس قورعاعان، اياۋلىسىن ارامنىڭ شەڭگەلىنە قيماعان، ەڭ سوڭىندا قىرشىنىنان قيىلعان قىرىق جىگىت تە سول تۇستاعى قيساپسىز قىرعىنىڭ ءبىر ۇشىعى بولاتىن. سول جولعى قىرىلعان قىرىق جىگىتتىڭ ىشىندە تاسبيكە رۋىنان ءداۋىت قازى ۇلى، تىركەش كۇركەباي ۇلى، زەينەلحان شاراباس ۇلى، سىمايىل سالبىرباي ۇلى، ماقىپ جورعاباي ۇلى، تاكەن جۋانعان ۇلى، قاھار راقيلا ۇلى، بۋراحان قوجامبەرگەن ۇلى، شايماردان ىسقاق ۇلى، ءسادۋاقاس نۇردىباي ۇلى، شاقاباي رۋىنان ەرەنعايىپ قاپتالباي ۇلى، سارى كارەن، قارا كارەن، بيعان قاتىران ۇلى، جادىك رۋىنان شاھيزا قابدىلدا ۇلى (قاشىپ كەلىپ حابار جەتكىزگەن الماحاننىڭ كۇيەۋى) ، مولقى رۋىنان قومارباي قيسا ۇلى قاتارلىلاردان سىرت، زاكاريا كارمانباي ۇلى، قازىكەن ىسقاق ۇلى، زارلىحان دولدىر ۇلى، كوپەن، ماتەن، ءپىشاي، قاپاس، تولەش، ءنابي، قابدولدا، شامەن، شاپەن، شادەن، قابي دەگەن ازاماتتادىڭ رۋ تەگى ايقىن ەمەس.
ال ءبىر ءبولىم ازاماتتاردىڭ اتى- ءجونى بەلگىسىز ەدى. قىرعىننان امان قۇتىلىپ ەلگە كەلگەن جىگىتتەردەن تاسبيكە رۋىنان مالىك كارمىش ۇلى، ماسەكەي جالدىباي ۇلى، جاقىپ قالياكبار ۇلى، قوپان مۇسا ۇلى، سارباس رۋىنان حاميت بايماعۇل ۇلى. جادىك رۋىنان كوپبەرگەن ەگەۋباي ۇلى مەن قاتىران ساتپاقباي ۇلى، ۋاقتان ماسەي، قاراقاس رۋىنان قۇسىمان قاتارلىلار بار.
ءتىرى قايتقانداردان ماسەكەي جالدىباي ۇلىنىڭ ساۋساقپەن ساناپ وتىرىپ ايتقانىندا ناقتى قىرىق جىگىت قانعا بويالىپ قالعان ەكەن.
ءبىراق، سول قىرىلعان قىرىقتىڭ ىشىندە جادىك رۋىنان ەڭسەگەن دەگەن كىسىنىڭ سول جاق ەزۋىنەن وق ءتىيىپ، جارالى جاتقاندا جەندەتتەر باسىنا، كەۋدەسىنە تەۋىپ كورىپ قىبىر ەتپەگەن سوڭ كەتىپ قالادى. جاۋ قاراسى ۇزىلگەندە ورنىنان تۇرعان ەڭسەگەن جۇرتتا تۋىپ قالعان ەشكىنى ۇستاپ الىپ، لاعىن تاستايدى دا، جەتەكتەپ، جول جونەكەي ساۋىپ ءىشىپ وتىرىپ ەلگە كەلەدى.
كەشەگى قارا تۇنەك قوعامنىڭ قىرىق جىل قىرعىنىنان امان قالعان اجالسىز ەڭسەگەن مىناۋ بەيبىت كۇننىڭ الاۋىنا ارقاسىن شالدىرا ءۇيلى- باراندى، ورەن- جاراندى بولىپ، جاڭا زاماننىڭ راحاتىن كورىپ، حۇڭسان مال فەرماسىنىڭ قويىن باعىپ جۇرگەندە، 1975 -جىلى اقارقانىڭ تەرىسكەيىندە كوشكىن ءتۇسىپ، اللانىڭ اجالىنان قايتىس بولدى.
دايىنداعان: ۇلاربەك دالەي ۇلى. 2017
Baq.kz