ءسابيت مۇقانوۆ الاش قايراتكەرلەرىنە قيانات جاساعان با؟ - فوتو

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - بەلگىلى قازاق جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ تۋرالى تالاستى پىكىرلەر وتە كوپ. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى الاش زيالىلارىن جاپپاي اقتاۋ، ۇلىقتاۋ كەزىندە كەڭەس ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتكەن كەيبىر تۇلعالارىمىزعا كۇيە جاعىلىپ، قارالاۋ ءۇردىسى ورىن الا باستادى.

ءسابيت مۇقانوۆ تا سول قاتاردا كەتتى. ونىڭ 1937- جىلدىڭ الاساپىرانىندا امان قالۋىن ءسىڭىرى شىققان كەدەيلىگىمەن ەمەس، «الاش زيالىلارىن كورسەتكەنىمەن»، «ساكەن سەيفۋلليندى ساتقانىمەن» بايلانىستىرۋشىلار كوبەيدى. ەل ىشىندە سونداي قاڭقۋ ءسوز تاراپ، تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن مۇقانوۆ شىعارماشىلىعىنا دا تەرىس باعا بەرىلە باستادى، ونىڭ جەكە تۇلعاسىنا دەگەن كوزقاراس وزگەردى.

ال اقيقات قالاي ەدى؟ ءسابيت مۇقانوۆ شىنىمەن سونداي قادامعا باردى ما؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، الماتىداعى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ مۋزەيىنە بارىپ قايتقان ەدىك.

«ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆ - قۇدا»

مۋزەي مۇقان تولەبايەۆ كوشەسىندەگى جازۋشىنىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە تۇرعان كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ بىرىندە ورنالاسقان ەكەن. كىرەبەرىستە ءبىزدى مۇقانوۆتىڭ شاعىن بيۋستى قارسى الدى.

ال س. مۇقانوۆ پەن ع. مۇسىرەپوۆتىڭ ادەبي- مەموريالدىق مۋزەي كەشەنىنىڭ قىزمەتكەرى شىنار جەڭىس قىزى ءبىز ۇيگە كىرىسىمەن ەكسكۋرسياسىن باستاپ كەتتى. اراسىندا جازۋشىعا قاتىستى ءوزىمىزدى قىزىقتىرعان سۇراقتاردى دا قويىپ، مۋزەيدىڭ قاي جىلى قۇرىلعانىن سۇرادىق:

- س. مۇقانوۆتىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا 1976 -جىلى قازاقستان ۇكىمەتى جازۋشىنىڭ 1965-1973 -جىلدار ارالىعىندا تۇرعان ءۇيىن مۋزەيگە اينالدىرۋ جونىندە ارنايى شەشىم قابىلدادى. 1978 -جىلدان باستاپ الماتىداعى م. تولەبايەۆ كوشەسى، 125- ءۇيدىڭ 2-قاباتىنداعى 6 بولمەلى پاتەرىندە اشىلعان مۋزەي ءوزىنىڭ العاشقى كەلۋشىلەرىن قابىلداي باستادى.

- ءسابيت مۇقانوۆتىڭ مۋزەيى نەلىكتەن عابيت مۇسىرەپوۆتىكىمەن بىرگە اتالادى؟

- ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆ ءبىر- بىرىمەن قۇدا بولعان. مۇسىرەپوۆتىڭ ۇلكەن قىزى ەنگەلينا مەن مۇقانوۆتىڭ ارىستان اتتى ۇلى ۇيلەنگەن. ەكەۋى دە ءبىر جەردەن، ءبىر رۋدان. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ اناسى دينا وڭعارباي قىزى - ءسابيت مۇقانوۆتىڭ كىندىك شەشەسى. جانە مۇقانوۆ مۇسىرەپوۆتى العاش وقۋعا الىپ كەلگەن. مۇسىرەپوۆتىڭ تۋعان اعاسى حاميت ماحمۇتوۆ سابەڭنىڭ العاشقى ۇستازى بولعان. بۇل ەكى تۇلعانى بايلانىستىرىپ تۇرعان ورتاق نارسەلەر كوپ. باسىندا مۋزەي ەكى بولەك جۇمىس ىستەگەن. مۇسىرەپوۆتىڭ مۋزەيى ورتالىق مۋزەيدىڭ ءبىر بولىگى ىسپەتتى بولىپ، كەيىن مۇقانوۆ ەكەۋىنىڭ مۋزەيلەرى بىرىكتىلىپ، كەشەنگە اينالدى. ەكەۋى ەكى بولەك ۇيدە، ءبىراق نەمەرە- شوبەرەلەرى ءبىر بولعاندىقتان ءبىر ورتالىقتان باسقارىلادى.

مۇقانوۆ مۋزەيى ەكى بولىمنەن: ادەبي جانە مەموريالدىق بولىمدەردەن تۇرادى. ادەبي بولىمدە جازۋشىنىڭ ءومىر جولىن، حالقىنا دەگەن قالتقىسىز قىزمەتىن باياندايتىن، شىعارماشىلىق شەبەرحاناسىنان سىر شەرتەتىن كوپتەگەن قۇندى قۇجاتتار، فوتو- سۋرەتتەر، قولجازبالار ەكسپوزيسيادان ورىن العان. ال مەموريالدىق بولىمدە جازۋشىنىڭ جۇمىس كابينەتى، قوناق بولمەسى مەن دەمالىس بولمەلەرى قاز- قالپىندا، جازۋشىنىڭ ءتىرى كەزىندەگى قالپىن ساقتاعان. ۇلكەن سۋرەتكەردىڭ قاراپايىم ادام رەتىندەگى تىنىس- تىرشىلىگىنەن حاباردار ەتەتىن ءاربىر زاتتىڭ، دۇنيە- مۇلىك پەن بۇيىمداردىڭ وزىندىك تاريحى، شەرتەر سىرى مول. سىزدەرگە الدىمەن ادەبي ءبولىمدى كورسەتەيىن.

مىنا قۇتىنىڭ ىشىندە تۋعان جەرىنەن، اتا- اناسىنىڭ قابىرىنەن جازۋشىنىڭ ءوزى ارنايى الىپ كەلگەن توپىراق بار.

جازۋشى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى دوس كولىنىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. كەيىننەن ول كول تارتىلىپ قالعان دەسەدى. مىناۋ سول تۋىپ- وسكەن ءۇيىنىڭ شاعىن ماكەتى. مۋزەي اشىلعاننان كەيىن جەرلەستەرى جاساپ تاپسىرعان.

سابەڭ جاستايىنان جاقسى- جايساڭدارمەن تىعىز قارىم- قاتىناستا بولعان. ابايدىڭ 1909 -جىلى شىققان العاشقى جيناعىنىڭ ءبىرى قازىر ابايدىڭ مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر. وعان ونى ءسابيت مۇقانوۆ ءوز قولىمەن سىيعا تارتقان. كىتاپ جارىق كورگەندە ونى ءسابيت مۇقانوۆقا بايماعامبەت سىيعا بەرەدى. سابەڭ كىتاپتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتايدى. ەڭ قىزىعى، بۇل ساقتالىپ قالعان جالعىز نۇسقا ەكەن. سابەڭ ساقتاماعاندا قازىر ءبىز وقىپ جۇرگەن ابايدىڭ ءبىرىنشى كىتابى بولمايتىن با ەدى، كىم ءبىلسىن؟!

«ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءالى جارىق كورمەگەن ەكى رومانى بار»

- 1935-1940 - جىلدارى شىققان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «تەمىرتاس»، «ەسىل» اتالاتىن ەكى ۇلكەن رومانى بار. ەڭ وكىنىشتىسى، وسى ەكى رومان ءالى كۇنگە دەيىن لاتىن الىپبيىنەن كيريلليتساعا اۋدارىلمادى. بۇگىنگى وقىرمان بۇل ەكى روماندى وقىماعان، بىلمەيدى.

- نەگە اۋدارىلماعان؟ ۇرپاقتارى، ءسابيتتانۋشىلار مۇنى نەگە قولعا المايدى؟ كلاسسيك جازۋشىمىزدىڭ ءالى جارىق كورمەگەن كىتاپتارى بار دەپ قانا قويىپ، ونى شىعارۋعا تالپىنباۋىمىز ۇيات نارسە ەمەس پە؟!

- وكىنىشتىسى سول، ءبىز دە «وسىنداي كىتابى بار» دەپ اتتارىن عانا اتايمىز. جاڭادان جاريالانباۋىنىڭ سەبەبى، سابەڭنىڭ ارتىنان كوپ ءسوز ەرگەنىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. ول كىسىگە وڭ كوزقاراس بولماي تۇرعانى سەبەپتى كىتاپتارىنا دا اقشا بولىنبەي وتىر.

مىناۋ وقىپ جۇرگەن كەزى. ول 1918-1919 -جىلدارى ومبى مۇعالىمدەر كۋرسىنىڭ تىڭداۋشىسى، 1922-1926 -جىلدارى ورىنبور جۇمىسشى فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى بولدى.

1926 -جىلدان باستاپ رەسپۋبليكالىق باسپا ءسوز ورىندارىندا قىزمەت ىستەپ، جاۋاپتى قوعامدىق قىزمەتتەرگە دە ارالاسا باستايدى. 1933 -جىلى ماسكەۋدەگى قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىندا وقىپ، 1935 -جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن سوندا بولادى.

مىنا سۋرەت استىنداعى سارى قاعاز - ءماريام اپاي ەكەۋىنىڭ نەكە كۋالىگى. جازۋشى ءماريامعا دەيىن ءبىر رەت ۇيلەنگەن. ول جۇبايى كوپ تۇرماي قايتىس بولعان سوڭ، ەكىنشى رەت شاڭىراق كوتەرەدى. ءماريام اپامىزدىڭ داستارحانىنان ءدام، شاڭىراعىنان قوناق ۇزىلمەپتى. اپاي ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە ۇيلەرىنە قاجىمۇقاننىڭ قالاي قوناق بولعانىن قىزىقتى ەتىپ اڭگىمەلەيدى. ەتىن ءتۇسىرىپ، قولىنا الا بەرگەندە بولمەگە الىپ ادام كىرىپتى. بۇرىن- سوڭدى مۇنداي ۇلكەن كىسىنى كورمەگەن ءماريام اپامىزدىڭ قورىققانى سونداي قولىنداعى تاباعىمەن قوسىپ، ەتىن لاقتىرىپ، ءوزى تەرەزەدەن سەكىرىپ كەتىپتى. كەيىننەن قاجىمۇقانمەن جاقسى ارالاسىپ كەتكەن سوڭ، وزدەرى وسى وقيعانى ايتىپ، كۇلىسىپ وتىرادى ەكەن.

ءسابيت مۇقانوۆ قاراپايىم، اشىق- جارقىن كىسى بولعان. كوپتەگەن ونەر ادامدارىمەن جاقسى ارالاسقان.

اتاقتى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى - «اداسقاندار». بۇل رومان كەزىندە تالاي تالاس- تارتىسقا سەبەپ بولدى ءارى جازۋشىعا اتاق تا الىپ كەلدى.

ءوزى قولدانعان سياساۋىتتارى.

ءسابيت مۇقانوۆ - اباي، ماعجان، شوقاننىڭ ادەبي پورترەتتەرىن جاساعان وسى كىسى. ءبىراق «اققان جۇلدىزدى» اياقتاي المادى.

مىناۋ «اققان جۇلدىزدى» جازعان قالامى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا قولى دىرىلدەدى مە ەكەن، اۋىر قالام ۇستاۋ كەرەك بولىپ، وسى قالامدى ءماريام اپاي ارنايى اكەلىپ بەرگەن.

دومالاق بوپ بەلگىلەنگەندەرى - ءسابيت مۇقانوۆ بولعان جەرلەر، ءتورتبۇرىشتى - كىتابى شىققان ەلدەر. جالپى كىتاپتارى 47 تىلگە اۋدارىلعان.

«ەڭ كىتابى كوپ مۋزەي سابەڭدىكى»

مۋزەيدە 8 مىڭعا جۋىق ەكسپونات بار. سونىڭ 4 مىڭنان ارتىعى كىتاپتار. مۋزەيلەر بويىنشا، ەڭ كوپ كىتاپ ساقتالعان وسى ءبىزدىڭ مۋزەيدە.

وسى ۇيگە كوشىپ كەلگەندە الدىمەن مىنا ليۋسترانى ءوز قولىمەن ىلگەن ەكەن. سول كۇيىندە تۇر.

- دومبىرا وزىنىكى مە؟

- ءيا، وزىنىكى. دومبىرامەن ءان ايتاتىن ونەرى بولعان. بۇل كىسىنىڭ جاس كەزىندە زاتايەۆيچ ودان كوپتەگەن اندەردى جازىپ العان ەكەن.

مىنا جەردە جاتقان ايۋ تەرىسىنىڭ دە وزىندىك تاريحى بار. 1965 - جىلى زايسانعا بارعان ساپارىندا وسى ايۋدىڭ اياعى اۋىر ايەلدى جارىپ ولتىرگەنىن ەستيدى. ايەلدىڭ كۇيەۋى شوپان ءارى ءوزى مەرگەن ەكەن. ايەلى مەن بالاسىن ولتىرگەن ايۋدىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، اقىرى ءولتىرىپ، تەرىسىن سىپىرىپ الادى. كەيىن سول وڭىرگە قوناققا بارعان ءسابيت مۇقانوۆقا سىيلاپ تۇرىپ: «ءۇيىڭىزدىڭ ەدەنىنە توسەڭىزشى. ءسىزدىڭ ۇيگە كەلىپ- كەتەتىن كىسى كوپ قوي. ءار كەلگەن ادامعا تاپتاتىپ، ءبىر تەپكىزىڭىز. مەنىڭ كەگىم قايتسىن»، - دەگەن ەكەن. سابەڭ اماناتتى ورىنداپ، ۇيىنە الىپ كەلىپ، كەلگەن كىسىگە تەپتىرىپ وتىرعان دەيدى.

مەرگەن جىگىتتىڭ كەگى قايتسىن دەپ، ءبىز دە ەدەندە جاتقان ايۋ تەرىسىن ءبىر- ءبىر تەپتىك.

مىنا پيانينو جازۋشىنىڭ ۇلى بوتاجانعا تيەسىلى. اراسىندا سابەڭنىڭ ءوزى دە پيانينودا ويناپ تۇرعان.

مىناۋ جۇمىس كابينەتى.

سابەڭ كىتاپتارىن تەز تابۋ ءۇشىن كىتاپحاناداعىداي ارنايى كارتوتەكا ىستەتكەن. مىنا ديۆاندى ادەيى قويدىرىپ، جازۋدان شارشاعاندا وسىندا وتىرىپ، دومبىرا تارتىپ، سەرگىگەن.

جۇمىس ۇستەلى. جازۋ ماشينكاسى. ماشينيستكاسى جانىندا 25 جىل جۇمىس ىستەگەن. مىنەزىنىڭ جايلىلىعىنان عوي. ايتپەسە، ءبىر ادامنىڭ جانىندا 25 جىل جۇمىس ىستەۋ وڭاي ما؟

ءپىلدىڭ سۇيەگىنەن جاسالعان سۋۆەنيرلەر.

مىناۋ جاتىن بولمەسى.

ءوزىنىڭ كيگەن كيىمدەرى. قاراپايىم عانا تۇرمىس كەشكەن. نەگىزىنەن كىتاپ جيناعانىن وزدەرىڭىز دە كوردىڭىزدەر.

«مۋزەيىمىزدە سابەڭنىڭ ءتاسپيحى مەن قۇرانى ساقتاۋلى»

مۋزەي ارالاپ بولعاننان كەيىن اقىن، س. مۇقانوۆ پەن ع. مۇسىرەپوۆتىڭ ادەبي- مەموريالدىق مۋزەي كەشەنىنىڭ باسشىسى ءادىلعازى قايىربەكوۆپەن كەزدەسىپ، جازۋشى تۋرالى اڭگىمەمىزدى ارى قاراي جالعاستىردىق.

اعا مەنىڭ islam.kz پورتالىنىڭ جۋرناليسى ەكەنىمدى بىلگەننەن كەيىن اڭگىمەسىن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسىنان باستادى:

- 13 جاسىندا اۋىل مولداسىنان ەسكىشە ساۋاتىن اشىپ، وسى وقۋى بۇدان بىلايعى ازىعى بولادى. قۇراندى جاتقا وقىعان. ءومىر بويى شىعارمالارىن توتە جازۋمەن جازعان. كەيىن كيريلل جازۋىنا كوشكەن كەزدە مايرا جانسايەۆا دەگەن ماشينيستكاسى سابەڭنىڭ توتە جازۋمەن جازعان شىعارمالارىن ۇدايى كيريلل جازۋىنا ءتۇسىرىپ وتىرعان. وقىعان كىتاپتارىنداعى بەلگىلەر دە، قولجازبالارى دا توتە جازۋمەن جازىلعان. سابەڭ ءدىني كىتاپتاردى دا كوپ وقىعان. اراب جازۋىمەن، كونە شاعاتاي تىلىندە جازىلعان كىتاپتاردى وقىپ وتىرعان. سابەڭ اراب ەلدەرىنە بارعاندا ءبىر ءتاسپيح پەن جايناماز الىپ كەلەدى. ونى ءماريام اپاي كەيىنگە دەيىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتادى. ءتاسپيح قازىر مۋزەيدە تۇر. العاش 1978 -جىلى ونى مۋزەيگە قويعان كەزدە ءتاسپيح ەكەنىن كوپ جۇرت بىلمەگەن. «اراب ەلدەرىنە بارعاندا الىپ كەلگەن مويىنعا تاعاتىن مونشاق شىعار» دەپ تۇسىنگەندەر دە بولعان. بۇل دا سابەڭنىڭ يسلام دىنىنە دەگەن قۇرمەتتى كوزقاراسى بولسا كەرەك.

- ەكىنشى ءبىر قۇندى دۇنيە بار. ول تۋرالى گەرولد بەلگەردىڭ ەستەلىگىندە ايتىلادى. سابەڭنىڭ ۇيىنە اۋىلدان ءبىر اعايىندارى كەلەدى. ولار جەرلەستەرى، عالىم تەمىرعالي نۇرتازيننىڭ باسىنا بارىپ، قۇران وقىتپاق بولادى. سابەڭ ولاردى زيراتتىڭ باسىنا الىپ بارادى. ەكى شال وزدەرى بىلەتىن سۇرەلەردى وقي باستايدى. ءبىراق بۇزىپ وقيدى. سابەڭ شىداي المايدى دا «سىزدەر كەشىرىڭىزدەر، مەن وقىپ بەرەيىن» دەپ، جاڭاعى جەردە قۇراندى ءوزى وقيدى. مۇنى باسقا- باسقا ەمەس، ءبىر ەستەلىگىندە جەرلەسى، جازۋشى گەرولد بەلگەر جازعان.

ەكىنشى ءبىر ايتىلاتىن اڭگىمە بار، سابەڭنىڭ قۇراندى جاتقا بىلەتىندىگىنە ءبىر مىسالدى جامبىل جابايەۆ ءومىرىنىڭ اقىرىندا 1945 -جىلى سوۆميننىڭ اۋرۋحاناسىندا جاتادى. سوندا اقساقال سابەڭدى ارنايى شاقىرتادى. ءسابيت كەلگەندە «مەنىڭ جانازامدى شىعارماي، الىپ كەتۋى مۇمكىن. سەن مەنىڭ قاسىمدا بول، جانازامدى شىعار» دەپ ارنايى تاپسىرعان ەكەن. بىلاي الىپ قاراساڭىز، سابەڭ - قىپ- قىزىل كومۋنيست، بولشيەۆيك. ءبىراق ءومىرباقي قۇرانعا، يسلامعا دەگەن كوزقاراسى ءتۇزۋ بولعان. بۇگىندە سابەڭنىڭ ءوزى وقىعان، ەرتەرەكتە باسىلىپ شىققان قۇرانى قۇندى جادىگەر رەتىندە مۋزەيىمىزدە تۇر.

- مۋزەيىمىزدەگى ەڭ قۇندى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى - شوقاننىڭ باكىسى. ونى بىزدەن «قالاي كەلگەن؟ كىم اكەلگەن؟» دەپ سۇرايدى. سابەڭ ءوزىنىڭ بۇكىل ءومىرىن شوقاندى زەرتتەۋگە ارناعان. ويتكەنى لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن كەزىندە مۇراعاتتا وتىرىپ، ارعىسى ابىلاي، بەرگىسى ءۋالي سەكىلدى حانداردىڭ ارعى- بەرگى تاريحىمەن تانىسادى. ونىڭ ۇستىنە ءوزى دە تۋىپ- وسكەن جەرىندە حاندار تۋرالى اڭىز- اڭگىمەلەردى تىڭداپ وسەدى. شوقان تۋرالى دا كوپ ەستيدى. سودان شوقاننىڭ ءومىرىن زەرتتەۋمەن ەرتەرەك اينالىسادى. ناتيجەسىندە، «اريادنانىڭ ارقاۋى» دەگەن پەساسى ماسكەۋدە جارىق كوردى. ودان كەيىن شوقاندى عالىم رەتىندە زەرتتەپ، ول تۋرالى مونوگرافيالىق ەڭبەك جازدى. سوسىن شوقاننىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى تۇلعاسىن سومداماق بولىپ، ءتورت تومنان تۇراتىن «اققان جۇلدىز» دەيتىن رومان جازۋدى جوسپارلادى.
ول ماقساتى تولىق ورىندالمادى: ەكى كىتابىن جازىپ، ەكەۋىن جازا الماي قالدى. شوقاننىڭ ىزىمەن قازاقستاننىڭ ءبىراز بولىگىن ارالادى. سوسىن 1956 - جىلى قىتايعا بارىپ، شىنجاڭ ولكەسىنەن قاشقارياعا بارىپ، سوندا شوقاننىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ قايتتى. ول ساپارلارىنان كۇندەلىك ۇلگىسىندە «الىپتىڭ ادىمدارى» دەگەن كىتابىن جازدى. كىتاپ 1959 -جىلى جارىق كوردى. كەيىن قىتاي مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قارىم- قاتىناسىنىڭ بۇزىلۋىنا بايلانىستى كىتاپ قايتا جاريالانباي قالدى. ءبىراق وتە قىزىق وقىلادى. سول ساپارىندا سابەڭ قازاق وقىرماندارىنا ەڭ العاش تاڭجارىقتىڭ ولەڭدەرىن الىپ كەلدى. سول ساپارىندا بۇقارا تىشقانبايەۆپەن تانىسىپ، شەكاراعا دەيىن الىپ كەلەدى. سونداي- سونداي وتە قىزىقتى دەرەكتەر بار. «بۇكىل ءومىرىن شوقانعا ارناعان سابەڭە ءبىز - ءۋاليحانوۆتار قاتتى ريزامىز. شوقاننىڭ باكىسى وسى مۋزەيدە تۇرۋى كەرەك» دەپ، ول باكىنى مۋزەيگە شوت- امان ءۋاليحانوۆ تاپسىردى. سوندىقتان ول ءبىزدىڭ ەڭ قۇندى جادىگەرىمىز بولىپ ەسەپتەلەدى.

«سابەڭ قاستىق جاسادى دەۋ - قيسىنسىز اڭگىمە»

وسى ارادا ءبىز ءوزىمىزدى مازالاپ كەلگەن سۇراقتارعا كوشتىك. الاش قايراتكەرلەرى مەن ءسابيت مۇقانوۆ اراسىنداعى جاعداي تۋرالى سۇرادىق. جازۋشىنىڭ ولاردى سىناعانى بەلگىلى، ال قازىر بازبىرەۋلەر اڭگىمە ەتىپ جۇرگەندەي قاستاندىق جاساعانى راس پا دەدىك. ءادىلعازى اعا بىردەن جاۋاپقا كوشتى:

- سابەڭ سوۆەتتىك، بولشيەۆيكتىك يدەولوگياعا قۇلاي بەرىلگەن، شىن جۇرەگىمەن سەنگەن. الاشوردانى قابىلداماعان. سوندىقتان دا ماعجاندى دا، احمەت بايتۇرسىنوۆتى دا، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتى دا، باسقالارىن دا تاپتىق تۇرعىدان اياۋسىز سىناعان. بۇل ماسەلەدە ءوزىنىڭ پىكىرلەرىن جاسىرىپ- جاپپاستان، اشىق ايتقان. سابەڭنىڭ بۇل پىكىرلەرى باسپا سوزدە دە اشىق جاريالانعان، كىتاپتارىندا دا بار. ياعني، ولاردىڭ باعىتىنىڭ دۇرىس ەمەستىگىنە شىن كوڭىلىمەن سەنىپ، تۋرا جولعا سالعىسى كەلگەن، جانى اشىعان. ءبىراق ولارعا قاستىق ويلاماعان، ءولىم تىلەمەگەن. وسىعان قاتىستى مىنا مىسالدى الايىقشى.

ماسكەۋدە قىزىل پروفەسسۋرادا وقىپ جۇرگەنىندە ايداۋداعى ماعجانعا «رايىڭنان قايت، سوۆەت وكىمەتىن قابىلدا» دەپ حات جازادى. كەيىن وقۋىن ءبىتىرىپ الماتىدا قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىندە ايداۋدان ورالعان ماعجاننان «ورتالارىڭا المايسىڭدار ما؟» دەگەن ماعىناداعى حات الىپ، ساكەننىڭ اقىلىمەن سول كەزدەگى رەسپۋبليكا باسشىسى ل. ميرزويانعا بارادى. بۇل كەزدە ماعجان قىزىلجار جاقتا جۇرسە كەرەك. ميرزويان:

«ماعجانعا كومەكتەسىڭدەر، ءبىراق وعان شىعارما جازدىرماڭدار، دۇنيەءجۇزى كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن قازاقشاعا اۋدارتىپ، قالاماقى تولەڭدەر، باسپانا بەرىڭدەر»، - دەپ تاپسىرما بەرەدى. وسىدان سوڭ سابەڭ ماعجاندى الماتىعا شاقىرتىپ، تەمىر جول ۆوكزالىنان ءوزى كۇتىپ الادى.

«مەنى ەڭ الدىمەن ساكەننىڭ ۇيىنە الىپ بار، مەن جەڭىلدىم، ول جەڭدى، اياعىنا جىعىلايىن»، - دەيدى ماعجان. سابەڭ ماعجاندى ساكەننىڭ ۇيىنە الىپ كەلەدى. ساكەن دە ۇيىنە سىيماي، شىرتتاي كيىنىپ، اۋلاسىندا ارى- بەرى ءجۇرىپ ماعجاندى توسىپ تۇر ەكەن. كەلگەن بەتتە ماعجانعا قۇشاعىن جايا ۇمتىلادى. ەكەۋى كوزىنە جاس الىسىپ، قۇشاقتاسىپ امانداسادى. بۇعان دەيىن ەكەۋىنىڭ اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر بولسا كەرەك. سول جولى ماعجانعا باسپانا اپەرىپ، جۇمىس بەرىپ، كومەكتەسەدى. مىنە، ماعجانعا شىن جاناشىر بولىپ، سول ءۇشىن رەسپۋبليكا باسشىسىنىڭ الدىنا بارعان سابەڭ وعان قاستىق جاسادى دەۋ قيسىنسىز اڭگىمە.

- «ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق» دەگەندەي، «ساكەندى ساتقان ءسابيت» دەگەن ءسوزدى مەن دە بالا كۇنىمنەن ەستىپ كەلەمىن، اعا. بۇل تۋرالى نە دەيسىز؟

- بۇل دا قيسىنعا كەلمەيتىن اڭگىمە. ويتكەنى سابەڭ ساكەندى وزىنە ۇستاز تۇتتى، ءومىر باقي ساكەن دەپ ءوتتى. سابەڭ العاش ورىنبورعا بارعانىندا ساكەننىڭ ۇيىندە تۇرعانىن، كەيىنىرەك ءماريام اپايعا ۇيلەنگەن سوڭ 1930 -جىلى الماتىعا كەلگەنىندە دە العاش ساكەننىڭ ۇيىندە تۇرعانىن ايتتىم. ورىنبوردا ساكەننىڭ توسەگىندە ءسابيت پەن عابيت قۇشاقتاسىپ بىرگە جاتقان عوي. ساكەن ۇستالىپ كەتكەن سوڭ جالعىز ۇلى ايان دا سۋىق ءتيىپ، شەتىنەپ كەتەدى. ءسويتىپ، گۇلباھرام اپاي جالعىز قالادى. سول گۇلباھرام اپاي ءومىر باقي سابەڭ مەن ءماريام اپايدىڭ قاسىندا بولدى، سىيلاسىپ وتكەن. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، قايتىس بولارىنىڭ الدىندا ءماريام اپايدى وزىنە شاقىرىپ الىپ:

«ءماريام، مەنى ساكەننىڭ قاسىنا قويىڭدارشى دەپ ايتار ەدىم، ءبىراق ونىڭ سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. سوندىقتان مەنى ءسابيتتىڭ قاسىنا قويعىز. سەندەردىڭ قاستارىڭدا جاتايىن»، - دەيدى. ءماريام اپاي ول كىسىنىڭ اماناتىن ورىندايدى. بۇگىندە كەڭسايداعى زيراتتا سابەڭ، گۇلباھرام، ءماريام اپايلار - بارلىعى قاتار جاتىر. ەگەر ساكەننىڭ ۇستالۋىنا سابەڭنىڭ قاتىسى بولسا، گۇلباھرام اپاي وسىلاي جاسار ما ەدى؟ ول كىسى سابەڭنىڭ تازالىعىنا، ساكەننىڭ ۇستالۋىنا قاتىسى جوقتىعىنا سەنگەن. ەشقانداي كۇمان، كۇدىك كەلتىرمەگەن. سوندىقتان، «ماعجان مەن ساكەندى ءسابيت ۇستاتتى» دەگەن انشەيىن، دالەلسىز، بوستەكى اڭگىمە.

سوندىقتان، دالەلدەنبەگەن بوس اڭگىمەلەردى ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. 2000 -جىلى سابەڭنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي الماتىدا، استانادا، قىزىلجاردا، تاشكەنتتە، ماسكەۋدە ۇلكەن- ۇلكەن عىلىمي كونفەرەنسيالار ءوتتى. سونىڭ بارىندە دە، اسىرەسە الماتىداعى ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن كونفەرەنسيادا ۇ ق ك- ءنىڭ پولكوۆنيگى بايانداما جاسادى. ول كىسى ۇ ق ك مۇراعاتتارىن اقتارىپ، سابەڭە قاتىستى بىرەۋدى كورسەتكەن، نە بولماسا بىرەۋدى قارالاعان دۇنيە بار ما ەكەن دەپ قاراعان. ءبىراق مۇنداي دەرەك تاپپاعان.

مۋزەي ديرەكتورىنىڭ بۇل جاۋابى بىزدەردى ويلانتىپ- اق تاستادى. ەستەلىكتەردەن وقىپ جۇرگەنىمىزدەي، زامانداستارى سابەڭدى قولىنان كەلسە كومەكتەسكىسى كەلىپ تۇراتىن اقكوڭىل ادام رەتىندە ەسكە الادى. قازاقتىڭ حاس باتىرى باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ءوزى جازۋشى ومىردەن وتكەندە:

«قايران، سابەڭ اڭقىلداعان، اۋزىن اشسا، كومەيى كورىنەتىن اق پەيىل، ادال ازامات، كەرەمەتتەي كوپشىل، اعاعا ءىنى، ىنىگە اعا، باۋىرمال كىسى ەدى- اۋ. مەن سول العاشقى كەزدەسۋدىڭ وزىندە- اق سابەڭدى سولاي تانىپ، ۇعىپ، وتىز جىل بويى سول پىكىردەن بىردە- ءبىر اۋماي، اۋىتقىماي، ادال دوسى، سىيلاس ءىنىسى بولۋعا كۇش سالدىم. سابەڭ، اقىلدىلىعىنا قوسا وتە كىشىپەيىل، رەتتى جەرىندە ءازىل- وسپاقشىل، مىسقىلشىل ەدى. وسى قاسيەتتەرىنىڭ بارلىعى اقپا شەشەندىگى مەن سۋىرىپسالما ايتقىشتىعىنا ورايلاس كەلىپ جاتاتىن. ءسابيت اعا، بەرى سالعاندا، وزىمەن جاقسى ارالاسقان كىسىلەرىنە، ايتپەسە، قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنە ۇلكەن قامقورشى بولاتىن. قاشان دا سونىڭ قامىن جەپ، قامقورلىق جاساپ جۇرەتىن. ءبىر جاقسىسى - ەكەۋ، ەكەۋى - تورتەۋ بولسا ەكەن دەپ ويلايتىن. جاقسىنى جايساڭعا، ونەرلىنى ونەرپازعا تانىستىرۋ، قاتىستىرۋ، ءبىلىستىرۋ بورىشىم، مىندەتىم دەپ ۇعاتىن»، - دەپ ەسكە الادى.

اينالاسىنداعىلارعا شۋاق شاشىپ، ماڭايىنداعىلارعا مەيىرىمىن توگىپ جۇرگەن اڭقىلداق جازۋشىنىڭ كولدەنەڭ بىرەۋلەردىڭ وسەگىنىڭ قۇربانى بولىپ كەتكەنى، سول ءۇشىن ەڭبەكتەرىنىڭ جارىق كورمەي جاتۋى قانداي وكىنىشتى.. .

مۋزەيدەن وسىنداي اۋىر وي ارقالاپ قايتتىق...

مارفۋعا شاپيان. 2017

http://islam.kz