ءبىر شاۋگىم شاي نەمەسە كۇلىڭ شاشىلماسىن
ءيا، قوناقجاي ەكەنىمىزگە ءسوز جوق، ءبىراق قازاقتىڭ قوناقجايلىعى وسى ءبارىمىز ويلاعاننان دا اسىپ تۇسەدى- اۋ ءسىرا... ءبىز ءالى دە جەتە تۇسىنبەي ايتاتىن سەكىلدىمىز. وعان تومەندەگى قاعيدالى ەكى ءسوزىن تارقاتساق كوزىمىز انىق جەتەدى.
«ءبىر شاۋگىم شاي قازاقتىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى» دەگەن ءسوز بار ەل ىشىندە. ادەتتە ەنشىنى ءۇيلى بولعان ۇلدى وتاۋ شىعاراردا ارنايى بولەدى. ال، مىناۋ ارنايى بولىنبەيتىن، دۇنيەگە كەلگەن ءار قازاققا الدىن الا جانە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءبولىنىپ قويىلعان ەنشى ەكەن. مۇنى قالاي يگىلىكتەنەدى؟ سوعان كەلەيىك.
جالپى قازاق بىلسە كەرەك، جولاۋشىلاپ، جوق قاراپ دەگەندەي سىرتتا جۇرگەن قازاق اتاۋلى تانىسىن، تانىماسىن كەز كەلگەن ۇيگە ءتۇسىپ، ءشولىن قاندىرىپ، رەتىنە قاراي قونادى دا. جاۋگەرشىلىك ۋاقىت نەمەسە الىس جەرلەردى اتپەن شارلاعان اتالارىمىز ءۇشىن قازاقتىڭ بارلىق ءۇيى ءبىر شاۋگىم شايىن ەمىن- ەركىن ىشە الاتىن تۋىسىنداي بولعان عوي. سەبەبى، تانىساڭ دا، تانىماساڭ دا، شولدەپ كەلگەن جولاۋشىعا ۇيىڭنەن ءبىر شاۋگىم شاي بەرۋگە مىندەتتىسىڭ. ول ونىڭ زاڭدى قاقى. ءبىر اۋىز سوزبەن بابالار بەكىتىپ كەتكەن ورتاق قاعيدا. ونى بارلىعى بىلەدى. ول ورىندالماسا ار سوتىنىڭ الدىندا الاتىن ءتيىستى جازاسى دا بار...
ەرتەرەكتە وسى قورعالجىڭ وڭىرىندە «ورىس اۋىلى» اتالىپ كەتكەن ءبىر قازاق اۋىلى بولعان ەكەن. ونىڭ قالايشا بۇلاي اتالىپ كەتكەنىن جۋرناليست تولەگەن جاكىتاي اعام مايىن تامىزىپ تۇرىپ ايتادى. ارقانىڭ قاقاعان قىس، الاپات اق بورانىندا اتپەن كەلە جاتقان ءبىر جولاۋشى سول اۋىلدىڭ شەتىندەگى ءبىر ۇيگە تۇسەدى. سويتسە، الگى ءۇيدىڭ وتاعاسى قوندىرماق تۇگىلى ۇيىنە كىرگىزبەي قويىپتى. قازاق بالاسىنان مۇندايدى كورمەگەن الگى كىسى قاتتى رەنجىسە كەرەك، سول اۋىلداعى ەشبىر ۇيگە تۇسپەستەن كەلەسى اۋىلعا ءوتىپ كەتىپتى. سول اۋىلدا ءبىر ۇيگە قونىپ، اتى دا ءوزى دە كۇتىلىپ شىعادى. اڭگىمە ۇستىندە كورشى اۋىلدا بولعان جايدى دا جايىپ سالادى. تىڭداپ وتىرعاندار جاعالارىن ۇستايدى. وسىلايشا كادىمگى ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر تارماعانىنان تارايتىن رۋلى ەل وتىرعان الگى اۋىل «ورىس اۋىل» اتالىپ كەتىپتى. ءتىپتى اۋىلدىڭ تاقتايشاداعى اتى ۇمىتىلا باستاپ، ەل سول اۋىلدان شىققان سپورتشى بالالاردىڭ ءوزىن «ورىس اۋىلدىڭ بالالارى ەكەن» دەيتىن بوپتى. ءبىز بۇل جەردە وزگە ءبىر ۇلتتى كەمسىتىپ، ءيا جامانداپ وتىرعان جوقپىز، ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى، وزىنە ءتان ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرى بولادى، اڭگىمەمىزگە تۇزدىق رەتىندە ومىردە بولعان جايدى مىسال رەتىندە عانا العا تارتىپ وتىرمىز. كەيىن سول اۋىل جان- جاققا تاراپ، جۇرتى قالعانشا وسى اتاۋىنان قۇتىلا الماپتى. سوندا ءبىر جولاۋشىعا بەرىلمەگەن ءبىر شاۋگىم شايدىڭ جاماناتى بۇكىل اۋىلعا تاڭىلىپ تۇر عوي. بۇل وسى اۋىلعا سول «اتاقتى» اپەرگەن وتباسىعا وڭاي سوققى دەيسىز بە؟ ءىستىڭ سوڭى بۇلاي بولارىن بىلگەندە قوناق قىلىپ اتتاندىرار ەدى- اۋ...
بۇل جاڭا قونىسقا كەلگەن شاڭىراققا بۇرىن كەلىپ قونعان ءۇي اپاراتىن «ەرۋلىك» ، جاقىندارى قايتىس بولعان وتباسىن شاقىرىپ بەرەتىن «كوڭىل شايى»، جولدىڭ بويىندا وتىرعان ۇيلەر كوشىپ كەلە جاتقان ەلدىڭ الدىنان «كوش بايسالدى بولسىن» دەپ الىپ شىعاتىن ايران- شالاپ سۋسىن - «بايسال» دەگەن سالتتاردان بولەك، ارينە. ءبىر شاۋگىم شاي بارلىعىمىزعا ورتاق شاي ەكەن. دەمەك، مەنىڭ، سەنىڭ، ونىڭ ۇيىندە ءار قازاقتىڭ ىشۋگە ءتيىستى ءبىر شاۋگىم شايى بار دەگەن ءسوز. «كەلشى ءوزىڭ، ءبىر شاۋگىم شايىڭ دايىن» دەيتىنىمىز دە سوندىقتان بولسا كەرەك. بابالارىمىز ەنشى قىلىپ ءبولىپ بەرىپ كەتكەن ءبىر شاۋگىم شاي.
ەكىنشى، «كۇلىڭ شاشىلماسىن!» دەگەن ءسوز. موڭعوليا مەن قىتاي شەكاراسىن ارلى- بەرلى جىلقى ايداعان قازاقتار توزدىرىپ تۇرعان سوناۋ ءبىر زاماندا مىناداي ءبىر وقيعا بولعان ەكەن. حاسەن دەيتىن الداسپانداي ازاماتتى موڭعول ۇكىمەتى ۇستاماق بولىپ، كۇزەۋدە جالعىز ءۇي وتىرعان جەرىندە اسكەرلەر جەتىپ كەلەدى. حاسەن اڭ اۋلاپ كەتكەن ەكەن. ءوزىنىڭ ىزدەۋدە ەكەنىن بىلەتىن ول كەشكە قاراي ءۇي جاعىنا ءدۇربى تارتسا ءۇيىنىڭ اينالاسىندا اسكەرلەردىڭ اتتارى تۇر. سودان اندا- ساندا ءدۇربىسىن تارتىپ قويىپ، ايعىرجال جوتالاردىڭ ءبىر جاقپار تاسىندا جاتادى. اسكەرلەر حاسەندى ءتۇن كۇتىپ، اقىرى تاڭەرتەڭ ءۇيدى كوشىرمەك بولادى. استاڭ- كەستەڭىن شىعارىپ جۇكتەرىن تۇيەگە ارتادى.
اڭ اۋلاۋعا شىققاندا ارتىق وق ارقالاپ جۇرمەيدى عوي، حاسەننىڭ مىلتىعى قولىندا بولعانىمەن وعى ۇيدە قالعان ەكەن. ەندى قايتپەك؟
سول قاشقان بەتى موڭعول اسكەرلەرىنىڭ قولىنا تۇسپەي، ايلاپ دالادا قونىپ، اقىرى قىتاي اسىپ امان قالعان حاسەن اقساقال كەيىن وسى وقيعانى ەسكە الىپ: «كەلىنىم دەگدار، تەكتى جەردىڭ قىزى ەدى، بىردەڭە عىپ وعىمدى قالدىراتىنىن ءبىلىپ ەدىم، ويلاعان جەرىمنەن شىقتى. كوش كەتكەننەن كەيىن ءتۇن جامىلىپ بارىپ جەر وشاقتىڭ (وت جاعىلىپ قازان اسىلاتىن جەر) شەتىنە كومىلگەن نان مەن وقتى الىپ قايتا تاۋعا شىعىپ كەتتىم. سول وقپەن اڭ اتىپ جەپ، ايشىلىق جول باسىپ ءجۇرىپ التايعا ءوتتىم، جىل اتتاتىپ اۋىلعا كەلدىم. مەنىمەن بىرگە ىزدەلىپ قۋعىنعا تۇسكەندەردىڭ كوبى اتىلىپ كەتىپتى. سۋ ىشەرىم بار ەكەن، امان قالدىق قوي...» - دەپ اڭگىمە شەرتەدى ەكەن جارىقتىق.
سونشا اسكەرگە بىلدىرمەي وق پەن ناندى جەر وشاققا قالاي كومدى ەكەن دەگەن ساۋالعا وسى اڭگىمەنى مىنا بىزگە ايتۋشى زەينەل اقساقال (ءالى كوزى ءتىرى) بىلايشا جاۋاپ بەرىپ ەدى:
قازاق پەن موڭعول بىرگە كوشىپ- قونعان كيىز تۋىرلىقتى ەل عوي، ءبىر- ءبىرىنىڭ سالت- ءداستۇرىن دە جاقسى بىلەدى، سىيلايدى. بالا كۇنىمىزدە جايلاۋ، كۇزەۋدەن كوشەردە اجەمىز قامىر يلەپ جەر وشاقتاعى قولامتاعا تاستاپ كەتەتىن. كەيىن ءبىر سۇراعانىمدا، «بالا كۇنىمىزدە شەشەمىز وسىلاي ىستەيتىن. جالپى، قازاقتىڭ ءداستۇرى عوي، قازاق تاۋ- تاۋدىڭ قۋىسىندا وتىرعان ەل ەمەس پە، «وسى جەردە ءبىر ءۇي بار ەدى» دەپ تالىققان ءبىر جولاۋشى وزەگىن جالعاۋعا بۇرىلسا، قۇلازىپ جۇرتىڭ جاتسا ول بەيشارا قايتپەك؟ كۇلشەنى سوعان بولا تاستايدى. وندايدا ەستى كىسى ەڭ الدىمەن جەر وشاققا بارادى. كۇلگە كومگەن ەشتەڭە جوق بولسا «كورگەنسىزدىڭ اۋىلى ەكەن» دەپ كۇلىڭدى شاشىپ كەتۋى مۇمكىن. «كۇلىڭ شاشىلماسىن» دەگەن سول عوي» دەيتىن. قازاقتىڭ كوشەردە جەر وشاققا كۇلشە كومەتىنىن موڭعولدار دا بىلەدى ەمەس پە، نازار سالماسا كەرەك. حاسەننىڭ كەلىنى كۇلشە كومگەن بولىپ ءجۇرىپ وقتى دا ءبىر شەتىنە قالدىرعان عوي...». تۇسىنىكتى بولدى. تىزەسىنە تىزەم ءتيىپ، ەت قۇلاعىممەن ەستىپ وتىرمىن، «بۇرىنعىلار ۇيىنە كەلگەن قوناقتى قويىپ، جۇرتىنا كەلگەن جولاۋشىنىڭ نەسىبەسىن قالدىرىپ كەتىپ وتىرعان عوي» دەپ سالالى ساۋساعىمەن ساقالىن ساۋىپ قويادى زەينەل اقساقال. اۋىل اقساقالدارىنىڭ اڭگىمە اراسىندا ايتىلىپ قالاتىن «كوشكەن جۇرتىڭدا كۇلىڭ شاشىلماسىن» دەيتىن ءسوزدىڭ دە ءتۇپ تاعانىنا سوندا كوزىم جەتكەندەي بولدى. قازاق تا ءبىر جالپاق جاتقان ەل عوي، مۇنىڭ باسقاشا ايتىلىپ، باسقاشا ماعىنا بەرەتىن تۇستارى دا بولۋى كەرەك، ءبىز وسىلاي ۇعىندىق.
سان عاسىر تۇمسا تابيعاتپەن كۇرەسىپ، قىرى- سىرىنا قانىعىپ، بەرەكەلى تىرشىلىك، ونەگەلى ءومىرىن جالعاپ، ۇرپاعىنا وسىنشاما ۇلان بايتاق جەردى قالدىرىپ كەتكەن بابالارىمىزدان قالعان وسى ەكى اۋىز ءسوزىنىڭ ارعى جاعىندا وسىنداي قازىنالى قاعيدالار بار ەكەن- اۋ!..
شەتەلدىك ءبىر ساياحاتشى ايتىپتى دەگەن: «الەمنىڭ بارلىق جەرىندە قازاق بولسا دۇنيەنى ءبىر تيىن جۇمساماي تەگىن ارالاپ شىعۋعا بولادى ەكەن» دەيتىن ءسوز دە تەگىننەن تەگىن ايتىلماسا كەرەك. ونىڭ شىڭىراۋىندا شىمىرلاپ وسىنداي شىندىق جاتىر.
ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى، «ەگەمەن قازاقستان». 2017