ۇرلانعان جادىگەرلەر - كوپتىڭ نازارىندا
ال كوپتەگەن باعالى كارتينالاردىڭ سوعىس كەزىندە ۇرلانىپ، ولاردى ديكتاتورلار يەمدەنىپ، العاشقى يەلەرىنەن تارتىپ الىنعانى تۋرالى ايتىلا بەرمەيدى.
جاقىندا شۆەيتساريانىڭ ءىرى كوركەم سۋرەت مۇراجايلارىنىڭ ءبىرى شىعۋ تاريحى كۇماندى 90 عا جۋىق سۋرەتتى حالىق نازارىنا ۇسىنۋدا دەگەن حابار پايدا بولدى. سونىمەن قاتار بەنين قولا تۋىندىلارىنىڭ دا افريكانىڭ ءبىرقاتار مەملەكەتىنە قايتارىلۋى ءتيىس ەكەنى ءسوز بولىپ ءجۇر. ويتكەنى تاريحي دەرەكتەر، بەنين قولا مۇسىندەرى نيگەريا، كونگو دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى سىندى كولونيالدى ەلدەردەن ۇرلانىپ بەلگيا، گەرمانيا، بريتانيا مۇراجايى مەن نيۋ- يوركتەگى مەتروپوليتەن مۇراجايىنا قويىلعان.
جاقىندا نيۋ- يوركتەگى ەۆرەي مۇراجايىندا «قولدى بولعان ونەر تاريحىن قالپىنا كەلتىرۋ» اتتى ۇلكەن كورمە ۇيىمداستىرىلدى. ءىس- شارادا سۋرەتتەرمەن قاتار مادەني جادىگەرلەر دە جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلدى.
كورمەدە پەر بوننار، مارك شاگال، پول سەزانن، انري ماتيسس، كاميل پيسسارو سىندى جانە باسقا دا ەۋروپالىق قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ تۋىندىلارى قويىلعان. تاريحشىلار ءار كارتينانىڭ ناتسيستىك رەجىمگە قاتىستى تاريحى بارىن ايتادى.
«بۇلاردىڭ كوبى يەۆرەي كوللەكتسيونەرلەرى مەن سۋرەتشىلەرىنەن تاركىلەنگەن. ويتكەنى تۋىندىلار گيتلەردىڭ تار كوزقاراسىنا سىيمادى. كارتينالار سول كەزدە امان قالعان ماتەريالدىق زاتتار قاتارىندا. بۇل جەردە مىندەتتى تۇردە تەرەڭ ويعا باتاسىز. ءار جادىگەردە بۇرىنعى يەسىنىڭ وكىنىشى ساقتالعان، مۇنى ينستينكتى تۇردە ءبارىبىر سەزەسىز» ، دەيدى مۇراجاي قىزمەتكەرى.
شىنىمەن، ءار جادىگەردىڭ شىعۋ تاريحىنان بولەك ءجۇرىپ وتكەن جولى، تاعدىرى بار. العاشقى يەسىنەن تاركىلەنگەننەن كەيىن ءبىرقاتار ديكتاتور مەن قولباسشىلار قولىنان وتكەن تۋىندىلاردىڭ قولدان قولعا بەرىلۋىنىڭ ءوزى بولەك تاريح. ماسەلەن، وسى كورمەدە قويىلعان يەۆرەي سۋرەتشىسى فەدور ليەۆەنشتەيننىڭ كۋبيزم تاسىلىمەن سالىنعان كارتيناسىنىڭ تاريحىنا توقتالايىق.
كارتينا العاشقى يەسىنەن تاركىلەنگەننەن كەيىن پاريجدەگى Jeu de Paume گالەرەياسىنا جىبەرىلەدى. بۇل جەر حالىق اراسىندا «ازاپتالۋشىلار بولمەسى» دەپ اتالىپ كەتكەن. ويتكەنى نەمىس وفيتسەرلەرى كوزىنە تۇسكەن ونەر تۋىندىلارىن، ۇرلانعان شەديەۆلەردى مەنشىكتەپ الدى. شەندىلەردى قىزىقتىرماعان كارتينالار مەن مۇسىندەر ورتەلىپ وتىرعان. ال مىنا اتالعان (فەدور ليەۆەنشتەيننىڭ كارتيناسى) كارتينا ەشكىمنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، جاڭا تۇراق تاپپاسا دا سول «بولمەدە» امان قالعان از جادىگەردىڭ ءبىرى. بۇل تۋرالى روزا ۆاللاند باياندايدى. ونەر تانۋشى اتالعان «بولمەگە» تۇسكەن 20 مىڭعا جۋىق كارتينا، جازبانى مۇقيات باقىلاپ جۇرگەن. اسكەري رەجىمنەن كەيىن ۇرلانعان ونەر تۋىندىسىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ كەزىندە عالىمنىڭ جازبالارى كوپ كومەك كورسەتكەن دەسەدى.
عالىمنىڭ مۇنشا ەڭبەگىنە قاراماستان كوپ دۇنيەنى ساقتاپ قالۋ مۇمكىن بولمادى. 1942 -جىلى تۇسىرىلگەن بولمەنىڭ اق- قارا سۋرەتىندە اندرە دەرەن مەن كلود مونە كارتينالارىن بايقاي الامىز. ال ول كارتينالاردى ىزدەستىرۋ كەزىندە تابۋ مۇمكىن بولمادى. ساراپشىلار ەكى شەديەۆردىڭ ورتەلگەنىن بولجاپ وتىر.
كورمەگە كەلۋشىلەر ەسكى زاماننىڭ كوركەم تۋىندىلارىنا ءسۇيسىنىپ قانا قويماي، بۇرىنعى يەلەرىنىڭ اۋىر تاعدىرىنا دا ۇڭىلسە دەگەن ماقسات بار. كەزىندە وسىنداي شەديەۆرلەرگە يەلىك ەتكەن وتباسىلاردىڭ ولارعا يەلىك ەتەر ۇرپاعى جوق، بولسا دا بىرەڭ- ساراڭ.
الەمدىك سۋرەتشىلەر كارتينالارىمەن قوسا يەۆرەي وتباسىلارىنىڭ فوتوسۋرەتتەرى دە مۇراجايدا ورىن تاپقان. بۇل سۋرەتتەر ناتسيستىك شابۋىلعا دەيىنگى ورتاشا يەۆرەي وتباسىنىڭ تۇرمىسى تۋرالى سىر شەرتەدى. ناتسيستىك شابۋىل كەزىندە جاسىرىن سالىنعان كارتينا، پورترەتتەر دە بار. ولاردىڭ اۆتورلارى سۋرەتتەردى ناتسيستىك لاگەرلەردە ءجۇرىپ سالىپ، تىعىپ كەتكەن كورىنەدى.
مۇراجايداعى شامدار، تورا بەتتەرى، كيددۋشقا ارنالعان كەسەلەر سىندى يەۆرەي داسۇرىندەگى كۇندەلىكتى تۇتىناتىن زاتتار دا كەلۋشىلەرگە وزىنشە سىر ايتاتىنداي.
نازي لاگەرلەرىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ سوتتالىپ جاتقانى بارىمىزگە ءمالىم. قاتال رەجىم مەن اۆتوكراتيا سالدارىنان ۇرلانعان ونەر تۋىندىلارىن كوپتىڭ نازارىنا ۇسىنۋ، شىققان ەلدەرىنە قايتارۋ سىندى ارەكەتتەر دە ادامزات تاريحىنداعى بەلگىلى ءبىر ەتنوستارعا جاسالعان قاتىگەزدىكتى مويىنداپ، ومىردەن وتكەن قولباسشىلاردىڭ قاتەلىگىن تۇزەتۋ ىسپەتتەس.
سۆەتلانا عالىمجان قىزى
egemen.kz