اسەتتىڭ «ماقپال» ءانىنىڭ بايانى
ءبىر ەگەي تالانت يەسىنىڭ كوپ قىرلى ونەرى ءبىزدىڭ ەلدەدە زەرتتەلىپ، شىعارمالارى كوپ تومدىق بولىپ باسپادان شىعىپ، قىرۋار زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جارىق كوردى. بۇل ماقالادا سول زەرتتەۋ ەڭبەكتەردەن پايدالانىپ، اسەتتىڭ ايگىلى «ماقپال» ءانىنىڭ شىعۋى تۋرالى بايانداي كەتپەكپىن.
اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ قىرۋار ءانى بىزگە جەتتى. اندەرىنىڭ ىشىندە حالىقتىڭ قۇلاعىنا ءسىڭىپ، جۇرەگىندە جاتتالىپ قالعان اندەر «ءىنجۋ – مارجان»، «قىسىمەت»، «قوڭىرقاز»، «قارا كوز»، «ارداق (ءۇش ءتۇر )»، «سوڭعى قوشتاسۋ (‹انمەن ارىز› دەپ تە اتالادى )» جانە ءبىز اتاعان «ماقپال ( ەكى ءتۇر )» ت.ب بار. «ماقپال» ءانىنىڭ شىعۋ تاريحى ءان بۇلبۇلى، جىر ءدۇلدۇلى اسەتتىڭ وتباسىن قۇرۋىمەن وزەكتەس تۋىندى. بۇل ءان «ماقپال 1»، «ماقپال 2» دەپ شىعارىلعانمەن، ءبىر ارۋعا ارنالعان، اۋەنى دە، ءماتىنى دە ەكى باسقا، ەكى ءتۇرلى تۋىندى.
اسەتتىڭ ءبىر تاقىرىپ، ءبىر قانشا تۇرمەن شىعارعان باسقادا اندەرىنەن «ارداق 1»، «ارداق 2»، «ارداق 3» اندەرىن اتاۋعا بولادى. «ماقپال» اتالعان وسى ەكى ءان سۇيگەن ارۋعا دەگەن ىڭكارلىقتى بەينەلەيتىن اسقاق ليريكالى ءان. حالىققا كەڭ تاراعان وسى ايتۋلى اندەر تىڭداۋشىسىنا ماقپال سۇلۋ كىم دەگەن سۇراۋ تۋدىرماي قويمايدى.
«ماقپالدىڭ» 2-ءتۇرى تۋرالى «ءان سالساڭ اسەتتەي سال» جيناعىندا، جانسۇپ دەيتىن جىگىت ماقپال ەسىمدى موڭعۇل قىزىنا عاشىق بولادى، قىز دا جىگىتتى ۇناتادى. الايدا، ەكى جاقتىڭ اتا – اناسى ولارعا ىقلاسىن بەرمەپتى. جانسۇپ ىشكى عاشىق دەرتىن اسەتكە ايتادى ەكەن، اسەت ماقپال ءانىن شىعارىپ، ول ءان كەڭ تاراپتى. انگە سۇيىنگەن اتا – انالار ەكى جاستىڭ قوسىلۋىنا ىقتيار بولىپتى. اسەت تارباعاتايدا ەڭسە قاجىنىڭ اۋىلىندا بولعاندا بۇل ۋاقيعانى بايان ەتىپ، ماقپال ءانىن شىرقاپتى. بۇل ءاندى كاسىمبايدان ۇيرەنىپ، ەستە ساقتادىم دەيدى - ا.تۇگەلبايەۆ.
اسەت وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن جاساعان ٴارى كوپ جەردى قونىستانعان جانە ارالاعان ادام. اندەرى جۇرگەن وڭىرلەرىندەگى شاكىرتتەرى نەمەسە ونەرپازدار جاعىنان اۋىزبا – اۋىز جاتتالىپ، ساقتالىپ كەيىنگە جەتتى. سوندىقتان دا اسەتتىڭ كەيبىر اندەرى مەن جىرلارى تۋرالى دا ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلعانى شىندىق.
«ماقپالدىڭ» ەكى ءتۇرى بارىن جوعاردا اتاپ وتتىك، اسەت ەكى ۇلتتىڭ عاشىق جاستارىن ەكى بىردەي ءان ارناپ قوسسا، ول ۋاقيعا كەڭ تارالىپ كەتەتىنى انىق ەدى. ماقپال قازاق قىزدارىنا قويىلاتىن ەسىم، موڭعۇلدا ونداي ەسىم كەزىگە بەرمەيدى.
دەگەنمەن بۇل اڭىزدادا ءبىراز قيسىن بار سەكىلدى، «ماقپالدىڭ» ەكى ءتۇرىنىڭ دە مازمۇنى ىنتىق بولعان عاشىعىنا قولى ءالى جەتە الماي جۇرگەن جىگىتتىڭ جۇرەك ءۇنى. اسەت ايگىلى «ساليقا – سامەن» داستانىن جىرلاۋشى، اۋەلى «ءىنجۋ-مارجان» ءانى «ساليقا – سامەن» داستانىنا ارنالىپ تۋىنداعان دەگەن دەرەك بار. اسەت «ساليقا – سامەندى» جىرلار الدىندا «ءىنجۋ-مارجان» ءانىن شىرقاعان، ول ءان داستاننىڭ ارياسى ىسپەتتى دەلىنەدى. «ماقپال» ءانى سول داستاندى جىرلاۋعا شابىت بەرگەن دە بولار. عاشىقتىق اڭىز داستانداعى ساليقا ياسۋكەي باتىردىڭ قىزى. بالكىم اسەتتىڭ ماقپال ءانى سول داستانىمەن جانە «ءىنجۋ مارجان» انىمەن دە استاسىپ ىشنارا وڭىرگە اڭىز بوپ تاراعان شىعار.
اسەت نايمانباي ۇلى تۋرالى كوپ ىزدەنىپ، قۇندى ەڭبەكتەر جازعان اقىن، زەرتتەرمەن ءجۇمادىل مامان ۇلىنا كەزىندە اسەتتى كورە قالعان سادىق ەسىمدى ونەرپاز اقساقال: «ماقپال اسەتتىڭ كەزىندە قۇلاي سۇيگەن عاشىعى ەكەن. «ماقپال» ءانىن شىعارىپ جۇرەگى الىپ ۇشقان اقىن، سولءاندى قىزدى اۋىلدىڭ كوشىن ءۇش مويناقتان توسىپ تۇرىپ شىرقاپتى» -دەپ ىلەدەگى اسەت شاكىرتتەرىنەن ەستىگەن اڭگىمەسىن ايتىپتى.
الايدا، بۇل اڭگىمە اتالعان ءان تۋرالى ەگجەي – تەگجەلى ايتىلىم ەمەس. ماقپال اسەتتىڭ ومىرلىك جارى تاتەجانعا ارنالعان. ەندى ءجۇمادىل مامان ۇلى جيناعان دەرەك بويىنشا وسى اڭگىمەنى ۇسىنامىز.
... ونەر قۋىپ ەل ارالاپ جۇرگەن جاستىق جىلدارىندا اقىن ناعاشى جۇرتى قاراكەرەي جاققا بارىپ، سول ەلدىڭ ىشىندەگى جىلقىشىبايدىڭ قىزى تاتەجانعا ىڭكار بولىپ قالادى. اسەتكە كوڭىلى اۋعان تاتەجان رازىلىق بىلدىرەدى.
ءبىراق، قىزدىڭ تۋىس – تۋعان اتالاستارى : اسەتتىڭ ساۋلەتى بولعانىمەن داۋلەتى جوق، بالامىزدى وزىمىزبەن تەرەزەسى تەڭ مالدى اۋىلعا بەرەمىز دەپ ەكى جاستىڭ جولىنا كولدەنەڭ بولادى. وسىلايشا ءىس بەتى تەرىسكە اينالىپ، اسەت اراعا ءوز ەلىنىڭ جاقسىلارىن سالماق بولادى. اسەتتىڭ بۇل بەكىمىنەن بەيحابار تاتەجان ەلىنە قايتقالى جۇرگەن اسەتكە ۇلكەن ءبىر تويدا جولىعىپ: «ۋاعداڭنان تايعالى بارامىسىڭ» دەيدى. سوندا اسەت قايتا ورالاتىنىن ٴبىلدىرىپ ولەڭمەن بىلاي جاۋاپ بەرەدى:
ءبىز قايتىپ ەلگە تامان باستىق قادام،
ٴءار كىمگە بەرمەيدى ەرىك مىنا زامان.
ەي، ماقپال، سونشا نەگە زارلاناسىڭ،
ەلگە الىپ كەتپەس پە ەدىم بولسا شامام.
ءۇيىرى قىسىراقتىڭ ماقپال قارا،
شاشىڭدى كۇندىز جۋدا، تۇندە تارا.
الىستان ادەيى ىزدەپ كەلگەنىمدە،
ەي، ماقپال، ارى قاراماي، بەرمەن قارا.
لي لايلىم، قالا لا لايلىم
قالالالا لۋ لاي ەي لي لايلىم !.....
تاتەجان بەت بىتكەننىڭ سۇلۋى، قىر مۇرىن، قارا تورى، سۇڭعاق بويلى، قارا كوزى جاۋدىرەپ تۇراتىن، قولاڭ شاشتى قىز ەكەن. سوندىقتان، وسى سيپاتىنا قاراپ ءاننىڭ اتىن «ماقپال» دەپ قويىپتى. اسەت ءوز اۋىلىنىڭ يگى جاقسىلارىن سالسادا، جىلقىشىباي نە كۇدەرىن ۇزدىرمەي، نە ءسوز ۇستاتپاي سارساڭ قىلادى. «اكە قادىرى دەمەسەم، ايمەن بىرگە باتار ەم» دەگەن مازمۇندا تاتەجاننان حات ارقىلى اسەتكە حابار كەلەدى. اسەت ەل ازاماتتارىن ەرتىپ بىرنەشە رەت كەلسە داعى كەزدەسۋدىڭ رەتى كەلمەيدى. سول تۇستا اسەكەڭ :
ماقپالعا جازدىم سالەم سەن كەرەك دەپ،
اقىلىڭ باسقا جاننان وزگەرەك دەپ.
بولماسا مەن بارايىن اينالماستان،
ماقپالجان جۇرگەن شىعار مەن كەلەد دەپ.
ماقپال – اۋ، ماقپال.
ماقپال – اۋ، ماقپال !
وي، وي، كوكەم، ياپىرماي،
ۇكىلى قوڭىر الا ۇيرەك سەكىلدىم –اي،
ٴءبىر حابار الماعان سوڭ وكىندىم –اي!
ماقپالدان قايتتىم ءبىر كۇن كەربالاقپەن،
اسىنىپ ساداعىمدى قورامساقپەن.
كورسەمدە قۇرالايدى اتقانىم جوق.
ۇقساتتىم ماقپال جانعا شىن جۇرەكپەن. – دەپ انمەن جان مۇڭىن بىلدىرەدى. ماقپال ( تاتەجان ) تۋرالى اندەردىڭ ەل ىشىندە كەڭ جايىلىپ كەتكەنىن كورگەن جىلقىشىباي قىزىنا كىسى سالىپ، اۋجايىن تۇيەدى. قىزى اكە ريزالىعى بولسا اسەتكە قوسىلاتىنىن، ريزالىعى بولماسا دۇنيەگە قىزىقپايتىنىن ايتادى.
جازۋشى، زەرتتەرمەن بەكسولتان نۇرجەكەيەۆتىڭ اسەتتىڭ قىزى شامشابانۋمەن اڭگىمە ەستەلىگىندە تومەندەگىدەي باياندالادى: اسەتتىڭ اكەسى نايمانباي، شەشەسى كەرمەقاس دەگەن كىسىلەر ەكەن. اسەت ۇلدان جالعىز بالا بولىپتى. ونىڭ قاشان ۇيلەنگەنىن ءداپ باسىپ ەشكىم ايتا المايدى، الايدا جىلقىشى دەگەن كىسىنىڭ تاتەجان ( 1958 – 1870 ) اتتى قىزىنا ۇيلەنگەنى انىق ەكەن. جىلقىشىنىڭ بەس قىزى، توعىز ۇلى بولىپتى. بارلىق قىزدارىن باي جەرگە ۇزاتىپتى دا، تەك ءتورتىنشى قىزى تاتەنى عانا ونەرى ءۇشىن اسەتكە التى قانات ۇيىمەن جاساۋلاپ ۇزاتىپتى.
جالپى، جىلقىشى ونەردى قۇرمەتتەگەن، ءازىلقوي، ەر كوڭىلدى ادام بولعان ەكەن. بىردە جىلقشى اسەتتى شاقىرىپ الىپ، ءبىر توپ كەلىنشەكتەردىڭ الدىندا ءان ايتقىزادى. شىرقاپ كوتەرىلىپ، قۇيقىلجي تومەندەگەن اندى كەلىنشەكتەر تىقىرشىپ، ەلىتىپ تىڭدايدى. سوندا جىلقىشى : «اپىراي، قاراعىم، ەركەك مەن تاعات تاپپاي كەتتىم، مىنالاردىڭ نە جانى شىداپ وتىر ەكەن؟» دەپ كەلىنشەكتەرگە قاراپ كۇلسە كەرەك، سونان ٴاننىڭ اتى «سىرماق ۇيكەر» اتانىپتى.
ماقپالدىڭ ەكى ءتۇرى دە حالىق ءسۇيىپ ايتىپ، ۇيىپ تىڭداپ كەلە جاتقان ءاننىڭ ەركەسى. ايگىلى اسەت قالىڭعا مال ەمەس، ءان ارناپ العان ماقپال سۇلۋى تاتەجانمەن قۇرعان شاڭىراعىن 1916 –جىلى قىتاي توپىراعىنا كوشىرىپ الىپ، تارباعاتايدى، بۇراتالانى مەكەندەگەن.
1923 –جىلى جازدا اسەت ىلەنىڭ كوكقامىر جايلاۋىندا جازاتايىم قايتىس بولعاندا تاتەجان قىرىق كىسمەن بارىپ، قارا جورعا اتىن تۇلداپ الىپ قايتادى. جىلىن بەرگەن سوڭ توركىن جاعى تاتەجاندى بالالارىمەن كوشىرىپ اكەتەدى. ايگىلى حالىق كومپوزيتورى،ءانشى، اقىن اسەتتەن «ماقپال –اۋ، ماقپال!» دەپ ٴان سالدىرعان اياۋلى جارى تاتەجاننىڭ قولىنداٴ ءشامشابانۋ ەسىمدى قىزى، قوجەكە ەسىمدى ۇلى قالادى.
قادىلبەك بادەلحان ۇلى
2021 – جىل، 1 – قازان
