قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى قۇرىلتايى تۋرالى كىتاپ جارىق كوردى
قازاق، ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى ەلەكتروندى كىتاپ - 1991 -جىلدان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى سوڭعى ءۇش ونجىلدىقتاعى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن تىكەلەي نەمەسە جاناما بايلانىستى بىرەگەي وقيعالار الماناحى.
سپيكەرلەردىڭ كوپشىلىگى تاريحي وقيعانىڭ كۋاگەرى بولا وتىرىپ، وزدەرىنىڭ جەكە ەستەلىكتەرى مەن ەموتسيالارى تۋرالى اڭگىمەلەيدى، ەل دامۋىنىڭ ءاربىر ناقتى كەزەڭىنىڭ بۇرىن بەلگىسىز بولعان بولشەكتەرىن ەسكە الادى.
سونىمەن قاتار، بۇل كىتاپتا سوڭعى 30 جىل ىشىندەگى ەكونوميكالىق، قوعامدىق- ساياسي جانە مادەني پروتسەستەردى تالدايتىن سالالىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرى كەلتىرىلگەن. اڭگىمەلەردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى- ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ساياساتتاعى بەينەسى ەرەكشە ورىن الادى.
«قازاقپارات» ح ا ا وقىرماندار نازارىنا وسى «جاھاندىق تۇرعىداعى بىرىگۋ: قازاقتاردىڭ دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى قۇرىلتايى» اتتى كىتاپتان ۇزىندىلەر جاريالايدى.
ديپلومات، مەملەكەت قايراتكەرى، توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى، موڭعوليانىڭ ۇلى قۇرىلتاي مۇشەسى بولعان سايران قادىر ۇلى:
1986 -جىلى ۇلانباتىردان كايرگە ديپلوماتيالىق قىزمەتكە اۋىستىم. «جەلتوقسان» وقيعاسى تۋرالى العاش «ازاتتىق راديوسىنان» ەستىپ، مىسىرداعى ديپلومات ارىپتەستەرىمە ارنايى بايانداما جاساعانىم ەسىمدە. حاسان ورالتاي اعامىزدىڭ سونداعى جانكەشتىلىگى بارىمىزگە وي سالدى. سول ويمەن 1987 -جىلدىڭ سوڭىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى قازاقتاردىڭ باسىن قوسۋ تۋرالى ماقالا جازىپ جولدادىم. ال 1989 -جىلى «ازاتتىق راديوسىنداعى» جىگىتتەرگە، 1990 -جىلدىڭ باسىندا حاسان اعا ورالتايعا بارىپ جولىقتىم. سول كەزدەسۋلەردىڭ بارىندە باس بىرىكتىرۋ يدەياسى قوزعالماي قالمايتىن. سوعان قاناتتانىپ، بولاشاق ۇيىمنىڭ قۇرىلىم جارعىسى مەن ەرەجەسىن دايىنداي باستادىم.
1990 -جىلعى ماۋسىمنىڭ سوڭىندا كايردەن كەلدىم دە، شىلدەدە قانداستاردىڭ القاسىمەن ۇلى قۇرىلتايعا دەپۋتات بوپ سايلاندىم. سول جىلى كۇزدە موڭعوليا مۇسىلمان قوعامىن قۇرىپ، 1991 -جىلى اتالمىش ۇيىم اتىنان العاش رەت قازاقتىڭ 25 بالاسىن ىستانبۇلعا وقۋعا اپاردىم. ىستانبۇلعا نازاربايەۆ باستاعان قازاقستان دەلەگاتسياسى كەلەتىنىن، قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسۋ وتەتىنىن سوندا ەستىدىم. ول كەزدە نۇرەكەڭ قازاق س س ر پرەزيدەنتى جانە دە قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بىرىنشى حاتشىسى بولاتىن.
مەجەلى كۇندە اتاتۇرىك اۋەجايىنا مىڭداعان قازاق جينالىپ، شىعا بەرىستە اقسارباس ايتىلىپ، اق قوشقار قۇربانعا شالىندى. دەلەگاتسيا قۇرامىندا سىزدىق ابىشەۆ، ەركەعالي راحماديەۆ، قالداربەك نايمانبايەۆ، شەرحان اعا مۇرتازا, ۋاقاپ قىدىرحانوۆ، التىنبەك قورازبايەۆ، تاراز ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى مارس ۇركىمبايەۆ، بانكير بەرلين يريشەۆ باستاعان جۇزگە تارتا ادام كەلگەن بولاتىن. امان-سالەم بىتكەن سوڭ مەن ەرەكەڭە (راحماديەۆ اعا) ءوزىمدى تانىستىرىپ، نۇرەكەڭە جولىقتىرۋدى ءوتىندىم.
ەرەكەڭ ەركوڭىل ادام عوي، دەرەۋ پرەزيدەنتتىڭ كومەكشىلەرىنىڭ بىرىنە (جاڭىلماسام يمانعالي تاسماعامبەتوۆ بولۋى كەرەك) سويلەسىپ، ەرتەڭ كەشكە «مارمارا ەتاپ» قوناق ءۇيىندە قازاقتارمەن كەزدەسۋ بولاتىنىن، سول كەزدە مۇمكىندىك شىعاتىنىن ايتتى. ۇزىن سانى 200-گە تارتا ادام جينالعان زالدىڭ پرەزيديۋمىنا نۇرسۇلتان نازاربايەۆتى وتىرعىزدى. مانسۋر ءتايجى دەگەن ءتىلى ورامدى اعايىن جينالىستى اشىپ، العاشقى ءسوزدى «ازاتتىق راديوسىنىڭ» قىزمەتكەرى تالعات قوسجىگىتكە بەردى. ونان سوڭ حاليفا اقساقال ءسوز الىپ، يسلام دىنىنىڭ كەلەشەگى تۋرالى وي- پىكىرىن ورتاعا سالدى. اۋعانستاننان كەلگەن بىر اعايىن جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ پروبلەماسىن تىلگە تيەك قىلدى. سونان سوڭ ءسوز كەزەگى ماعان كەلدى. مەن نۇرەكەڭە باعىتتاپ 6-7 ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە قىسقاشا عانا سۇراق- تىلەگىمدى قوسارلاي جەتكىزدىم.
ەندىگى جەردە قازاق ەلىنىڭ ىشكى- سىرتقى ساياساتىندا شەتتەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ تاعدىرى قانشالىقتى ورىن الاتىنىن، دۇنيەدە تارىداي شاشىراعان قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، قۇرىلتاي شاقىرىپ، بىرىككەن بىر ۇيىم قۇراتىن كۇن قاشان تۋانىتىن سۇراي كەلىپ: «قۇرمەتتى پرەزيدەنت، سىز شەت ەلدەردەن كەڭەسشى، كومەكشى شاقىرىپ جاتىرسىز. دەموكراتيالىق پارلامەنتتىڭ تىرى ەنتسيكلوپەدياسى، 50 -جىل تايۆان پارلامەنتىندە دەپۋتات بولعان ءدالەلحان جانالتاي دەگەن اعاڭىز بار، بەيجىڭ مەن ۇلانباتىر ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءدارىس بەرگەن قازاق پروفەسسورلار بار، ەۋروپادا بيزنەس جاساعان ىسكەر قازاق ازاماتتارى بار، وسىلاردى قاشان شاقىراسىز»، - دەگەن تۋرا سۇراق قويدىم. نۇرەكەڭ دالەلحان اعا تۋرالى ايتقاندا، باسىن كوتەرىپ ماعان قاراپ «قايدا ول كىسى؟ جىبەرىڭدەر ماعان» - دەدى.
مەن ول كىسى قازىر تايۆاندا ماجىلىسكە كەتكەنىن حابارلادىم. سويلەپ تۇرىپ ارتقى قاتاردىڭ بىرىندە وتىرعان قالداربەك مىرزا تىلدەي قاعازعا بىرنەشە سويلەم ءتۇرتىپ، نۇرەكەڭنىڭ قولىنا قىستىرعانىن كوزىم شالدى. وسىدان كەيىن تاعى 3-4 اعايىن ءسوز سويلەپ پىكىر- تىلەگىن ايتقان سوڭ مىنبەگە نازاربايەۆ كوتەرىلدى. سوندا «قازاقستان جازۋشىلار وداعى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن كەلەسى ناۋرىز ايىندا الماتىدا وتكىزگەلى وتىر» دەگەندى مەنىڭ سۇراعىما جاۋاپ رەتىندە باسىپ ايتتى.
وتىرعاندار قىزۋ قول شاپالاقتاپ، رازى بولىستى. شىقسام، قاقپانىڭ الدىندا قالدەكەڭ كۇتىپ تۇر ەكەن. بولمەسىنە بارىپ، قۇرىلتايدى ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسىندا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قاراشانىڭ ورتاسىندا الماتىدا جولىعاتىن بولىپ، قۇشاقتاسىپ ايىرىلىستىق. كوڭىل مارقايىپ، جۇرەك لۇپىلدەپ اۋىلعا قايتتىم. كەلە سالا زاردىقان اعا قينايات ۇلىنا بولعان جايدى ايتىپ بەردىم. زاقاڭ اقىلگوي ادام عوي، «تابىلمايتىن ءساتتى پايدالانىپ دۇرىس ماسەلە كوتەرگەن ەكەنسىڭ» دەپ رازى بولدى. ۋاعدالى قاراشا دا جەتتى. الماتىعا تەلەفون سوقسام، قالدەكەڭ ساياسي جاعدايعا بايلانىستى كەزدەسۋىمىزدى كەلەسى كوكتەمگە شەگەرگەنىن ايتتى. كەشىكپەي كارى تەرەك ك س ر و وپىرىلىپ قۇلادى.
ءبارىمىز قازاققا كۇن تۋدى دەپ قۋاندىق. قۇرىلتايدىڭ بولاتىنىن 1992 -جىلى ىستانبۇلدا ءجۇرىپ ەستىدىم. بىرەۋگە وكپەلەيتىن زامان ەمەس، شاقىرىلماساق تا الماتىعا باردىق.
ۇمىتپاسام عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قۇرىلتايدى اشىپ، دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلعانىن، ونىڭ ءتوراعاسىنا ن. نازاربايەۆتى، ورىنباسارىنا ق. نايمانبايەۆتى، باسقارما مۇشەلەرىنە اراسىندا دالەلحان قاجى بار 5 ادامدى سايلاعاندارىن جاريالادى.
كەيىن ۋاقاپ قىدىرحانوۆ پەن شەرحان مۇراتازانىڭ ىستانبۇل ساپارى تۋرالى جولجازبالارىندا قۇرىلتاي تۋرالى العاش ۇسىنىس تاستاعان ادام رەتىندە مەن تۋرالى انىقتاپ جازعاندارىن ەستىپ، ريزا بولدىم. وسىلايشا، جەلتوقسان وقيعاسىنان بەرى مازا بەرمەي كەلگەن اسىل ارمان تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا بارىپ شىندىققا اينالعان بولاتىن.