رەسەيدەگى ءسىبىر تاتارلارى تازا قازاقشا سويلەيدى - تاريحشى

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امانجول كۇزەمباي ۇلى ءسىبىر تاتارلارىنىڭ قازاققا تۋىستىعى تۋرالى ايتىپ بەردى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

«قازاقتىڭ تاريحىن قازاقتىڭ بۇگىنگى تەرريتورياسى شەڭبەرىندە عانا زەرتتەسەك، تولىق ماعلۇمات الا المايمىز. اسىرەسە قازاقتىڭ ورتاعاسىرلىق تاريحىن زەرتتەگەندە، ونىڭ گەوگرافيالىق شەڭبەرى التايدان كارپات تاۋلارىنا دەيىن بولۋى كەرەك. ورتا عاسىرلاردا قىپشاق پەن تۇركى تايپالارى ءبىرتۇتاس حالىق بولعان. كەيىن ورتا عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي، 15-16 - عاسىردا ءبىرتۇتاس تۇركى حالقى ءوز الدىنا وتاۋ بولىپ، ءبولىنىپ- ءبولىنىپ كەتتى. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەگەن ماقال بار. ءسويتىپ، 18-19- عاسىردا وتارشىلارعا جەم بولدىق»، - دەدى تاريحشى «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى: ءسىبىر ۇلىسى جانە تايبۇعا قازاقستان تاريحىندا» عىلىمي- پراكتيكالىق كونفەرەنسياسىندا. ا. كۇزەمباي ۇلى ءسىبىر دەگەن ۇلكەن ەل بار ەكەنىن، بۇگىنگى قازاق ءسىبىردى بوتەن ەل، بوتەن جەر دەپ ەسەپتەيتىنىن ايتتى.

«بۇگىنگى قازاق سىبىردە تۇرىپ جاتقان تۇركىلەردىڭ حال- جاعدايىن بىلمەيدى. ءوزىم ءسىبىردى كوپ ارالادىم، تۇمەن قالاسىنان كەلگەنىمە ءبىر اپتا بولدى. ول جەردەگى حالىقتى «ءسىبىر تاتارلارى» دەيدى. ولار «ءسىبىر تاتارلارى» ەمەس، «ءسىبىر تۇركىلەرى». ولاردىڭ ەدىل بويىنداعى قازان تاتارلارىنان ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي. ءتىلى دە، ءتۇبى دە، ءتۇرى دە، انتروپولوگيالىق بەت- الپەتى دە، ءتىلى دە، ءدىنى دە ءبىزدىڭ قازاققا ۇقسايدى. تىلىندە ەرەكشەلىكتەر بار، ونىڭ وزىندە دە ءسىبىر تاتارلارى بىرنەشە ديالەكتىمەن سويلەيدى. ونىڭ ىشىندە توبىلدىڭ سولتۇستىگىندە ساز تاتارلارى (زابولوتنىە تاتارى) بار، ولار تازا قازاقشا سويلەيدى»، - دەيدى ا. كۇزەمباي ۇلى.

ماماننىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى نەگىزگى ماسەلە - ءسىبىر حاندىعىمەن قاي كەزدە جولىمىز بولىنگەنىن انىقتاۋ.

«نوعايمەن بولىنگەندى بىلەمىز، «ون سان نوعاي ايىرىلدى» دەگەن كەتبۇعا جىراۋدىڭ شىعارماسى بار. ال سىبىردەگى اعايىننان قاي كەزدە بولىنگەنىمىز بەيمالىم. قازىر نەگىزگى ماقسات وسى، سىبىردەگى تۇركىلەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ. بۇگىندە سىبىردەگى تۇركىلەر ەشكىمگە قاجەت ەمەس، قازاققا عانا كەرەك، سەبەبى ولار ءبىزدىڭ باۋىرلارىمىز. وتكەن جىلى ەشكىم ەلەگەن جوق، ءسىبىر حاندىعىنىڭ، تايبۇعا جۇرتىنىڭ قۇرىلعانىنا 800 جىل بولدى.

1220 -جىلى تايبۇعا دەگەن 12 جاسار بالا التايدان كەلىپ، ەرتىس، توبىل وزەندەرىنىڭ بويىندا مەملەكەت قۇرعان. ونى رەسەي دە، قازاقستان دا اتاپ وتكەن جوق، وزدەرى دە بىلمەيدى. توبىل قالاسىنىڭ جانىندا بۇرىن يسكەر دەگەن قالا بولعان. ونى ءبىزدىڭ بابالارىمىز سالعان. سول يسكەردە ءسىبىر تۇركىلەرى جىل سايىن «جيىن» دەگەن شارانى وتكىزەدى ەكەن. وسى جەردە وزدەرىنىڭ شەرىن تارقاتىپ قايتادى ەكەن. سوعان ءبىزدىڭ قازاقستاننان ءبىر عالىم، جۋرناليست نەمەسە اقىن- جازۋشى بارعان ەمەس. سوڭعى ساپارىمدا وسىنى ويعا ءتۇيىپ قايتتىم.

سوندىقتان بۇلاردىڭ تاريحىن تەرەڭ زەرتتەپ، قازاققا دا، سىبىردەگى تۇركىلەرگە دە سىڭىرەتىن بولساق، ءبىزدىڭ ۇلىسىمىز كەڭەيەدى، «ەلگە ەل قوسىلسا - قۇت» دەگەن قازاقتىڭ ماقالى بار. سوندىقتان، الىستاعى اعايىندى ىشكە تارتىپ، تولىپ جاتقان مادەني شارالارىمىزعا نوعاي، قاراقالپاق، سىبىردەگى تۇركىلەردى دە شاقىرساق، ودان ءبىز ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز»، - دەدى تاريحشى.

ايتا كەتەيىك، تايبۇعا - كەرەيدىڭ تۇعىرىل حانىنىڭ ۇلى ۇيقىدان تاراعان ۇرپاعى، العاشقى ءسىبىر حاندارىنىڭ ءبىرى. ماماننىڭ ايتۋىنشا، تايبۇعالىقتار 100 جىلعا جۋىق ءسىبىردى بيلەدى. وسى كەزدە شيبان اۋلەتىنەن شىققان كوشىم حان سىبىردەگى بيلىككە تالاسادى. تاق تالاسى 300 جىلعا سوزىلىپ، ەكەۋى دە ماسكەۋ پاتشالىعىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن.

«تاريحي سانا - پاتريوتيزمنىڭ نەگىزى. تاريحي ساناسى جوق ادام ەشقاشان پاتريوت بولا المايدى. ال تاريحي ساناسى بار ادام پاتريوت بولماي تۇرا المايدى. سوندىقتان، تاريحي سانا - ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ىرگەتاسى. وسى ىرگەتاس بەرىك بولۋى كەرەك. ونى ءوزىمىز عانا ءبىلىپ قويماي، باسقا حالىقتارعا دا ءبىلدىرۋ كەرەك. ءسىبىردى، سولتۇستىك كاۆكازدى، ورتالىق ازيانى مەكەندەپ جاتقان - ءبىر حالىق، ول تۇركى حالقى دەگەن ۇعىم بولۋى كەرەك. قازاق، قىرعىز، وزبەك بولىپ بولىنەتىن بولساق، تاريحتان ويىپ تۇرىپ ورنىمىزدى الا المايمىز»، - دەدى امانجول كۇزەمباي ۇلى.

اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى