ۇلت ۇراندى اقىن
ول تاعدىرى ولشەپ بەرگەن از عانا عۇمىرىندا ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاساتىن مول مۇرا قالدىرعان دارىندى اقىن. زامانىنىڭ جايسىز، ادىلەتسىز جاعدايىن كوڭىلى حوش كورمەي، ءداۋىردىڭ ولقىلىقتارىن جىرعا قوستى. دەگەنمەن تىرىسىندە ءوز باعاسىن الماق تۇگىل، كەڭەستىك زاماندا كوز تۇرتكىگە ۇشىرادى. ول ازداي اقىن كوز جۇمعان سوڭ دا شەتقاقپايدى، سول تۇستاعى زامان ىڭعايىنداعى سىن سويىلىن كوپ كورىپ، اتى سان- ساققا جۇگىرتىلىپ، «بۋرجۋازياشىل، ۇلتشىل» دا اتانىپ، ادەبي اسىل مۇراسى وڭدى- سولدى تالقىعا ءتۇستى.
تىرىسىندە جانى جالعانمەن ەگەسىپ وتكەن اقىننىڭ شىعارماشىلىق رۋحى ەلىمىزدىڭ بولاشاعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىن توقتاتپادى. حالقىنىڭ ورتاسىنان جاس كەتكەنىمەن، اقىننىڭ شىعارمالارى حالىق ساناسىندا وشپەدى. سودان بولار سۇلتانماحمۇتتىڭ «كەدەي»، «ايتىس، «تانىستىرۋ» پوەمالارى، «ويان، الاش بالاسى»، «سارىارقانىڭ جاڭبىرى» جانە تاعى باسقا ولەڭدەرى حالىقتىڭ جۇرەگىندە قاتتالىپ قالعانى.
حالقىمىزدىڭ قارا ءسوز، قارا ولەڭىنىڭ قاسيەتىنە اينالعان جىر جۇيرىگى پوەزيا كوگىندە ەركىن سامعاپ، از عانا عۇمىر كەشكەنىمەن، ولمەس مۇرا قالدىرعان دارىندى، دارا تۇلعا، اقيىق اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ - قازاق ادەبيەتى مەن پوەزياسىنىڭ ءبىر بيىگى. حالقىنىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىرتپاشىلىقتى تەرەڭ سەزىنگەن اقىن جىگەر، نامىسىن قايراپ، قولىنا قالام الىپ، وتتى جىرلار جازۋعا كىرىستى. پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياسي ەزگىسىن قاتاڭ سىنعا الىپ، قازاق حالقىنىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ، سانا كوزىنىڭ اشىلۋىنا ايانباي تەر توكتى. اقىننىڭ وتكىر ءتىلى مەن جالىندى جىرلارى، ارينە، ءوز جەمىسىن بەردى.
دانا حالقىمىزدىڭ «عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى، جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى» دەگەن پاراساتتى ءسوزى وسىنىڭ ايعاعى. كەيىنگى ۇرپاق كەۋدەسىندە ولەڭ- جىرلارى، كوكىرەگىندە بۇلاق قازىناسى اقتارىلىپ جاتقان دارىندى اقىن سۇلتانماحمۇت شىعارمالارىنىڭ سان قىرىن اشتى.
كەزىندە ونىڭ شىعارماشىلىق قىزمەتى مەن ولەڭ- جىرلارىنىڭ جاڭا ءبىر الەمىن اشىپ، اقىننىڭ ۇستانعان يدەياسىنىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ، سۇلتانماحمۇتشا تولعانىپ، اقىننىڭ ۇلكەن ءبىر تىلسىم يدەياسىنىڭ جاڭا باعىتىن ايشىقتاپ كورسەتكەن قازاقتىڭ كورنەكتى عالىمى بەيسەنباي كەنجەبايەۆ بىلاي دەگەن ەدى: «سۇلتانماحمۇت پوەزياسىنىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى - ونىڭ تاڭ- تاماشا قالارلىق مازمۇندىلىعىندا. سۇلتانماحمۇت پوەزيانىڭ سىرتقى مانەرىن، سىرتقى قۇبىلىسىن كوپ قۋا قويماعان ادام. ونىڭ ەسەسىنە سۇلتانماحمۇت ءوزىنىڭ پوەزياسىندا ىشكى مازمۇندىلىقتى، وتكىر سەزىمدى، قۋاتتى- قۋاتتى ءۇندى مول بەرگەن. سۇلتانماحمۇت پوەزيا دەگەن قايناعان قاننىڭ، قينالعان جاننىڭ، تولعاتقان كوڭىلدىڭ، تولعانعان جۇرەكتىڭ سىعىندىسى بولسىن، بۇزىلعان قانىمىزدى تۇزەپ، قارايعان كوڭىلىمىزدى جۋىپ، جانىمىزعا پايدا، دەرتىمىزگە شيپا بولسىن دەگەن ءوز پىكىرىن، ءوز كوزقاراسىن جۇزەگە اسىردى.
ول پوەزيا - پوەزيا ءۇشىن دەپ تۇسىنگەن جوق، پوەزيا ءومىردى جاقسارتىپ تۇرۋعا كەرەكتى قۇرال دەپ ءتۇسىندى. سوندىقتان دا ول پوەزيانىڭ سىرتقى قۇبىلىسىنان گورى ىشكى مازمۇندىلىعىن، حالىقتىڭ سانا- سەزىمىنە نەعۇرلىم تەز اسەر ەتۋىن كوزدەدى. ول پوەزياسىنىڭ كوزگە تۇسەرلىك ەرەكشە وزگەشىلىگى، ءستيلىنىڭ كوركەمدىگىمەن ولشەنبەيدى. كىمدە- كىم ۇلى يدەيانى اۋىزشا جاقسى ەتىپ ايتىپ بەرسە، سول اسقان شەشەن دەپ ايتىلادى، سول سياقتى قاي جازۋشى ۇلى يدەيانى قالاممەن جاقسى ەتىپ ايتىپ بەرسە، سول ۇلكەن جازۋشى».
سونداي- اق عالىم تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ اقىن تۋرالى جازعان سۇبەلى دۇنيەلەرى دە ونىڭ الەمىنە ساۋلە تۇسىرەدى. اسىرەسە، عالىم سۇلتانماحمۇتتىڭ اقىندىق ومىرىنە جان- جاقتى توقتالىپ، وزىندىك جۋرناليستىك قابىلەتىن قامتىعان «سۇلتانماحمۇت جانە «ايقاپ» « اتتى ماقالاسىنىڭ مازمۇنى ەرەكشە. عالىمنىڭ بۇل ماقالاسىندا سول ءبىر رەۆوليۋتسيا كەزىندە، وتار ەزگىسىنەن حالقىن الىپ قالۋعا تىرىسقان، قازاقتىڭ ساۋاتىن اشىپ، وقۋ- بىلىمگە جەتەلەگەن سۇلتانماحمۇتتىڭ «ايقاپ» بەتتەرىندە جاريالانعان ولەڭ- جىرلارى مەن اعارتۋشىلىق باعىتتاعى ماقالالارى جاڭاشا كوزقاراس تۇرعىسىنان جازىلعان سونى ىزدەنىستەر ساناتىنان كورىنەدى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن ۇلى اقىنىمىز سۇلتانماحمۇت شىعارمالارىنىڭ الاش يدەياسىمەن ۇندەستىگىن تولىق تانىماي كەلگەنىمىز شىندىق. تاۋەلسىز مەملەكەت بولعالى سۇلتانماحمۇت جايلى تىڭ زەرتتەۋلەر مەن شىعارمالار جارىق كورۋدە. سۇلتانماحمۇت ءوز ەلىنىڭ ادال ازاماتى بولدى. ول حالىقتىڭ باسىنداعى اۋىر قاسىرەتتى تەرەڭ ءتۇسىندى. زورلىق پەن زۇلىمدىققا قارسى ايبىندى ءۇن كوتەردى. اقىن، اسىرەسە، رۋحاني ەزگىنىڭ ءتىلسىز قۇربانى بولعان قازاق ايەلىنىڭ اۋىر تاعدىرىن تەبىرەنە جىرلادى. ونىڭ «قامار سۇلۋ» سياقتى شىعارمالارى اشىنعان جۇرەكتىڭ قانىمەن جازىلدى. «كەدەي» پوەماسى قازاق ەڭبەكشىسىنىڭ اۋىر ءحالىن، قازاق ساحاراسىنداعى ەزۋشىلىكتى اياۋسىز اشكەرەلەدى. كەمەڭگەر اقىن ءوز قوعامىنىڭ بارلىق قۇبىلىسىن كورسەتە ءبىلدى. ونىڭ شىعارمالارى كوتەرگەن ماسەلەسىنىڭ كەڭدىگى، تەرەڭدىگى جاعىنان اباي ءداستۇرىن ىلگەرى دامىتتى.
سۇلتانماحمۇت قازاق ادەبيەتىندە ابايدان كەيىنگى پوەزيانىڭ اسقار شىڭى. ول قازاق ءومىرىنىڭ شىندىعىن جىرلاعان ناعىز ۇلتتىق اقىنىمىز ەدى. وزىمەن تۇستاس اقىننىڭ ەشقايسىسى دا ءدال سۇلتانماحمۇتتاي پوەزيانى جالپى حالىقتىق دارەجەگە كوتەرە العان جوق.
سۇلتانماحمۇت ءوزىنىڭ نەگىزگى تاقىرىبىن ومىردەگى وقيعا، جاڭالىقتارمەن ءاردايىم تەرەڭدەتىپ وتىردى. ول قازاق جاستارىن ءبىلىم الۋعا، حالىققا، قوعامعا پايدالى، جەمىستى ەڭبەك ەتۋگە شاقىردى. سۇلتانماحمۇت ءوزىنىڭ قابىلەتىن تولىق كورسەتەردەي قاجەتتى جاعدايعا جەتە المادى. ونىڭ جاستىعى ءومىر سۇرگەن، ەڭبەك ەتكەن ورتاسى مەن ۋاقىتىنىڭ قايشىلىققا تولىلىعى، مۇقتاجدىققا دۋشار بولىپ، اۋىر سىرقاتقا شالدىعۋى، قيىنشىلىق كورۋى، جۇيەلى ءبىلىم الۋعا جاعدايىنىڭ بولماۋى - ونىڭ جازۋشىلىق تالابىن جەتىلدىرىپ، وسىرۋگە تولىق مۇمكىندىك بەرمەدى. سۇلتانماحمۇتتىڭ كەيدە تورىعۋى دا، تۇيىققا تىرەلىپ، يدەيالىق جانە ساياسي جاعىنان ءوز پىكىرىن وتكىر بەرۋى دە تۇپتەپ كەلگەندە مىنە وسىدان ەدى. ول «الداعى ءالى اتاتىن جارىق تاڭنان» استە ءۇمىتىن ۇزبەدى.
«پۋشكين - ءوزى ولگەنىمەن، اتى وشەتىن ادام ەمەس، ماڭگى جاسايتىن، قوعام ساناسىندا ۇنەمى دامي بەرەتىن ادام. ول جونىندە ءار ءداۋىر ءوزىنىڭ پىكىر، كوزقاراسىن ايتپاق. ءبىراق قانشا دۇرىس ايتسا دا، كەيىنگى ءداۋىر ول جونىندە تاعى دا جاڭا، تاعى دا ورىندى پىكىر تاۋىپ ايتپاق. الايدا ەشقايسىسى ۇدەسىنەن شىقپاق ەمەس» ، دەپ ۆ. بەلينسكي ايتقانداي، س. تورايعىروۆ تا كەلەر ۇرپاققا ءارقاشان وي سالاتىن ومىرشەڭ تۇلعا. ۋاقىت وتكەن سايىن ونى سان ۇرپاق ءار قىرىنان تانىپ، حالقىمىزدىڭ كوركەمدىك دامۋى تاريحىنداعى اتقارعان قىزمەتىن لايىقتى باعالاماق.
س. تورايعىروۆ ۇلى وزگەرىستەر مەن قوزعالىستار داۋىرىندە تاريح ساحناسىنا كوتەرىلىپ، قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك جول سالىپ، ونى جاڭا يدەيامەن بايىتقان، تۇتاس ءبىر ءداۋىر شىندىعىن، بولمىسىن قايشىلىقتارىمەن قوسا ءوز شىعارمالارىنا سىيعىزعان سۋرەتكەر.
جالپى، سۇلتانماحمۇت كوركەم ادەبيەتتىڭ بارلىق سالاسىندا دا وزىندىك ءىزىن قالدىرعان تالانت يەسى ەكەنى ءمالىم. از عۇمىرىندا سونشاما كۇردەلى، سۇبەلى، كەسەك دۇنيەلەردى تۋعىزىپ، ءونىمدى ەڭبەك ەتكەنىنە قايران قالامىز. ءبىر وكىنىشتىسى، اقىن «قايعى»، «ايتىس» سەكىلدى پوەمالارىن اياقتاي الماي كەتتى. ادەبيەت - حالىق ءومىرىنىڭ كوركەم شەجىرەسى بولىپ، حالىق تاريحى مەن ادەبيەت تاريحى بىتە قايناسىپ جاتاتىنى انىق. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ شىعارمالارى جايىندا ءار كەزەڭدە تالاي زەرتتەۋلەر، عىلىمي ەڭبەكتەر جازىلعانى تۋرالى جوعارىدا ايتقانبىز. بۇل يگىلىكتى ءىس ءالى دە جالعاسۋدا.
ءار ۇرپاق ءوزىنىڭ وي- پىكىرىن ءبىلدىرىپ وتىرۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا ومىردەن وتكەن ورەلى تۇلعالاردىڭ ەڭبەكتەرىنە ءسات سايىن قايتا ورالۋ - مادەنيەتتى دەگەن وقىرمانداردىڭ پارىزى بولۋى كەرەك سياقتى. مىنە، وسى تۇرعىدا «تورايعىروۆ ۋنيۆەرسيتەتى» بىرنەشە جىلدان بەرى «تورايعىروۆ وقۋلارى» اتتى تانىمدىق، تاربيەلىك ءمانى زور شارانى وتكىزىپ كەلەدى. بۇل رەسپۋبليكالىق كونفەرەنتسيا نەگىزىندە كوپتەگەن مەكتەپ وقۋشىسى، ستۋدەنتتەر مەن ماگيسترانتتار ۇلى اقىننىڭ شىعارمالارىن جان- جاقتى تەرەڭ زەرتتەپ، تانىپ بىلۋدە. سوندىقتان بيىل «تورايعىروۆ وقۋلارىن» كەڭ كولەمدە وتكىزۋ ويىمىزدا بار.
قورىتا ايتساق، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ءوز زامانىنداعى قوعامدىق- ساياسي، الەۋمەتتىك وقيعالاردى شىعارمالارىنا وزەك ەتىپ، كوپتىڭ مۇڭىن جوقتاعان حالىق اقىنى. ول - قازاق ليريكاسىن ءتۇرى، جانرى جاعىنان بايىتىپ، بيىك يدەيالىق، ەستەتيكالىق ساتىعا كوتەرگەن تۇلعا، قازاق پوەزياسىنىڭ كلاسسيگى.
ەركىن سادىقوۆ، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، «تورايعىروۆ ۋنيۆەرسيتەتى» ك ە ا ق باسقارما ءتوراعاسى - رەكتورى
پاۆلودار
egemen.kz
