قازاق ادەبيەتىندەگى جەتىمدەر بەينەسى
بۇعان «جەتىم كورسەڭ، جەبەي ءجۇر» دەگەن ناقىل دالەل. وسى جەتىمدەر تاعدىرى مەن بەينەسى بارلىق جانردا، سونىڭ ىشىندە پروزا جانرىندا جازىلعان باستى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولدى. جەتىمدەر تۋرالى قالام تارتقان - مۇحتار اۋەزوۆ، ورالحان بوكەي، سايىن مۇراتبەكوۆ، بەردىبەك سوقپاقبايەۆ سىندى جازۋشىلارىمىز ءار كەزەڭدەگى قورعانسىز جاندار بەينەسىن شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتتى. قازاق قوعامىنداعى جەتىمدەر تاعدىرى پروزادا سونىڭ ىشىندە اڭگىمەلەر مەن حيكاياتتاردا قوزعالدى. جەتىم بەينەسى فولكلورداعى ەرتەگى، اڭىز جانرلارىندا دا كەزدەسەتىنى بەلگىلى.
XX عاسىردىڭ باسىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «جەتىم»، «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، ءسابيت دونەنتايەۆتىڭ «كوركەمتاي» اڭگىمەلەرى جارىق كورىپ، سول كەزەڭنىڭ الەۋمەتتىك شىندىعىن، قورعانسىزدار تاعدىرىن كوركەم بەينەلەگەن ەدى. قازىرگى قازاق ادەبيەتىندە دە بۇل تاقىرىپتار كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. قوعامدىق- ساياسي جاعدايدىڭ وتكىرلەنۋى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە، ودان كەيىنگى كەزەڭدە بايقالدى. بۇل كەزدە وتباسىلىق تراگەديا، سوعىس قۇرباندارى، جەتىم بالا، جەسىر ايەل تاعدىرى كوتەرىلدى. بۇل تاقىرىپتار سايىن مۇراتبەكوۆ، ورالحان بوكەي، دۋلات يسابەكوۆ سەكىلدى قالامگەرلەر شىعارمالارىندا قوزعالدى. بۇل تۋىندىلار شىعارمالارى وقىرمانداردى ەرەكشە ەموتسيونالدىق كوڭىل- كۇيگە ءتۇسىردى. جازۋشىلاردىڭ نەگىزگى ۇستانىمى - قاراپايىم ادامداردىڭ ومىردەگى قۋانىش- قايعىسىن بەينەلەۋ. اتالمىش تۋىندىلار جاستايىنان جەتىمدىكتىڭ، جالعىزدىقتىڭ اشى ءدامىن تاتقان جاسوسپىرىمدەردىڭ بەينەسىن مۇمكىندىگىنشە شىنايى جەتكىزۋگە تىرىستى. وسى ورايدا كەمەڭگەر مۇحتار ومارحان ۇلىنىڭ: «بۇگىنگى اعانىڭ ەرتەڭگى ءۇمىتى - شاكىرت، ۇرپاق وسىنى تەرەڭ سەزىنۋى كەرەك»، - دەپ ايتقان ويى جالپى ۇرپاق تاربيەسىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى اڭداتادى.
جەتىمدەردىڭ تاعدىرى وتكەن عاسىردىڭ بالالار ادەبيەتىندە كورىنىس تاپتى. اۋەزوۆتەن باستاپ مۇراتبەكوۆكە، بوكەيگە، سوقپاقبايەۆقا، يسابەكوۆكە دەيىن ءبىزدىڭ كوپتەگەن جازۋشىلارىمىز وسى تاقىرىپتا قالام تەربەدى. كەيىپكەرلەردىڭ تاعدىرى ءار ءتۇرلى جاعىنان سۋرەتتەلگەنىمەن، ورتاق قايعى - ولاردىڭ جەتىمدىگى. وسى اۆتورلاردىڭ جۇمىسىن تالداي وتىرىپ، كەيىپكەرلەردىڭ سيپاتتارى مەن مىنەزدەرىن ولاردىڭ سوزدەرى مەن ەموتسيالارى ارقىلى تانۋعا ىقپال ەتەمىز.
اۋەزوۆتىڭ «جەتىم»، «قورعانسىزدار كۇنى» اڭگىمەلەرى - الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى جان- جاقتى سيپاتتايتىن شىعارمالار. بۇل اڭگىمەلەردە قورلىققا شىداي الماعان كاسىم مەن عازيزانىڭ تاعدىرى، جەتىمدەردىڭ اتا- انالارىنىڭ ءقابىرىن ىزدەپ، قازاعا ۇشىراۋى بەينەلەنەدى.
«جەتىم» اڭگىمەسىندەگى باستى كەيىپكەر - بالا قاسىم. شىعارما ون جاستاعى قاسىمنىڭ قيىن تاعدىرى تۋرالى باياندايدى. اجەسى قايتىس بولعان كەزدە قاسىمنىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسا وتىرىپ، جازۋشى ءوزىنىڭ پسيحيكاسىن، تۇسىنىگى مەن جەتىم ءسوزىن ايقىن سۋرەتتەگەن: «اجە، مەنى قاي پەندەگە تاستادىڭ؟! مەنى دە نەلىكتەن بىرگە المادىڭ؟ سوندا مەن راسىمەن دە بەيشارا، جەتىم بولعانىم با؟». ءيا، قاسىمنىڭ تاعدىرى اعاسى يسا مەن ونىڭ ايەلى حاديشانىڭ قولىندا ەدى.
ادامنىڭ اياۋشىلىعىن تۋدىراتىن وقيعانىڭ ءبىر بولىگىنەن ءۇزىندى كەلتىرەيىك. بۇل حاديشانىڭ كاسىمعا تىلەگەن قارعىسى، وعان قوسا يسانىڭ اياۋسىز سوققىعا الۋى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ سول تۇستاعى قاراڭعى قوعامنىڭ قاتىگەزدىگىن ايقىندايدى. حالقىمىز نەلىكتەن مەيىرىمىن جوعالتتى؟ جاۋابى - بىرەۋ. سول كەزدەگى قوعامدىق ءومىر، پيعىلى تەرىس ادامداردىڭ ۇستەمدىگى، زورلىق- زومبىلىق، السىزدەردى قورلاۋ جانە قاناۋ - قاراپايىم ءومىردىڭ زاڭدىلىعىنا اينالعان ەدى. قاسىمنىڭ جەتىمدىك تاعدىرى: جالعىزدىق پەن قورعانسىزدىعى، بولاشاققا سەنىمسىزدىگى جانە جاتباۋىرلانىپ كەتۋى - بۇل قوعامنىڭ ءىسى.
شىعارماداعى قاسىمنىڭ وبرازى - بۇل قوعامنىڭ قاتىگەزدىگىنە قارسى تۇرا المايتىن دارمەنسىز جاننىڭ، قورعانسىز بەيكۇنا كەيىپكەردىڭ تاعدىرى. قانشالىقتى باتىل بولعانىمەن، اعاسى مەن جەڭگەسىنىڭ قورلىعىنا شىداي الماي بالا اقىر سوڭىندا اجال قۇشادى. شىعارما اياعىندا باقيلىق بولعان قاسىم بەينەسى دوس- جاراندارىنىڭ جادىندا ماڭگى باتىر بەينەسىندە قالادى. جالپى، جەتىمدەردىڭ پسيحولوگياسىن ءدال جەتكىزە ءبىلۋى - اۆتوردىڭ جەتىم بالالار ءومىرىن سۋرەتتەۋدەگى عاجاپ ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسى بولسا قاجەت.
بالالار ادەبيەتىندە ەرەكشە ورىن الاتىن تاعى ءبىر قالامگەر - سايىن مۇراتبەكوۆ ەدى. «ايقىن» گازەتىندە ب. اباعان «جۋسان يىسىندەگى» اياننىڭ قايتا ورالعانىن حابارلادى. اياننىڭ ءپروتوتيپى - ن. كەرىموۆ. ەسىڭىزدە مە، مۇراتبەكوۆتىڭ شىعارماسىنداعى وقيعا بىلاي بىتەدى: «شىنىمەن، بۇگىن ايان قايدا؟ مۇنداي بالا ءتىرى بولۋى كەرەك. ەگەر ول ءتىرى بولسا، قالاي جۋساندى توبەگە ورالمايدى؟ ءبىز جۋساننىڭ ءيىسىن ۇمىتا المايمىز». سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ ءاربىر شىعارماسى بالالاردىڭ جۇرەگىندە تەرەڭ ورىن الارى حاق. ونىڭ «جابايى الما» جانە «جۋسان ءيىسى» اتتى اڭگىمەلەرى سوعىستان زارداپ شەككەن بالالاردىڭ تاعدىرىن سۋرەتتەيدى. سوعىس ناتيجەسىندە اكەلەرىنەن ايىرىلعان جاسوسپىرىمدەردىڭ تاعدىرىنا جازۋشىنىڭ بەي- جاي قاراماعانى انىق. اسىرەسە، «جۋسان ءيىسى» شىعارماسىنداعى جەتىم اياننىڭ ءومىرى. اياننىڭ العىر، زەرەكتىگى، ەرتەگىنى ماعىزىن سورعالاتا ايتىپ، بارلىعىن جانىنا ءۇيىرىپ الاتىندىعى ءۇشىن اۋىل بالالارى ونى جالعىز قالدىرمايدى. ءار بالا ايانمەن دوس بولعىسى كەلەدى. كەيدە ول جۇمساق، كەيدە اشۋلانشاق. ءبىز سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ تاعدىرىن بىلمەيمىز، ول شىعارمانىڭ سوڭىندا ءار كەيىپكەردىڭ «بولاشاعى انىق» دەگەن پىكىر قالدىرادى.
م. اۋەزوۆ: «ءبىزدىڭ ادەبيەت ورىستىڭ ۇلى ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنەن وتكەن قيىن كەزەڭدى باسىنان وتكەرگەن جوق. سوندىقتان جازۋشىلارىمىزدىڭ ەڭ باستى مىندەتى - وقۋشىنىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋ جانە ءبىلىمىن تەرەڭدەتۋ. سوندىقتان ءبىز ادەبيەتتە ينتەللەكتۋالدى ءداستۇردى قالىپتاستىرىپ، جالعاستىرۋىمىز كەرەك»، - دەدى.
بۇل يدەيا جۇزەگە اسقان سياقتى. وسىعان وراي ورالحان بوكەي قازىرگى وقيعالارعا نازار اۋدارىپ، ماسەلەنى تەرەڭ كوتەرىپ، ءتۇپ- تامىرىن كورسەتۋگە تىرىستى. مۇنى ىستەۋ ءۇشىن ول ۇزاققا سوزىلمايتىن تەز جەدەل جانرعا بەت بۇردى. و. بوكەي التاي تاۋلارىندا تۋىپ، سۇيىكتى وقىرماندارىنا جاڭا كوركەمدىك سيپاتىمەن كەلدى. ول قازاق پروزاسىنا جانە ونىڭ فيلوسوفياسىنا رومانتيكالىق اسەر قالدىرعان دارىندى تۇلعا. ورالحاننىڭ جانە ونىڭ زامانداستارىنىڭ ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى بىردەي بولعانمەن، و. بوكەيدىڭ شىعارمالىق دۇنيەسى باسقاشا وقشاۋلانعان ەكەنى ءمالىم.
ورالحان بوكەي بۇل وقيعانى بايانداۋدا اۋەزوۆتىڭ ستيلىنشە تابيعاتتى سۋرەتتەۋدەن باستايدى: «شىلدە مەزگىلىنىڭ ءدال ورتاسى بولسا، وسى مەكەندە سامال سالقىن، بۇلتتى كۇن اققان كەرەمەت ماۋسىمنىڭ باستاۋى بولدى. ىستىق نە سۋىق بولماسا، كوككە جوعارىدان كوك قاراعاي بۇرشىكتەرىن لاقتىرىپ وينايسىڭ». جالپى، ءبىزدىڭ كوپتەگەن جازۋشىلارىمىز وسى ءستيلدى ۇستانادى.
اۋەزوۆ شىعارما سوڭىندا جەتىمدىك كورگەن كەيىپكەرلەرىن ولىمگە قيسا، مۇراتبەكوۆ، بوكەي، سوقپاقبايەۆتار كوڭىلدى نوتادا اياقتايدى. جوعارىدا قاراستىرعان ماسەلەلەر - جەتىم بالالاردىڭ تاعدىرى. ءبىرى اتا- اناسىنان ايىرىلسا، ءبىرى وزەكتەن تەپكەن وگەيلىك وكسىگىن باسىنان كەشكەندەر. ءبىزدىڭ جازۋشىلار ومىردە كورگەن وقيعالارىن بايان ەتسە، ال ەكىنشىلەرى قوعامنىڭ پروبلەمالارى تۋرالى اشىق جازدى. بۇل - تاسجۇرەك بولىپ باراتقان ۇلتتىڭ ساناسىن وياتىپ، جەتىمدەرگە كومەك بەرۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان ادەبي قۇبىلىس بولاتىن.
قازاق ادەبيەتىندە جەتىمدەردىڭ موتيۆى ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا اسا كوبىرەك بايقالدى. پروزادا بۇل موتيۆ زارداپ شەككەن بالانىڭ ومىرىمەن بايلانىستى بولدى. جەتىمنىڭ موتيۆى جازۋشىلارىمىز م. اۋەزوۆ، س. مۇراتبەكوۆ، و. بوكەيدىڭ اڭگىمەلەرىندە ءتۇرلى ساپادا كورىنىس تاپتى. اۋەزوۆتىڭ «جەتىم»، «قىر سۋرەتتەرى» اڭگىمەلەرىندەگى جەتىمنىڭ بەينەسىن «قورعانسىزدار كۇنىندەگى» عازيزانىڭ تاعدىرىمەن سالىستىرساق، بۇل موتيۆتىڭ ءار تۋىندىدا جاڭا مازمۇن، جاڭا كومپوزيتسيالىق قىزمەت اتقاراتىندىعى ايقىن بولادى. موتيۆتىڭ بەينەلەنۋى تەك عازيزا مەن قاسىمنىڭ بەينەلەرىمەن عانا بايلانىستى ەمەس. مۇندا ارۋاق جەتىم، قورعانسىز قارتتىق، جەتىم قىز جالپى موتيۆتى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرەدى.
اۋەزوۆتىڭ جوعارىدا اتالعان اڭگىمەلەرىندە «قورعانسىز»، «جەتىم» ۇعىمدارى ءجيى ايتىلىپ، كەڭىنەن تۇسىندىرىلەدى. سوندىقتان اڭگىمە تاقىرىبىنىڭ ءوزى باستى موتيۆكە اينالادى جانە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ادەبيەت تانۋشى ە. دۇيسەنبايەۆ: «جەتىمنىڭ تاريحىندا ءبىر وقيعالى وقيعا بولعان ەمەس، وعان قاتىسقان كەيىپكەرلەردىڭ سانى از. الايدا جازۋشىنىڭ قولدانعان كوركەمدىك ادىسىندە ونىڭ ءومىر شىندىعىن جەتكىزۋ قابىلەتى مۇلدەم بولەك. ءتىپتى كىشىگىرىم كىرىسپە ءسىزدى قورقىنىشتى وقيعاعا يتەرمەلەۋى مۇمكىن. اۋا- رايى دا، كۇننىڭ تابيعاتى دا كۇدىكتى كۇشەيتەدى» - دەپ ءوز ويىن بىلدىرەدى.
مۇنى وقيعانىڭ ءوزى راستايدى: «...تابيعات بالاعا قاتال جانە سالقىن كورىنەدى. ۇرىپ- توزىپ كەلە جاتقان سۇر توبەلەر قايعىلى قۇپيالار مەن دۇنيەلىك قايعى- قاسىرەتكە تولى بولعانداي. ونىڭ بەتىندەگى اق تۇمان، سارى تۇمان الىستاپ كەتتى، ال تۇنەرگەن تۇندە جەل سوعىپ، دىرىلدەيدى. قاراڭعى، كولەڭكەلى شاتقالدار قاراڭعى ءتۇننىڭ قۇپيا سىرلارىن ىشەكتەرىندە ساقتايتىن سياقتى. بەلگىسىز تۇڭعيىق ونىڭ جۇرەگىن جارىپ جىبەردى. سۋىق پەن قاسىرەتتى دە ەسىنە العانداي. بالانى جالعىز سەزىنەتىن نە؟ جەتى ءتۇن جۇرەتىن جۇرگىزۋشى كىم؟ جۇرگىزۋشى وسى بالانىڭ تاعدىرى ەدى...» ايقىن نۇرقاتوۆ «قورعانسىزدار كۇنى» شىعارماسى جايىندا: «...ارقالىق تاۋىنان ءالسىز جەلدىڭ كۇشى، اق بوران جانە ءبىر- بىرىنە قيماستىقپەن قارايتىن ەكى جولاۋشى «ءوز شەبەرلەرىنەن ايىرىلدى».
اڭگىمەنىڭ ارقاۋىنىڭ ءوزى ۋايىم مەن قايعىعا نەگىزدەلگەن. ول ءتىپتى وسى وقيعانىڭ ءبارىنىڭ كۋاسى بولعان تابيعاتتىڭ ءوزىن دە پاناسىز، كوڭىلسىز ەتىپ بەينەلەيدى. «تابيعاتتىڭ كوڭىلسىز كوپ جولىندا قاجىعان كەرۋەنگە ارقالىق انادان كورىنگەن، دامەلەندىرىپ تۇردى. جولدىڭ اۋزىندا قيسىعىنان سوزىلعان جاتقان تۇرقى ون شاقىرىم بولعانىمەن، ەنسىز كەرەگە سياقتى، جالعىز تاۋ ەدى. باۋىرى، سىرتىندا ىقتىرتىن جوق ەكەن».
ال «قىر سۋرەتتەرى» اتتى شىعارمانىڭ اتاۋىنا قارايتىن بولساق، قۇددى ءجاي عانا پەيزاجدى بەينەلەيتىندەي. الايدا، شىعارمانى وقۋ بارىسىندا، بارلىعى باسقاشا وقيعادان حابار بەرەتىندىگىن تۇسىنەمىز. وسى وقيعا ءوز ىشىنەن ءۇش تاراۋدان تۇرادى ەكەن. ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزگە سەبەپ بولاتىن شىعارما «قىسقى ءتۇن» اتتى اڭگىمەنىڭ ەكىنشى تاراۋى ەدى. بۇل شىعارمادا اتاسى، اجەسى جانە نەمەرەسىنىڭ ءومىرى، تۇرمىس- تىرشىلىگى باياندالادى: «ءۇي ءىشىنىڭ بارلىق جانى - قۋراعان كەمپىر مەن شال جانە ون جاسقا كەلگەن اۋرۋ بالا. كەمپىر- شالدىڭ بۇدان ءبىر اي بۇرىن سۇزەكتەن ولگەن كەلىنى مەن ازامات بالاسىنان قالعان جالعىز ۇرپاعى وسى. بۇل دا ون شاقتى كۇننەن بەرى قاراي سۇزەك بولىپ، قازىردە اۋرۋى قاتايىپ، حال ۇستىندە جاتىر. ەندى از كۇندە بۇلاردىڭ باسىنا كەلگەلى قولىن سوزىپ، ءتونىپ اشتىق تۇر. جالعىز الدانىشى، جۇبانىشىنان ايىرىلىپ، تا بۇگىنگى كۇن كەلگەلى تۇر». جازۋشى وسىلايشا شىعارمانى وربىتە كەلە، تاعى دا تابيعاتتىڭ كوڭىلسىز وبرازىنا كەزەك بەرەدى: «جىلداعىداي سوزىلعان كەش وتپەي قويدى... قاتال داۋىلدار، قالىڭ بوراندار اشىلمادى، بۇرىنعىسىنان دا قۇتىرىنىپ، شابىندى..».
بايقاساق، شىعارماداعى كوڭىلسىزدىك - قورعانسىزدىققا اپارىپ سوقتىراتىنى انىق. ياكي، اڭگىمە موتيۆىنىڭ سول كوڭىلسىزدىكپەن بايلانىستى ەكەنىن كورەمىز. نە سەبەپتى كوڭىلسىز؟ وسى ساۋالدىڭ تۋىندايتىنى ءمالىم. قالامگەر سونى ۋايىم- قايعى مەن زورلىق- زومبىلىقپەن، جەتىمدىكپەن، وپاسىزدىقپەن جەتكىزدى. شىعارماداعى وسى سەكىلدى باستى ويلاردى جيناي كەلە، ماتىندەردە «قورعانسىزدىق»، «جەتىمدەر» موتيۆى ايدان انىق كورىنەتىنىن بىردەن ايتقانىمىز ءجون بولادى.
ادامگەرشىلىك پەن ۇتىمدىلىق سياقتى ماسەلەلەردى كوتەرەتىن جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارىنان بايقالاتىن باستى ايىرماشىلىق - ادامنىڭ ىشكى الەمى مەن رۋحاني قۇپيالارىن ايقىن ءتۇسىنۋ. وسى جەردەن باستاۋ الىپ، جالعاساتىن جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى - جازۋشىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىنا ءتان تاڭعاجايىپ نازىكتىك، اۋەزدى سىبىر. جازۋشى شىعارمالارىنداعى كەيىپكەرلەردىڭ پسيحولوگياسى، ولاردىڭ سويلەۋى، ءىس- ارەكەتتەرى، ىشكى مونولوگى، پسيحولوگيالىق ديالوگتارى، بەت- الپەتى، دەنە قيمىلى، پاراللەليزم، ءوزىن- ءوزى باقىلاۋى، ءوزىن- ءوزى تانۋى، ارمانداۋ، كۇلكى، جىلاۋ، سويلەۋ سياقتى سەزىمدەر ارقىلى اشاتىن. پسيحولوگيالىق شىعارمالار مەن باسقا جانرلاردىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىعى كەيىپكەردىڭ ىشكى دۇنيەسىن سۋرەتتەۋىنەن كورىنىس تابادى.
بىرىنشىدەن، پسيحولوگيالىق پروزادا وقيعا، كەيىپكەر، كەزەڭ، ۋاقىت، تاقىرىپ، يدەيا ت. ب. دەگەن ماسەلەلەر الدىڭعى ساپقا شىعا قويمايدى. ول تالاپ تا ەتىلمەيدى. ەكىنشىدەن، مۇندا ەڭ باستىسى - جەكە ادامنىڭ ىشكى ءومىرى، ومىرمەن ءولىم اراسىنداعى ادام باستان كەشەتىن ازاپتى تاعدىر تالكەگى، كەيىپكەردىڭ كۇردەلى تۇلعاعا اينالۋى، كوركەمدىك نازارعا الىنادى. ۇشىنشىدەن، شىعارمادا شىم- شىتىرىق وقيعالار تىزبەگىنەن گورى جەكە ادام ساناسىنداعى ساپالىق وزگەرىس، رۋحاني قوپارىلىس، ىشكى سەزىمدىك قۇبىلىستار تەرەڭدەتىلە تالدانادى. تورتىنشىدەن، پسيحولوگيالىق پروزانىڭ كوركەمدىك الەم، ءوزىنىڭ جانرلىق تالابىنا ساي جەكە سانادا ءجۇرىپ جاتقان ويمەن سەزىم قايشىلىقتارىن، سوزبەن ءىس سايكەسسىزدىكتەرىن تەرەڭ تالداپ، كوركەمدىك جۇيەدە سارالايدى. سونىمەن، پسيحولوگيالىق تالداۋ - بۇل الەۋمەتتىك قۇبىلىستىڭ مۇشەسى بولىپ سانالاتىن ادامنىڭ ەموتسيالارىنىڭ جاي- كۇيىن، ىزعارى مەن شۋاعىن، ونداعى قاراما- قايشىلىقتارىن ءدال جەتكىزۋ مۇمكىندىگى. پسيحولوگيالىق تالداۋدىڭ باستى مىندەتى - باس كەيىپكەر جانىنىڭ اداممەن، قوعاممەن، تابيعاتپەن قاتىناسىندا ەموتسيونالدى جانە پسيحولوگيالىق وزگەرىستەرگە قالاي ۇشىرايتىنىن مۇقيات باقىلاۋ. سوندىقتان كوركەم شىعارماداعى شىندىقتىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيى پسيحولوگيانىڭ زاڭدىلىقتارىمەن بايلانىستى. «پسيحولوگيالىق رومان ادامنىڭ جان- دۇنيەسىن، ىشكى سەزىمىن تەرەڭ اشىپ، كورسەتۋگەا يىرىقشا ءمان بەرگەن» - دەپ ا. ءىسماقوۆا ءوز پىكىرىن ايتقان بولاتىن.
سۋرەتكەر كەيىپكەردىڭ جان- دۇنيە ديالەكتيكاسىن، بەلگىلى ءبىر ءىس- ارەكەتكە باستار كوڭىل- كۇيىنىڭ سەبەپ- سالدارىن كوركەمدىك تۇرعىدا تالداپ جازعاندا عانا شىعارمادا پسيحولوگيزم ءورىس الادى. ناقتىراق ايتاتىن بولساق، ادەبيەتتەگى پسيحولوگيزم كەيىپكەردىڭ ىشكى الەمىنىڭ تولىق سۋرەتتەلۋى شىعارماداعى ەستەتيكالىق الەمنىڭ بولىگىن قۇرايدى». راسىمەن دە، كوركەم پروزادا كەيىپكەردىڭ ءتۇرلى جاعدايداعى تۋىندايتىن قاراما- قارسى ويىن، كوزقاراسىن، ءىس- ارەكەتتەرىن، كوڭىل كۇيلەرىن تەرەڭىنەن تالداي وتىرىپ، جان- جاقتى سۋرەتتەۋ پسيحولوگيزمنىڭ كوركەمدىك كۇيىن تانىتادى ەكەن.
ب. مايتانوۆ اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىن «تۇيىق پسيحولوگيزمگە» جاتقىزعان بولاتىن. اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىنا كوز جۇگىرتەتىن بولساق، تاقىرىبىمىزعا سايكەس جەتىمدەر ءومىرىن سۋرەتتەيتىن «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، «جەتىم» شىعارمالارىنىڭ بەينەسىنە توقتالۋعا ابدەن بولادى. ادامگەرشىلىك پەن ۇتىمدىلىق سياقتى ماسەلەلەردى كوتەرەتىن سۋرەتشى جۇمىسىنىڭ باستى ايىرماشىلىعى - ادامنىڭ ىشكى جان- دۇنيەسىن، ونىڭ رۋحاني سىرىن ناقتى ءتۇسىندىرۋ.
م. اۋەزوۆتىڭ «جەتىم» اڭگىمەسى - وسى تاماشا قاسيەتتەردى بىرىكتىرەتىن شىعارما. اڭگىمە «ءاپ» دەگەننەن باستاپ قاراما- قارسى جاعدايدان باستالدى. «ءۇش جولاۋشى قالىڭ تاۋلار ارقىلى كوڭىلدى ءجۇردى. الىستان نايزاعاي ەستىلەدى، ءبىراق ولار كوڭىلدەرىنە الماي، انگە سالادى. ەندى، وسى ۋاقىتتا ولارعا «قارسى جاقتى بەتكە الىپ، جالعىز، جاياۋبالا كەلەجاتتى». «ونىڭ ويىندا ۇلكەن مۇڭ، قاباعىنداقالىڭ قايعى بار ەدى».
تابيعات جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ، قۋانىش پەن قايعىنىڭ، ادامگەرشىلىك پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ جانە ت. ب. ەكى جاعدايداعى ءولىم مەن ەكى ءتۇرلى تاعدىردىڭ ءومىرى اراسىنداعى شەكسىز كۇرەستى ەسكە سالعانداي. اينالاڭىزداعى ءومىر، تابيعات وسىنداي بىرگە جۇرەتىن قايشىلىقتاردىڭ شەشىلمەيتىن كۇرەسىنەن تۇرادى.
ءتۇس كورۋ ءتاسىلى - پسيحولوگيالىق بەينەلەۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل ءتاسىل ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە كەيىپكەردىڭ ىشكى ءومىرىن بەرۋدە ءجيى قولدانىلاتىن ءارى بەرىك داستۇرگە ەنگەن كوركەمدىك كومپونەنت. مۇنى قالامگەر كوپ قولدانباسا دا، ەڭ ىڭعايلى ۋاقىتتا ءساتتى پايدالانا بىلەدى دەسەم قاتەلەسپەسپىن. ءتۇس كورگەن ساتتە اتا- اناسىنىڭ: «ءبىز ءتىرىلىپ كەلدىك ەندى ولمەيمىز... سەن قورعانسىز ەمەسسىڭ، سەن جىلامايسىڭ، سەنىڭ كوز جاسىڭ ءبىزدى قايتا الىپ كەلدى...» - دەگەن سوزدەرى قاسىمنىڭ ساناسىنداعى ارمان- تىلەگىنىڭ شىراعى ەدى. الايدا ءومىر سياقتى ءتۇس تە الدامشى ءسات.
قاسىم بالانىڭ ءۇمىت وتى جارىق كۇنى دە باتقان بولاتىن. ەندى، ناعىز اۋىر قايعىلى كۇندەردى باستان وتكەرۋى وسى مەزەتتەن باستاۋ الادى. اجەسى قايتىس بولعان سوڭ جانى اشىعان سىڭاي تانىتىپ قولىنا اسىراۋعا العان اعاسى يسا، قاسىمنىڭ مال- مۇلكىن وزىنە تارتىپ الادى. جاڭا ايتىلعان ءۇش سالت اتتى جولاۋشىلارعا قاراما- قارسى كەلە جاتقان قاسىم بالانىڭ قاسىرەتى - اعاسى يسادان كورگەن ازابى. شىعارمادا بەينەلەۋ بىزدەرگە جاسىرىن تۇردە كەيىپكەرلەردىڭ جان- دۇنيەسىندەگى پسيحولوگيالىق قۇبىلىستارىن جان- جاقتى اشادى ەكەن.
وسىنداي كەيىپكەرلەردى جاساي وتىرىپ، جازۋشىلار وقىرماندى ويلاندىرعىسى كەلەدى. كەيىپكەردىڭ سىرتقى كەلبەتى مەن دارەجەسىنە قاراي باعا بەرمەي، ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە كوڭىل ءبولىپ، باعالاۋدى سۇرايدى. ول «جەتىمدەر قاتىگەز جانە ەشكىمدى ايامايدى» دەگەن قاراپايىم قاعيدانى وزگەرتكىسى كەلەدى. وسىنداي ۇستانىممەن جۇرەتىن سايىن مۇراتبەكوۆ بۇعان ءوز ۇلەسىن قوسا الدى.
س. مۇراتبەكوۆتىڭ كەيىپكەرلەرى تاعدىر قاسىرەتىن شەككەن، قانشا قيىنشىلىقتارعا اياق باسسا دا، ادامي بەينەسىن، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىن جوعالتپايتىن، جاقسىلىقتان ءۇمىت ۇزبەيتىن، تاعدىردىڭ قيىندىقتارىنا توتەپ بەرگەن، ادالدىق پەن ادىلەتتىلىكتى سەرىك ەتىپ، ءارقاشان ىزگى نيەتتى ساقتاۋعا تىرىساتىن ادامدار.
قالامگەردىڭ بالالىق كەزى سوعىس جىلدارىمەن قاتار كەلدى، سوندىقتان بالالىق شاعىنىڭ جۇرەك تەبىرەنتەر قايعىلى ەلەسىن ەسكە الىپ، ونى كوركەم شىعارما ەتىپ جازۋ - اۆتور شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى. «جۋسان ءيىسى» اڭگىمەسىندەگى ايان - سيرەك كەزدەسەتىن بالا. ونىڭ باستان كەشكەن تاعدىر- تاۋقىمەتى، سوعىس كەزىندەگى قيىن جاعداي، اتا- اناسى مەن اجەسىنەن ايىرىلۋى شىعارمانى ودان ءارى اۋىرلاتا تۇسىرەدى. سەزىمتالدىق مىنەزىنىڭ ارقاسىندا كوشەدە توپىراقپەن وينايتىن بۇزىق بالالارعا قىزىقتى وقيعالاردى ايتىپ، بالالاردى وزىنە باۋرايتىن. سونداي- اق، جەتىمدەرگە تيەسىلى ۇيالشاقتىعى مەن اشۋلانشاق بەينەسى بار، ەرەسەك ادام سياقتى كورىنىپ، ءوز بەتىنشە ءومىر سۇرۋگە تىرىسادى. فيزيولوگيا مەن پسيحولوگيالىق پروتسەستەردىڭ ءبىرى - ءتۇس كورۋ ەكەنىن جوعارىدا ايتتىق. اياننىڭ تۇسىنە اكەسىنىڭ كەلۋى - ۇلى اڭساردىڭ بەلگىسى بولۋى مۇمكىن.
جۋسان ءيىسى - ساعىنۋدىڭ سيمۆولى. بەلگىلى زەرتتەۋشى عالىم ز. قابدولوۆ: «سيمۆول - ءبىر نارسەنى نە قۇبىلىستى تۋرا سۋرەتتەمەي، بۇلارعا ۇقساس باسقا ءبىر نارسەگە جاسىرا جاراستىرىپ، بۇكپەلەي سۋرەتتەۋ، ويدى دا اشىق ايتپاي، تۇسپالداي ءتۇسىندىرۋ. بۇدان شىعارماداعى شىعارمانىڭ يدەياسى جالاڭ، جالاڭاش كورىنبەيدى. ول اۆتوردىڭ وي تولعانىستارى ارقىلى كوڭىل ۇيىتىپ، كوكىرەككە تەرەڭ ۇيالايدى. اڭگىمەنىڭ «جۋسان ءيىسى» دەپ اتالۋىنىڭ سەبەبى وسى بولار. اڭگىمەدە ايان «جۋسان» ءسوزىن كوپ قولدانادى. «مەن بۇگىن تاڭ الدىندا تۇسىمدە اعامدى كوردىم. راس ايتام. تۇندە جاتاردا اعامنىڭ پالتوسىن باسىما جاستاپ، كوپكە دەيىن ءيىسىن يىسكەپ جاتقام. اعامنىڭ ءيىسى ءسىڭىپ قاپتى. ءبىرتۇرلى ءجۋساننىڭيىسى سياقتى جاقسى ءيىس».
سايىننىڭ ايانىمەن شامالاس بالالار ۋايىم- قايعىسىز جۇرگەن بولسا، ايان حات تانۋدى تەز ۇيرەنىپ الدى. جازۋشى شىعارمالارىندا حاتتىڭ كوركەمدىك ماعىنادا بەرىلۋى ارقىلى كەيىپكەردىڭ ەرەكشەلىك سيپاتى، مىنەز- قۇلقى اشىلا تۇسەدى. فولكلوردىڭ تۋىندىلاردان باستالاتىن حات ءماننىڭ كوركەمدىك فۋنكتسياسىنا تالداۋ جاساي وتىرىپ گ. پىرالييەۆا بىلايشا وي قوزعايدى: «حات - حابار بەرۋ قىزمەتىمەن قوسا جەكە ادامنىڭ ىشكى ويىنا ەرىك بەرەر، قۇپيا ينتيمدىك سەزىمدەردى دە سىرتقا شىعارار كوركەمدىك تاسىلدەردىڭ ءبىرى ءارى پسيحولوگيالىق تالداۋدىڭ ءبىر ءتۇرى». ايان ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن، ىشكى الەمىندەگى كۇيزەلىسىن، جان- دۇنيەسىن اقتارۋعا جان ىزدەپ، ادامنىڭ پسيحيكاسىندا بولىپ جاتقان پروتسەستەردى قاعاز بەتىنە تۇسىرەتىن. ورالحان بوكەيدىڭ شىعارمالارىن وقىعاندا شىعىستىق پسيحولوگيانى كەزدەستىرەمىز.
«تورتاي مىنەر اق بوز ات» دەگەن شىعارماسى بار عوي. شىعارما 2-3-اق بەتتەن تۇرادى. تورتاي - جەتىم. الايدا ءوزى ءبىلىم الۋعا، وقۋعا قۇمار بولدى. تاڭنان كەشكە دەيىن كوپ كىتاپ وقىپ، تەزىرەك ەر جەتكىسى كەلدى. قوعامداعى ادامدارعا بىردەڭە ايتار ويى بولدى. دەگەنمەن ءبىر كۇنى تورتاي بارلىق كىتابىن ورالحانعا بەردى. «وراش وسى كىتاپتى سەن وقىشى، ۇلكەن ادام بولشى، جازۋشى بولشى»، - دەدى. «مەن اۋىلدىڭ قويىن باقسام دا كۇنىمدى كورەمىن عوي. ساعان ۇلكەن ءۇمىت ارتامىن» دەپ ايتتى. سول كەزدە بالا ءومىردىڭ فيلوسوفياسىن ءتۇسىندى. ارادا بىرەر جىل ءوتتى. ورەكەڭ ايگىلى قالامگەر بولدى. تۋعان جەرىنە كەلىپ وتىر. سويتسە «وراش كەلدى»، - دەپ قىردا مالىن باعىپ وتىرعان دوسى ىزدەپ كەلەدى.
وياتايىن دەسە وراش ۇيىقتاپ جاتىر. سوندا اناسىنا: «وياتپاي- اق قويىڭىز، مەن وسىعان دا ريزامىن»، - دەپ اناسىمەن تىلدەسىپ وتىرا بەردى. كۇبىر- كۇبىر داۋىستان وراش ويانىپ كەتەدى. «باياعىدا كىتاپتارىن ماعان بەرىپ ەدى، مەن سول كىتاپتان باس الماي، وسىنداي دارەجەگە جەتتىم. بۇنىڭ بالا كەزىندەگى ارمانى اقبوزاتقا ءمىنۋ ەدى عوي. بۇل مىنبەگەن اقبوزاتقا مەن ءمىنىپ ءجۇرمىن. كەزىندە «مىنەسىڭ» دەپ ايتىپ ەدىم. ەندى مەن ءمىنىپ جۇرگەن سياقتىمىن. تورتايدىڭ بەتىن قالاي كورەمىن» - دەگەن سوزدەردى ايتىپ، ۇيالىپ قالادى. اقىرىندا اڭگىمە وسىلاي اياقتالادى. تاعدىر قۇبىلىسىنىڭ وسىنداي كىشكەنە سيپاتى پەندەگە ءتۇرلى وي سالىپ تۇرعان جوق پا؟
ءتىل - ستيلدىڭ جانى. ءار جازۋشىنىڭ وزىندىك ستيلى بار. كوپتەگەن ايگىلى جازۋشىلاردىڭ تانىمال شىعارمالارىن زەردەلەيتىن بولساق، ونىڭ كىمنىڭ شىعارماسى ەكەنىن انىق تۇسىنۋگە بولادى. ادەمى ورنەكتەر مەن ادەمى سوزدەرگە تولى، ۇزىننان ۇزاق جازىلعان م. اۋەزوۆتىڭ، ولەڭ جولدارىنداي ءوزارا ۇيقاسقان، ارتىق دەپ ءبىر ءسوزدى وشىرۋگە بولمايتىن د. يسابەكوۆتىڭ سويلەمدەرىن تەز ەستە ساقتاۋعا بولاتىن س. مۇراتبەكوۆتىڭ شىعارمالارىن ەشكىممەن شاتاستىرىپ الۋعا بولمايتىنى بەلگىلى. جالپى پروزادا كەڭ قولدانىلاتىن كوركەمدىك ادىستەردىڭ ءبىرى - مىنەزدەۋ پەن پورترەتتىڭ بەرىلۋى. پورترەت - بۇل كەيىپكەردىڭ بەينەسى. وسىلايشا، ءبىز ولاردىڭ ىشكى الەمى مەن مىنەز- قۇلقىن تۇسىنە الامىز. قازاق پروزاسىنداعى جەتىمدەر ومىرگە كىتاپتىڭ وزىنەن نەمەسە كىتاپ بەتتەرىنەن تۇسەتىن سياقتى. بۇل شىنايى وبرازدىڭ شىندىعى، ناعىز شەبەر جاساعان جازۋشىنىڭ قۇدىرەتى. وسى تۇرعىدان العاندا، سايىن مۇراتبەكوۆ شىنىمەن باقىتتى جازۋشى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. «الىستا قالعان بالالىق شاعىم - ويىمنان جارعاق سارى تونى قاۋدىرلاعان، توبىعى تايعان سول اياعىن سۇيرەتە جۇگىرەتىن، شىلبيگەن ارىق، اقساق قارا بالا ءبىر كەتپەيدى» - دەپ باستالادى «جۋسان ءيىسى».
شالعاي اۋىلدارداعى مەكتەپكە ەندى قادام باسقان جاسوسپىرىمدەردىڭ ومىرىنە سوعىس سالعان تاۋقىمەت ەنىپ، ولاردىڭ تۇنگى ۇيقىلارى، كۇندىزگى كۇلكىلەرى بۇزىلىپ، كيەتىن كيىمى مەن جەيتىن تاعامدارى بولمادى. مايدانعا اتتانعان اكەلەرىن ساعىنعان جەتىمدەر اياننىڭ اڭگىمەلەرىن تىڭداپ جۇبانىش قىلادى. ول ەرتەگىنىڭ كەيىپكەرلەرى سياقتى باتىر بولۋدى ارماندايدى، جاۋدى مايداندا اكەسىمەن جەڭىپ، ۇيگە جەڭىسپەن ورالعىلارى كەلەدى. اكەسى سوعىسقا كەتكەندە اناسى دۇنيەدەن وزادى، ال ول اۋىلعا كوشىپ بارعاندا اجەسى قايتىس بولىپ، باپاي شالدىڭ ۇيىنە كوشكەندە ايان اۋىلداعى بالالاردىڭ ۇيىتقىسى بولعان ەدى. ولاردىڭ ءارقايسىسى اياننىڭ وزدەرىنەن نەسىمەن ارتىقتىعىن بىلە قويماسا دا، جاقسى سەزىنەتىن جانە تۇسىنەتىن. ول ەرتە ەسەيىپ، كوپتەگەن تاعدىردى كوردى. ول بالالارعا، مايداندا كۇيەۋلەرىن ساعىنعان ايەلدەرگە قوسىلىپ، ءان ايتتى: «ءبارى دە جىلاۋدى بىلەدى. ەگەر ءسىز مىقتى بولساڭىز، ناعىز ەردىڭ الدىندا جىلاماڭىز» - دەپ كەڭەس بەرىپ، جىگەرلەندىرەدى.
سول سوزدەرگە ءوزىنىڭ دە باۋىر ەتى ەلجىرەپ كەتەتىن ەدى. ول اعاسىنىڭ سوعىستان مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك ورالۋىن قالايدى. بۇل بالانىڭ تازا جۇرەگىنىڭ، جاقىن دوسىنا دەگەن شىنايى تازا كوڭىلىنىڭ كورىنىسى. اياننىڭ بەينەسىن جاساي وتىرىپ، اۆتور سوعىس كەزىندەگى جەتىمدەر بەينەسىن جاناما تۇردە سيپاتتايدى. پورترەت - بۇل سوزبەن جازىلعان سۋرەت. وسى ءسوزدىڭ كومەگىمەن ءبىز كەيىپكەرىمىزدىڭ سىرتقى كەلبەتى مەن مىنەز- قۇلقىن بىلە الامىز. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، اڭگىمەدە اياننىڭ سىرتقى بەينەسى بىلاي سۋرەتتەلگەن: «شولاق جەڭ اق جەيدە، تىزەدەن جوعارى قىسقا قارا شالبار كيگەن، كەكىل شاشى بار، مۇنتازداي تازا ءبىر بالا تۇر ەكەن. ءبىز قاراعان كەزدە ول وزىنشە كەي كيىپ، ەكى قولىن قالتاسىنا سالىپ شىرەندى».
ءيا، سوعىس كەزىندە كىم باقىتتى بولاتىن. بۇل بەينە انىق جەتىمنىڭ سۋرەتى. جەتىم ءسوزىن ەستىسەك، كوز الدىمىزعا ىشەتىن تاماعى جوق، كيەتىن كيىمى جوق ، بويىندا جالعىزدىق سەزىمى ۇيالاعان پەندەنى ەلەستەتە الامىز. الايدا، تۇگەلى دەرلىك ونداي ەمەس.
جەتىم بالالارعا ءتان قاسيەتتەرگە يە بولۋ ءۇشىن، ءبىز پروزادا سۋرەتتەلگەن بالالارعا تيەسىلى سيپاتتامالاردى جيناۋىمىز كەرەك. اياننىڭ وبرازى - اقىلدى، دۇشپانىنا قارسى تۇرا الاتىن باتىل بالا. اياننىڭ مىنەز- قۇلقى قىزىقتى. اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، ايان ەرەكشە بالا.
«ول وتە اقىلدى بالا. ءبىزدى ونىڭ كوڭىلدى ءجۇزى مەن جۇمساق، تەز ويلاندىراتىن مىنەزى بىردەن قىزىقتىردى. ونىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتى - ول ەشكىممەن ۇرىسپادى جانە سويزگە كەلمەيتىنى» ول زياندى ادەتتەردەن اۋلاق، بويىندا ماقتاناتىن قاسيەتى جوق ەدى. ونى تەرەڭ ويلار مازالاعان، بالكىم، ونىڭ ەرتە ەسەيگەنى تاعدىرىنا بايلانىستى بولعان شىعار. بىرتە- بىرتە ول بالالاردان ءبولىنىپ، تۇندە وينايتىندى شىعاردى. توبەلەسكە جاقىن تۇراتىن دوستارى ونى قانشالىقتى اشۋلاندىرسا دا، ول وڭاي شاتاققا بەرىلە قويمايتىن. سەبەبى ول اڭگىمەدە: «ەڭ جاقسى قاسيەتى ەشكىممەن توبەلەسىپ، سوزگە كەلمەيتىندىگى ەدى. ءبىر- ەكى رەت كەيبىر شاتاققۇمار بالالار ءتيىسىپ تە كورگەن وزىنە. ايان ۇندەمەستەن قاباعىن ءتۇيىپ، وندايلاردان سىرت اينالىپ كەتىپ ءجۇردى. ءوزىنىڭ جاۋاپ قايىرا الماعانىنا نالىعانداي بولىپ: «مەنىڭ كوكەم دە جوق، اپامدا جوق، سوندىقتان اجەم ۇرىسادى عوي دەيدى». ول قايسار مىنەزدى بولاتىن.
ول اجەسى قايتىس بولعان كەزدە دە كوز جاسىنا ەرىك بەرمەگەن. اۋەزوۆتىڭ قاسىمى اجەسىنەن ايرىلعاندا جىلاعان بولاتىن. قاسىم دا باتىل ەر مىنەزدى بولدى. ونىڭ باتىلدىعى - اعاسى يساعا قارسى تۇرۋىندا ايقىن كورىنەدى. اۆتور قاسىمنىڭ باسىنان كەشكەن ازاپتارىن سۋرەتتەي كەلە، اڭگىمەنىڭ سوڭىندا عانا ونى ءبىر سوزبەن قورىتىندىلايدى: «جىرتىق كيىمدى، ءوڭى قۇپ- قۋ بولىپ، قاننان ايىرىلىپ جۇدەگەن ون، ون ءبىر جاسار بالا ەكەن. ول ولىك». اۋەزوۆتىڭ جازۋشىلىق شەبەرلىگى وتە كەرەمەت. قاسىمنىڭ پورترەتى ەرەكشە. تولىعىمەن بەت- بەينەسىن كورسەتپەسە دە، وقىرمان ونى ءوز قيالىندا جاساي الادى. سەبەبى ول دارمەنسىز، ارىق، قورعانى جوق بالا. قانشا باتىر بولعىسى كەلىپ تىرىسسا دا، بويىندا قورقىنىشى باسىم. سەبەبى ول جالعىز. ول تىرىلەردەن ەمەس، ولىلەردەن پانا ىزدەيدى.
بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ بالالار ادەبيەتىندە الاتىن ورنى ەرەكشە. سەبەبى، ول بارلىق بالالاردىڭ كىتاپ وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتقان «مەنىڭ اتىم - قوجا» پوۆەسىنىڭ اۆتورى. سونىمەن قاتار، «وگەي شەشە» اتتى اڭگىمە جازعان بولاتىن. شىعارماداعى تۇردىبەك قورعانى جوق بالا. ول از بولعانداي كۇتپەگەن جەردەن وگەي اناسى پايدا بولدى. كۇللى ادام «مەشەل» دەپ اتايتىن تۇردىبەكتىڭ ءومىر تاريحى تەرەڭ ماعىناعا يە. سوقباقبايەۆتىڭ قالامىنان تۋعان ءبىزدىڭ كىشكەنتاي كەيىپكەرىمىز از ۋاقىتتا جەتكىلىكتى قيىندىقتارعا تاپ بولادى. بىردە ول سۋدىڭ ورنىنا اپتول ءىشىپ، تاعى بىردە ۇلكەن بالالاردان زارداپ شەگىپ، قولدارى كۇيىپ قالادى.
مۇنىڭ ءبارى نەمقۇرايلىلىقتان، ياعني وگەي شەشەسىنىڭ نەمقۇرايلىلىعىنان تۋىنداعان. بۇل اڭگىمەدە قولدانىلاتىن سيپاتتاما بار. اۆتور تۇردىبەكتىڭ ءۇيىنىڭ ءىشى مەن وسى ءۇيدىڭ تۇرعىندارىنىڭ جاعدايىن سۋرەتتەي وتىرىپ، تۇردىبەكتى سۋرەتتەۋگە كەلگەندە، وگەي انانىڭ قانداي ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى.
«تۇردىبەك ءىنىم بۇلكەزدە ءۇش جاستان اسقان. كۇتىمسىز بولۋدىڭ سالدارىنان يت اۋرۋمەن اۋىرىپ، اياعى ءالى شىقپاعان مەشەل. تۇرەگەپ جۇرە المايدى، قۇيرىعىمەن قوزعالادى. كوبىنە ەدەنگە توسەلگەن قۇرىم كيىزدىڭ ۇستىندە موينى قىلداي بولىپ، كوزدەرى باقىرايىپ، جاربيىپ وتىرعاندى بىلەدى. جۋىنۋ، كيىم اۋىستىرۋ دەگەندى تۇردىبەك شەشەسى ولگەلى بىلگەن ەمەس. ونىڭ ۇستىندە كيىم بە، بولماسا جاباعى ءتارىزدى جاپسىرىپ تاڭىپ قويعان بىردەڭە مە، اجىراتۋ قيىن. اياق، قولى شيدەي، شاشى ءوسىپ كەتكەن...»
مىنە، شەشەدەن جەتىم قالعان تۇردىبەكتىڭ ەندىگى كۇنى وسىلاي وتپەك. ول بىلاي تۇرسىن، وگەي شەشە وگەيلىگىن تانىتىپ، قارشاداي بالاعا قول دا كوتەرەدى. اڭگىمەدە تۇردىبەك ءوز جايىندا ءسوز قوزعامايدى. بۇنىڭ ءبارى اۆتورلىق بايانداۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. ءوز ءىنىسىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداعان اعاسى شىرىلداپ جۇرگەنىمەن قولىنان كەلەر امالى جوق... ەندى ول زيراتتى جاعالاپ كەلەدى. اۋەزوۆتىڭ عازيزاسى مەن قاسىمى سەكىلدى اناسىنا مۇڭىن ايتپاق ەدى. «مەنىڭ پانامنىڭ يبەيىتى جاي يتومپەشىك، ۇستىنە ءيشوپ ءوسىپ، يتومپەگى الاسارىپ يكەتكەن. ياناشىم، ياسىل انام. باسىڭا بالاڭ يكەپ تۇر. يارتىڭا اڭىراتىپ يتاستاپ كيەتكەن يجەتىمەگىڭ كەلىپتۇر. سەن مسەزەمىسىڭ، مبىلەمىسىڭ. ساعىندىم- اۋ، ماناشىم، موزىڭدى!».
جەتىم وبرازىن اشىپ كورسەتەتىن - جەتىم ءومىرى، ولاردىڭ ءىس - ارەكەتتەرى، مىنەزى- قۇلقى. سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ «جانبولات» اتتى شىعارماسى جەتىم تاعدىرىن سۋرەتتەگەنىمەن، اۋىلدىڭ كورىنىسى مەن ومىرىنە ۇلكەن ءمان بەرەدى. سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ جاسىرىن تۇردە شىعارماعا ارالاسىپ، ءۇيدىڭ ءىشىن، جانبولاتتىڭ اعاسى مەن جەڭگەسىن سىني كوزبەن باعالاپ، وقىرمانعا بايانداپ كورسەتەدى. «ءۇي ءىشى تىم كوڭىلسىز. شىبىن قونىپ شۇبارلاعان جيىرما بەس ۆاتتىق شامنىڭ جارىعى تىم كومەسكى. ىرگە جاقتاردان كوگەرگەن دىم ءيىس شىعادى».
بۇل سيپاتتاما جەڭگەسىنىڭ نەمقۇرايلىلىعىن كورسەتەدى. ونىڭ قوناق كەلگەنىن ۇناتپايتىنى، ءىستىڭ بارلىعىن شالا جاساپ جۇرەتىندىگى، سالاق ەكەندىگى بىردەن بايقالادى. دولى ايەل كۇيەۋىنىڭ جولىمەن جۇرەتىن ءىنىسىن جەك كورەدى. ويتكەنى، اتا- انالارى قالدىرعان مۇلىك ءۇشىن تالاسادى دەگەن بولجام بار. ەڭبەكتە جانبولاتتىڭ پورترەتى تومەندەگىدەي بەرىلگەن: «ەسىكتەن جاسقانشاقتاي باسىپ، مەكتەپ فورماسىن كيگەن ون بەس- ون التىلار شاماسىنداعى جۇدەۋ ءوڭدى اق قۇبا بالا كىردى».
بايقاپ قاراعاندا، بۇكىل جەتىم بالالار ارىق كەلگەن، ۇيالشاق ەتىپ سۋرەتتەلەدى. سونىڭ ىشىندە جانبولات تا ارىق كورىنەتىن بالا. اس جەمەگەننەن ەمەس، اۋىل- ايماعىن ساعىنعاندىقتان. شىعارما ىشىندە جانبولاتتىڭ ءپىشىنى اراگىدىك كورىنىپ وتىردى. «شىن قۋانىشتى راحات كۇلكىدەن بۇجىر بەتىنە قالىڭ - قالىڭ ءاجىم ەنىپ، كىشىرەك كوزدەرى مۇلدەم كورىنبەي كەتتى».
قازاق پروزاسىندا شىعارمالارىن كوركەمدىك تۇرعىدان جەتكىزۋمەن بىرگە، ماعىناسىن اشىپ، وقىرمان ويىنا قولايلى ەتىپ، قاراپايىم سيپاتتامامەن شىڭعا كوتەرىلگەن جازۋشىلار سانى ءبىرشاما. ءبىزدىڭ سۋرەتشىلەردىڭ تۋىندىلارى ۇرپاقتان ۇرپاققا «امانات» رەتىندە بەرىلىپ وتىر.
(جالعاسى بار)
يسلام قابۋل ۇلى