ءسابيت مۇقانوۆتى وقىماۋعا بولمايدى
ۋاقىتتىڭ سىنىنان وتكەن اقپارات، ۇعىم، تۇسىنىك، تۋىندى - سالىستىرمالى تۇردەگى ماڭگىلىك. سالىستىرمالى دەپ وتىرعانىمىز، سانا مەن ماتەرياعا قاتىستى «ماڭگىلىك» دەپ ۇعىناتىن زاتتار، قۇبىلىستار، سانا- سەزىمدىك قالىپ- كۇيلەر دە وزگەرمەي مە؟
ادامزات قوعامى ۇنەمى ىلگەرىلەپ، دامۋمەن كەلە جاتىر. ءتىپتى وسى ىلگەرىلەپ، دامۋدىڭ ءوزى دە شارتتى تۇردە سالىستىرمالى. ءبىلىم- عىلىم العا جىلجىعان سايىن ادامزات بالاسى ءوزىنىڭ بۇرىنعى، ءتىپتى كۇنى كەشەگى اتا- باباسىنىڭ ءوڭى تۇگىلى تۇسىنە دە كىرمەگەن مۇمكىندىكتەرگە قول جەتكىزىپ، يگىلىكتەرگە بولەنۋدە. مۇنى ىلگەرىلەۋشىلىك دەسەك تە، قازىرگى ادامدار فيزيكالىق كۇش- قۋاتى تۇرعىسىندا وزىنەن جوعارى بۋىندارمەن سالىستىرعاندا الەۋەتتى دەپ ايتا المايمىز عوي.
«مال ىستەيتىن جۇمىستى، وت پەن سۋعا ءتۇسىردى» دەپ ⅩⅨ عاسىردا ىبىراي التىنسارين بابامىز ايتقانىنداي، ءتىپتى مال ىستەيتىن جۇمىستىڭ ءوزى قالماي، اۋستراليانىڭ كولىك تۇيەسى مەن سيىرى جابايى جانۋارعا اينالىپ ۇلگەردى.
ادامزات بالاسىنىڭ عىلىم- ءبىلىمدى يگەرۋى ارقىلى مۇمكىن بولعان مۇنداي ءۇردىس الداعى كەزەڭدە ءتىپتى جىلدام قارقىن الماق. زامان وزگەرىپ، قوعامدىق قۇرىلىس وزگەرەدى. ەسكى بۋىن جاڭاسىمەن الماسادى، ورىن بەرەدى. بۇل - انىق اقيقات.
بۇل اقيقات - ادەبيەتكە، ونىڭ تاريحى مەن تەورياسىنا دا تىكەلەي قاتىستى. ادەبي پروتسەستەر دە زامانعا ساي وزگەرەدى. اعىمدار مەن باعىتتار بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەلىپ جاڭاشىلدىقتان داستۇرگە اينالىپ جاتپاق. وسى ورايدا تۋىندى جاساۋشى تۇلعالار دا «ادەبيەت ساحناسىنا» كەزەگىمەن كەلىپ- كەتىپ جاتپادى. شىعارماشىل جانداردىڭ ۇنەمى ويىندا جۇرەتىن، كەيبىرىنىڭ جانىن جەگىدەي جەيتىن سۇراق: «مەن ەرتەڭ تاريحتا قالامىن با؟» بولسا كەرەك. قالاي بولعاندا دا وسى ءبىر سۇراق ارا- تۇرا تالقىعا ءتۇسىپ جاتاتىنى بار.
ۋاقىت ءبارىن ۇمىتادى، ۇمىتتىرادى. وعان مىسال: قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ءوز تۇسىندا «مەنمىن» دەگەن قانشاما قالامگەردىڭ شىعارماسىن وقىماق تۇگىلى، اتى- ءجونىن جۇرت ۇمىتىپ تا ۇلگەردى. بۇل توقتاۋسىز ءۇردىس. جىلدار العا جىلجىعان سايىن ۇمىتىلا تۇسپەك. ءبىراق، قالام ۇستاعاننىڭ ءبارىنىڭ كوزى كەتسە، بارلىعى بىردەي تاريحتىڭ شاڭىنا كومىلىپ، ماڭگى ۇمىت قالادى دەۋگە بولمايدى عوي.
بىزدەردى دە ىزدەيتىن جان بولسا ەگەر،
شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن تابىلارمىز، - دەپ مۇقاعالي ماقاتايەۆ بەكەر جىرلاماعان عوي. كۇللى قازاق ىزدەمەسە دە، ومىردەن وتكەن كوپتەگەن قالامگەردىڭ جازعان دۇنيەسىن اۋىلى- ايماعى، ەل- جۇرتى، ۇرپاق- جۇراعاتى قۇنتتاپ، لايىقتى ناسيحاتتاپ جاتاتىنى بار. مۇلدە ەسكەرۋسىز، جوقتاۋشىسىز قالعاندارى بارلىعى دا تاعدىردىڭ جازۋى شىعار.
كەڭەس وداعى تۇسىندا اتاعى دۇركىرەگەن ءبىرتالاي اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ اتىندا اۋداندار مەن اۋىلدار، كوشەلەر مەن مەكتەپتەر، مەكەمەلەر بار. ۋاقىت وتە كەلە، كەشەگى مەن بۇگىنگىگە ءوز كوزقاراسىمەن قارايتىن جاڭا بۋىن كەلگەندە، بۇل اتاۋلاردىڭ دا بەزبەنگە تۇسەرى انىق. ونى الداعى ۋاقىت كورسەتەدى.
«الداعى ۋاقىت كورسەتەدى»، - دەگەنىمىزبەن، قازاق حالقى مەن وىنڭ ادەبيەتى باردا بىرگە جاساي بەرەتىن سوۆەتتىك ءداۋىر قالامگەرلەرى از بولمايتىنىن ولاردىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى، قالدىرعان قۇندى مۇرالارىنان باعامداۋعا بولادى. وسىنداي قابىرعالى قايراتكەر تۇلعالاردىڭ ءبىرى - ءسابيت مۇقانوۆ. ءوز زامانىندا قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى اتانعان، اسا كورنەكتى جازۋشى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، قوعام قايراتكەرى، قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءومىر جولى، شىعارماشىلىعى تۋرالى ⅩⅩ عاسىر جۇزىندە از ايتىلىپ، جازىلماعان. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تۋعان اۋلىندا، الماتى قالاسىندا مەموريالدى مۋزەيى بار. قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ءىرى قالالارى مەن اۋداندارىندا، اۋىلدارىندا جازۋشىنىڭ اتىندا كوشەلەر بار. ون جەتى جاسىنان باستاپ ادەبيەت مايدانىنا ارالاسىپ، ەلۋ جىلدان استام عۇمىرىن شىعارماشىلىققا ارناعان جازۋشىنىڭ رۋحاني مۇراسى دا تولىمدى.
ءسابيت مۇقانوۆتىڭ شىعارماشىل تۇلعاسى، ادەبي مۇرالارى تۋراسىندا كوپتەگەن ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى ۇلكەندى- كىشىلى عىلىمي ەڭبەكتەر جازدى. ولاردىڭ اراسىندا تەمىرعالي نۇرتازين، تۇرسىنبەك كاكىش ۇلى، ايقىن نۇرقاتوۆ، قۇلبەك ەرگوبەك قاتارلى بەلگىلى عالىمدار بار.
گورباچەۆتىك قايتا قۇرۋدان سوڭ وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى سوڭىندا اقتاڭداق جىلدار اقيقاتى باتىل ايتىلا باستادى. وتىزىنشى جىلداردىڭ ارعى- بەرگى جاعىندا قۇربان بولعان الاش ارىستارىنىڭ، وزگە دە تاريحي، ادەبي تۇلعالاردىڭ ەسىمى حالقىمەن قايتا قاۋىشتى. ولار تۋرالى كوپتەگەن شىندىقتىڭ بەتى اشىلىپ، باسىلىم بەتتەرى قىزۋ تارتىس- تالاستارعا تولى بولدى. كەڭەس وداعى قۇلاپ، تاۋەلسىزدىك العان تۇستا بۇل ءۇردىس قارقىنداماسا، باسەڭدەگەن جوق. بوگەتتەن لىقسىپ شىققان مول سۋدىڭ ارنانى كەرنەي تاسقىنداپ بارىپ، بىرتىندەپ ارىنى قايتىپ، القاپتى سۋاراتىنى سياقتى، سول كەزەڭدەردەگى ادەبي، تاريحي ماسەلەلەرگە قاتىستى ايتىس- تارتىستار دا بۇگىنگى كۇنى ءوز ارناسىنا تۇسكەندەي. سول كەزدەردەگى ماتەريالداردىڭ كوشىرمەلەرى ارەدىك عالامتوردا، الەۋمەتتىك جەلى بەتتەرىندە كورىنىس تاۋىپ، زاماناۋي كوزقاراستاردىڭ كوكپار الاڭىنا اينالىپ جاتاتىن ساتتەرى دە از ەمەس.
وتكەن جىلدارداعى ايتىس- تارتىستاردىڭ نەگىزگى اۋانى - ستاليندىك زۇلمات قۇربانى بولعان ارىستاردىڭ ءومىرى سولاي قالىپتاسۋىنا اسەر ەتكەن، ءوزى امان قالىپ، كەيىن كوممۋنيستىك ءداۋىردىڭ يگىلىگىن كورىپ وتكەن تۇستاستارىنىڭ ءىس- ارەكەتتەرىن اشكەرەلەۋگە قۇرىلاتىن ەدى. ولاردىڭ ءىس- قىزمەتىنە، ارەكەتىنە قاتىستى ءتۇرلى قۇجاتتار اشىققا شىعىپ جاتاتىن. ارينە، اق پەن قارانى ايىرۋ، ءاربىرىن ءوز ورنىنا قويۋ قاجەت ەدى. قوعام دا وسىنى تالاپ ەتتى. سولاي بولدى دا. وتىز جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە تاريحي اقتاڭداقتاردىڭ ورنى تولتىرىلدى. قانشاما تانىمدىق، كوركەم ادەبي، عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازىلدى.
سابىرلى، ساۋاتتى زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن ءىس- ارەكەتتەرمەن قاتار، سوۆەتتىك ءداۋىردىڭ قايراتكەر، قالامگەرلەرىن ءبىرىڭعاي داتتاپ، ولاردى ۇلت ساناسىنان مۇلدە وشىرۋگە تىرىسۋشى ايعاي- ۇرانشىلار مەن زيانكەس ءبىرىڭعاي قارالاۋشىلار دا تابىلدى. ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى دا جوعارىدا اتالعان كەزەڭنىڭ شاڭدى داۋىلىنان شەت قالعان جوق. قالۋعا دا ءتيىس ەمەس بولار. دۇلەي داۋىل سونشالىقتى ەكپىنمەن شايقالتا تەربەپ ىشقىنعانىمەن، تامىرىن تەرەڭ بايتەرەك مىزعىعان جوق. سەبەبى، قاي ءداۋىر بولماسىن، تۋعان حالقىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن جالعاستىرىپ، جىرتىعىنا جاماۋ، جۇقاسىنا قامساۋ بولاتىن تۇلعالار بولادى. ءسابيت مۇقانوۆ - وسىنداي تۇلعالاردىڭ قاتارىنان.
جاسىنان جەتىم ءوستى دەگەنىمىزبەن، «ءومىر مەكتەبىن» جانە ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ومىرىنە قاتىستى ەڭبەكتەردە كەلتىرىلەتىن دەرەكتەردى وقىعاندا، جازۋشىنىڭ اناۋ ايتقانداي قاراتابان، قاراقاسقا كەدەي بولماعانىن كورەمىز. كەڭەستىك داۋىردەگى تاريحناماسىندا جازۋشىنىڭ ومبى مەن ورىنبوردا، لەنينگرادتا، ماسكەۋدە ءبىلىم الىپ جۇرگەن كەزىندە الاش ارداقتىلارىنىڭ رۋحاني ىقپال- ءتالىمى جايىندا ايتىلماۋى زاڭدىلىق ەدى. چون- نىڭ وكىلىنەن باستاپ، بىرنەشە بەدەلدى گازەتتىڭ رەداكتورى قىزمەتتەرىن اتقارعان سابەڭ 1937 -جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى بولدى. العاشقى كەزەڭدە اقىندىق قىرىمەن («سۇلۋشاش»، «اق ايۋ») تانىلعان ءسابيت مۇقانوۆ كەيىنگى كەزەڭدە پروزا جانرىندا ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. «اداسقاندار» (1928)، «بوتاگوز» (1938) ، «مەنىڭ مەكتەپتەرىم» (1941)، «ءومىر مەكتەبى» ت. ب. روماندارى مەن كوپتەگەن وچەركتەر مەن اڭگىمەلەرىن جازدى.
ءسابيت مۇقانوۆ 1943-1951 -جىلدار اراسىندا ەكىنشى رەت قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى بولدى. وسى ءبىر الماعايىپ قاتەرلى جىلداردا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسىندا ءسابيت مۇقانوۆتاي كەڭ تولعامدى، كەسەك تۇلعا وتىرۋىنىڭ ءوزى دە تاعدىردىڭ قازاققا قاراسقانى بولار. قازاق ادەبيەتىندە جاڭا بۋىن جاس كادرلار تاربيەلەۋ، جاڭا تاقىرىپتاردى يگەرۋ، زامانعا ساي كولەمدى شىعارمالار بەرۋ - ءسابيت مۇقانوۆ باسشىلىعى العا قويعان ماڭىزدى مىندەتتەر بولاتىن. قازاق زيالىلارىنىڭ قايماعى سىپىرىلىپ، قۇلازىپ قالعان ۇرەيلى كەزەڭدە، ورتەڭگە شىققان كوك وسكىندەي قاداۋ- قاداۋ قالامگەرلەردىڭ شىعارماشىلىقپەن شۇعىلدانۋىنا باس بولۋ - وڭاي بولماعانى انىق. قيا باسساڭ، قىلدان تاياتىن قاتەرلى شاق قوي.
سابەڭنىڭ شىعارماشىلىق تۇرعىدا ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن كەزى دە 40-50 -جىلدار ەكەنىن كورەمىز. اباي قۇنانباي ۇلى، شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى تولىمدى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنەن وزگە قازاق فولكلورى مەن ⅩⅩ عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ ءوزى قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا قوسىلعان زور ۇلەس قوي. ءوز تۇسىنداعى ايتۋلى اقىن- جازۋشىلار شىعارماشلىعىنا زەرتتەۋ جاساپ، لايىقتى باعا بەرۋدە دە سابەڭنىڭ اتى وزىق: «اقىندىق جاعىنان كەلگەندە ماعجان‚ ارينە‚ قازاقتىڭ كۇشتى اقىندارىنان سانالادى. قازاقتىڭ ءتىلىن بايىتۋ رەتىندە‚ ادەبيەتكە جاڭا تۇرلەر ەنگىزۋ رەتىندە ماعجاننىڭ ەڭبەگى كوپ‚ ابايدان كەيىن ءتىل ونەگەسىندە ماعجاننان اسقان اقىن جوق»، - دەگەن تۇجىرىمدى جاساعان دا ءسابيت مۇقانوۆ.
زامانانىڭ جەلى سولىنان سوققان زۇلماتتى جىلداردىڭ تەگەۋرىنى قالام ۇستاعان ادامنىڭ ءوز قالاۋىنداعى دۇنيەنى قاعازعا تۇسىرۋگە مۇمكىندىك بەرگەن جوق قوي.
«انانى جازۋعا بولمايدى، مىنانى اتاۋعا بولمايدى» زاماندا، جاڭبىر- جاڭبىردىڭ اراسىندا، سوتسرەاليزمنىڭ جىكتەمەسىمەن ايتقاندا «جاعىمسىز كەيىپكەر» رەتىندە بولسا دا قازاقتىڭ اياۋلى تۇلعالارىنىڭ ەسىمدەرىن، ءىس- ارەكەتتەرىن كىتابىنا ەنگىزۋ - ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلگەن ءىس پە ەدى؟ «قارا پيار دا - پيار» دەپ قازىرگى زامان تىلىمەن ايتپاقشى، سابەڭ ءوزىنىڭ مەمۋارلىق ەڭبەگىندە الاش ارداقتىلارىن قارسى بەتتەن سيپاتتاي وتىرسا دا، سوۆەت ءداۋىرىنىڭ ويلامدى وقىرماندارى قازاقتىڭ وسىنداي بەلگىلى ادامدارى وتكەندىگىنەن حاباردار بولعان جوق پا؟ سابەڭ تۋىندىلارىنىڭ تاريحي دەرەكتىك قۇندىلىعى قازىرگى كۇنى دە ماڭىزىن جويعان جوق.
«سەن سالار دا مەن سالار، اتقا جەمدى كىم سالار» دەگەن بار عوي. قارابايىر بولسا دا، وسى ماتەلدى ويىمىزدى جەتكىزۋگە قولدانساق، كەزىندە بۇل دەرەكتەردى، وقيعالاردى، قۇجاتتاردى سابەڭ ءوز ەڭبەگىندە ايتپاسا، كوپتەگەن جاعدايلار كومەسكى قالار ەدى عوي؟
جازۋشىلىق، قايراتكەرلىك ءومىر جولىنا كوز جىبەرىپ قاراعاندا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ دا الدىندا تاقتايداي تەگىس داڭعىل جاتپاعانىن باعامداۋ قيىن ەمەس. جازۋشى ءبىرىڭعاي «ءسوز - سوۆەتتىك ارميا» تۇرپاتتى ۇرانشىلدىقپەن ءومىر ءسۇرىپ، پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ القاۋىندا ءوتتى دەسەك - بۇل ءبىرشاما جاڭساق تۇسىنىك بولار ەدى. ءار كەزەڭدە قىزمەتتەن شەتتەتىلىپ، لايىقتى سىي- ماراپاتقا قول جەتكىزبەگەنىن بىلەمىز. كەڭەستىك كەزەڭدەگى سان الۋان تۇيتكىلدى تۇستاردىڭ، قيىنشىلىق كەزەڭدەردىڭ بارىنەن امان ءوتىپ، شىعارماشىلىقپەن ءونىمدى اينالىسا ءجۇرىپ، حالقىنىڭ قالاۋلى قالامگەرى، قادىرمەندى قارياسى بولىپ وتكەن سابەڭنىڭ دارا بولمىسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قالامگەردىڭ شىعارمالارىن كوبىرەك زەردەلەپ وقۋ كەرەك بولار.
جالپى وندىرتە جازعان قالامگەر ءسابيت مۇقانوۆتىڭ پروزالىق تۋىندىلارى اراسىندا «بوتاگوز» رومانىنىڭ ورنى ەرەكشە. 1938 -جىلى «جۇمباق جالاۋ» دەگەن اتپەن جارىق كورگەن تۋىندى كەيىن وقىرمانداردىڭ سۇراۋىمەن قايتا وڭدەلىپ، «بوتاگوز» دەپ وزگەرتىلىپ باسىلىپ شىقتى. بۇعان دەيىنگى «اداسقاندار» رومانىنا دا، «بوتاگوزگە» دە قازاق دالاسىنداعى ايەل تەڭدىگى ماسەلەسى ارقاۋ بولدى. قاراڭعى قاپاس تۇنەكتەگى قازاق قىزىنىڭ جاڭا ءداۋىر بەرگەن مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، باس بوستاندىعىنا، ءبىلىم مەن عىلىمعا ۇمتىلۋى، جالپى ايەل تەڭدىگى، بوستاندىعى ماسەلەسى - تەك ءسابيت مۇقانوۆ تۋىندىلارىنا عانا ەمەس، سوناۋ العاشقى روماندار «قالىڭ مال»، «قامار سۇلۋ» ت. ب. شىعارمالاردىڭ دا كوتەرگەن تاقىرىبى، يدەياسى ەدى عوي.
كەيىنگى كەزەڭدەگى «جوققا شىعارۋشىلىق سارىننىڭ» ءبىرى دە وسى ايەل تەڭدىگى ماسەلەسى. بوداندىق بۇعاۋىندا مەشەۋلەنگەن قازاق قوعامىندا راسىمەن دە ⅩⅩ عاسىر باسىندا ايەل تەڭدىگى، قىز بالانىڭ ءبىلىم الۋى، ەل ىسىنە ارالاسۋى دەگەندەر بولدى ما؟ ايەل زاتىنىڭ ەرلەرمەن بىردەي يگىلىكتەنۋى - جالپى الەمدە، ونىڭ ىشىندە كەڭەستىك قوعامدا وزەكتى ماسەلە ەدى. بۇدان قازاق قوعامى شەت قالعان جوق. ءارى ۇتپاسا، ۇتىلماعانى دا انىق. قازىرگى تالاپ- سۇرانىس، كوزقاراس تۇرعىسىنان العاندا، «بوتاگوزدىڭ» دە، «اققان جۇلدىزدىڭ» دا كەدىر- بۇدىر تۇستارى كوپ بولۋى ءسوزسىز. ءبىراق ونداعى قازاقتىڭ شۇرايلى ءتىلى، بايانداۋلار مەن سۋرەتتەۋلەر ەسكىرگەن جوق قوي.
«اسىل ءسوزدى ىزدەسەڭ، ابايدى وقى، ەرىنبە» دەگەندەي، قازىرگى كۇنى جاس بۋىن الدەبىر ءسوزدىڭ ءمان- ماعىناسىن تۇسىنەسە: «ول ديالەكت عوي»، - دەي سالاتىن بولدى. ماسەلە، بۇل ءسوزدىڭ ديالەكت نەمەسە ديالەكتەمەستىگىندە ەمەس، ماسەلە قازاق ءجۋرناليسى قازاق كىتابىن مولىنان پارىقتاپ وقىماعانىندا بولىپ وتىرعان جوق پا؟
سونىمەن بىرگە، «بوتاگوزدەگى» قاناۋشىلاردىڭ تۇتاستاي ءبىر لەگى قازىرگى كۇنى جوق دەپ ايتا الامىز با؟ از- مۇز جالاقىمەن جۇمىسقا جەگىلىپ، ونىڭ اقشاسىن قولىنا تيگىزە الماي جۇرگەن بۇگىنگى اۋىلدان كەلگەن قازاق پەن كەكىرىگى ازعان بايشىكەشتەردىڭ اراسىنداعى جاعداي - كەشەگى تەمىربەكتەر مەن يتبايلاردان قانداي ايىرماشىلىعى بار؟ بىزدىڭشە، ەشقانداي. قازاقستاندا تۋىپ- ءوسىپ، الىس اقش- تا، چەحيادا ت. ب. ەلدەردە اسا جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت ىستەپ جۇرگەن قازاق قىزدارى سول بوتاگوزدەردىڭ بۇگىنگى كورىنىسى ەمەس پە؟ بۇل كۇنگە، قىزدارىمىزدىڭ وسىنداي دەڭگەيىنە بىردەن جەتە قالعان جوقپىز عوي. ايەل زاتىنا قاتىستى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءدىني، سالت- داستۇرلىك تىيىم- سالتتاردىڭ شىلاۋ- شىرماۋىنداعى كەيبىر مەملەكەتتەرگە قاراعاندا، قازاق قوعامى كوش ىلگەرى بولۋىنىڭ نەگىزى كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە، «بوتاگوزدەردىڭ» تۇسىندا قالانعان جوق پا؟ «ارتىق قىلامىن دەپ، تىرتىق قىلعان» دەگەندەي كەرى سالداردىڭ بارلىعىن دا جوققا شىعارماسپىز.
«بوتاگوز» ءوز ءداۋىرىنىڭ ءساتتى تۋىندىسى. روماننىڭ سيۋجەتى، كومپوزيتسياسى، ءتىلى، بەينە جۇيەلەرى، وقيعالاردىڭ ءوربۋ، ءوسۋ، اياقتالۋ كەزەڭدەرى، كەيىپكەرلەردىڭ سىرت سۋرەتى نەمەسە ىشكى مىنەز- قۇلقىن، ولاردى جەتكىزۋ مانەرى، بايانداۋ سازى، حابارلاۋ فورماسى - بارلىعىن دا ەلەكتەن وتكىزە وتىرىپ قايتا وقىر بولساڭىز، قازاق پروزاسى دامىپ قارقىن الار تۇستىڭ الەۋەتىن باعامداعان بولار ەدىڭىز. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز: «قاعىنان جەرىگەن قۇلانداي»، قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ اسا ماڭىزدى بولىگى «قازاق سوۆەت ادەبيەتى» اتتى كەزەڭنىڭ وكىلدەرىن، ولاردىڭ شىعارمالارىن ورىندى- ورىنسىز مانسۇقتاۋدان مۇمكىندىگىنشە بوي تارتساق دەگەندى ايتۋ ەدى. بارىنە تورەشى - ۋاقىت ەكەنىن تاعى دا ەسكە الا وتىرىپ، سول ءبىر سىندارلى ءداۋىر قالامگەرلەرىنىڭ تۋىندىلارىنا سەرگەك سانامەن كوز سالايىقشى.
«اتاڭا نە قىلساڭ، الدىڭا سول كەلەدى» دەگەندەي، قازىرگى بۋىن كەشەگىلەردىڭ جەكە باسىن، تۋىندىسىن مانىنە جەتپەي جاتىپ مانسۇقتاسا، ەرتەڭگىلەر دە بۇگىنگىلەردى ءدال سولاي تاريحتىڭ شاڭىنا لاقتىرۋعا بەيىم بولماسىنا كىم كەپىل؟ «مەن تاريحتا قالامىن با؟» دەگەن گاملەتتىك سۇراققا جاۋاپ قانداي بولماق. ال ءسابيت مۇقانوۆ تۇلعاسى مەن شىعارماشىلىعى - كەلەسى داۋىرلەردە دە حالقىمەن بىرگە جاساي بەرەرى ءسوزسىز.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ وتكەن جىلعى ءبىر سانىندا فيلولوگ عالىم كۇلاش احمەتوۆانىڭ ءسابيت مۇقانوۆ تۇلعاسىنا قاتىستى ماقالاسىن وقىعان ەدىك. اتالعان ماقالادا مىناداي جولدار بار ەكەن: «...ال ءسابيت مۇقانوۆتىڭ اتىنا ايتىلىپ جۇرگەن قاتە پىكىرلەردىڭ بەلەڭ العانى سونداي، جاۋاپسىز جاسامىس تا، اتاق قۋعان «عالىم» دا، اۋزىنان شىققان ءار ءسوزى ساتۋلى بيزنەسمەن دە، ءتىپتى كلاسسيك جازۋشى دا ويلانباستان سابەڭنىڭ شالعايىنا «جارماسۋدا».
وسىلاردىڭ بىرەۋىنىڭ قولىندا دالەلدەيتىن قۇجات بولسا كانى؟! ساكەن مەن سابەڭە قاتىستى ماسەلەدە كىم بولسا دا تۇرسىنبەك كاكىشيەۆتىڭ قازىلىعىنا جۇگىنەرى حاق. سەبەبى تۇرسەكەڭ - كگب ارحيۆىنە تۇسكەن ساناۋلى عانا عالىمنىڭ ءبىرى. ساكەن مەن سابەڭدى زەرتتەگەندە ەكەۋىنىڭ دە الاش ازاماتتارى الدىندا ار تازالىعىنا كوزى ابدەن جەتكەن» . بۇل مانزەلدەس ايتىلىم ءارى- بەرىدەن سوڭ ءتىپتى تەك ءسابيت مۇقانوۆ تۇلعاسىنا عانا قاتىستى بولماۋى دا مۇمكىن.
«اقيقات ايتىلماسىن، جابۋلى قازاننىڭ قاقپاعى اشىلماسىن» دەيتىن زامان ەمەس قوي، قازىرگى ءداۋىر. الدىڭعى ءداۋىردىڭ ايتىلۋى ءتيىس اقيقاتىن دا «تيسە تەرەككەلەتىپ» ۇستەتپەي، دايەكتەتىپ، دەرەكتەپ ايتا بىلەيىك، جازا بىلەيىك. سونىمەن بىرگە ولار جاساعان تۋىندىلارعا دا، ولار ءومىر سۇرگەن كەزەڭگە دە ءبىر مەزەت ءۇڭىلىپ قويايىقشى. سوندا ءبارى ورنىنا كەلەدى. سابەڭدى وقيىقشى...
اسىلبەك بايتان ۇلى
«ادەبيەت پورتالى»