قازاقتىڭ قايىرىمدىلىعى
كىرەبەرىستەگى قورشاۋ - كەڭسەنىڭ قاسىندا ءبىر توپ ادام تۇر. دەنى - جاستار. ولار ورتاعا تاستالعان تىلدەي قاعازداردى ءبىر- بىردەن سۋىرىپ اكەتىپ جاتىر. بۇل قاعاز- تىزىمدە قالادا تۇراتىن جەتىم- جەسىر نەمەسە جوقشىلىققا تاپ بولعان كەدەي وتباسىلاردىڭ مەكەنجايى جازىلىپ، ولارعا نەندەي كومەك قاجەتتىلىگى كورسەتىلىپتى. مۇندا جينالعان قايىرىمدى ازاماتتار قاعازدا جازىلعان ءتىزىم ىشىنەن قولايلىسىن تاڭداپ الىپ، شاماسى كەلەتىن ىستەرگە تەگىن كومەك جاساۋعا تالپىنىپ جاتقانىنا كۋا بولدىق.
ءتىپتى كەيبىر جىگىتتەر «مىنا مەكەنجاي مەنىڭ ۇيىمە جاقىن جەردە ەكەن، كورشى حاقىسى ۇمىت قالماسىن» دەپ، شاريعي تالاپ نەگىزىندە تاڭداۋ جاساسا، ەكىنشى جاقتان تاعى بىرەۋلەر «كومىر سۇراعان ادام بار ما ەكەن، مەن الايىنشى» دەپ ۇمسىنىپ تۇردى. قازاق ازاماتتاردىڭ وسى ءبىر قايىرىمدىلىعىنا جانە بۇل شارانى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن باۋىرلارعا ءدان ريزا بولىپ، كوڭىل شىركىن ءبىر مارقايدى. اسىرەسە، جوعارىداعى «كورشى حاقىسىنان» قورىققان ازاماتقا سۇيىندىك.
وسى ورايدا، مىنا ءبىر ءتامسىل ەسكە تۇسەدى. ەرتەدە ىرگەسى تۇيىسكەن ەكى كورشى بولىپتى. ءبىرى - داۋلەتتى، ەكىنشىسى - ىڭىرشاعى شىققان جارلى. ءبىر كۇنى بايدىڭ جالعىز ۇلى كەدەيدىڭ ۇيىنە بارسا، ولار جىپىرلاعان بالا- شاعاسىنا ەت قۋىرىپ بەرىپ جاتىر ەكەن. ءبىراق بايدىڭ بالاسىنا ءدام تاتىرمايدى. رەنجىگەن ەركە ۇل اكەسىنە جىلاپ كەلەدى. «كورشىلەر وزدەرى قۋىرداق جەپ، ماعان اۋىز تيگىزبەدى» دەپ. بۇل راسىندا ىڭعايسىز وقيعا ەدى. رەنجىپ باي كەلەدى. «بۇنىڭ قالاي كورشى؟» دەيدى تۇنەرىپ. ماڭدايى تەرشىگەن جارلى بەيباق: «بايەكە، ايىپ ەتپەڭىز، بىرنەشە كۇننەن بەرى بالالارىم اش. بۇگىن تاڭ قاراڭعىسىندا تۇرىپ، اۋىل شەتىندە ءولىپ جاتقان ەسەكتىڭ سان ەتىن كەسىپ اكەلىپ، ونى ىستىق سۋعا ءبىرقانشا قايناتىپ ارام قانى تازارعان سوڭ بالالارىما قۋىرداق جاساپ بەردىم. بۇل ءبىز سياقتى كەدەيگە ادال ەسەپتەلەدى، ال ءسىزدىڭ بالاڭىز ءۇشىن ارام. سول سەبەپتى ۇلىڭىزعا ءدام تاتىرمادىم» دەيدى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن بايەكەڭ سول جەردە تەڭسەلىپ كەتكەن ەكەن.
دەرەۋ ۇيىنە بارىپ، قاجىلىق پارىزىن اتقارۋ ءۇشىن جيناپ جۇرگەن قاراجاتىن بۇزباي- سىزباي جارلى كورشىسىنىڭ قولىنا ۇستاتادى. «مەنىڭ قاجىلىعىم وسى بولسىن». بايدىڭ بۇل ارەكەتى ءتاڭىر الدىندا قابىل بولىپتى. سول جىلى قاجىلىققا بارعان تانىستارى «بايەكە، ءسىز قاجىلىقتان قاشان كەلدىڭىز، ءبىز ءسىزدىڭ قۇبىلانىڭ قاقپاسىنا سۇيەنىپ تۇرعان سۇلباڭىزدى بىرنەشە دۇركىن كوردىك» دەپتى.
مىنە، قايىرىمدىلىقتىڭ قۇدىرەتى. ياكي قايىرىمدىلىق بىرەۋگە قايىرىم جاساۋ - اللانىڭ الدىندا ەڭ جاقسى امال. بۇدان وتكەن سۇيىكتى ءىس جوق. قايىرىم مەن مەيىرىم بولماعان جەردە قوعام قاتىگەزدەنەدى. اتام قازاقتىڭ «قايرانى جوق كولدەن بەز، قايىرىمى جوق ەلدەن بەز» دەگەنى تەگىن ەمەس. ادامزاتتىڭ اسىلى ارداقتى پايعامبارىمىز (س. ع. س) : «ەگەر جاراتۋشىنىڭ الدىندا ابىرويىم ارتسىن دەسەڭ قايىرىم جاسا» دەپتى. ياعني بابالارىمىزدىڭ «اللاعا جاعام دەسەڭ ازاندى بول، اعايىنعا جاعام دەسەڭ قازاندى بول» ، دەگەنى ءتارىزدى.
بۇل ورايدا، كەسىپ- ءپىشىپ ايتۋعا بولاتىن پايىم - بۇگىنگى قازاق سوناۋ تالاپايعا تولى مىڭداعان عاسىردىڭ قاندى قويناۋىندا جوعالىپ كەتپەي، نە ءبىر زۇلماتتان امان شىعىپ، قازىرگى كۇنگە جەتۋى - وسى قايىرىمدىلىعىنىڭ ارقاسى. ويتكەنى قايىرىمسىز جۇرت - قاتىگەز اڭ سياقتى. ءبىرىن- ءبىرى تالاپ- جەپ جەر بەتىنەن جوق بولادى.
قازاقتا قايىرىمدى ىسىمەن ونەگە بولعان تۇلعا كوپ. سونىڭ ءبىرى - شىڭجاڭ- تارباعاتاي وڭىرىندە وتكەن عاسىر ورتاسىندا ءومىر سۇرگەن اتاقتى جومارت باسباي شولاق ۇلى. وسى كىسىنىڭ ءبىر رەتكى قايىرىمىن ايتساق، باشەكەڭ 1931-32 -جىلدارى قازاقستاندا بولعان الاپات اشتىق سالدارىنان تارباعاتاي ولكەسىنە اۋىپ بارعان قازاقتارعا ارناپ، شەكەرا شەبىندەگى بارقىتبەل باۋرايىنان بىرنەشە جەرگە اسحانا اشىپ، اشتىقتان اۋىپ كەلگەن حالىقتى امان الىپ قالعان. وسى امان قالعان قازاقتار ارادا 20-30 جىل وتكەندە، ياعني 1950-1960 -جىلدارى قايتادان قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ، سوعىستان كەيىنگى ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋ ىسىنە ەرەكشە ەڭبەك ءسىڭىردى.
ونىڭ سىرتىندا قازاقىلىعى سۋالىپ بارا جاتقان ەلدىڭ تامىرىنا ءنارلى قان جۇگىرتتى. دەموگرافتاردىڭ ەسەبى بويىنشا وسى جىلدارى ەلگە ورالعان قازاقتار ۇرپاعى قازىر 2 ميلليونعا جەتكەن. ەگەر تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىر ۇستىنى - دەموگرافيا دەسەك، قايىرىمدى قازاق ءبىر باسبايدىڭ ارقاسىندا جىرتىعىمىز بۇتىندەلىپ، جوعىمىز تۇگەندەلىپ وتىرعان جوق پا؟ !
بەكەن قايرات ۇلى
egemen.kz