قاراكوز سۇلەيمەنوۆا: ول - بەكزاتتىقتىڭ ۇلگىسى، دەگدار ادام
«اينالايىن، دوسحان، دۇنيەگە ماڭدايىڭنان سۇيەتىن-اق كينو اكەلىپسىڭ…»
اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ («ءبىرجان سال»)
«شىنىمدى ايتسام، ساحناداعى اقان - دوسحاندى العاش رەت قاتتى قىزعاندىم. اقان- دوسحان دا جاپ- جاس، اقتوقتى- رايحان (قاليولدينا) ءتىپتى سۇلۋ، سىمباتتى، تاكاپپار…»
قاراكوز سۇلەيمەنوۆا
تىزە بەرسەك، بۇل ۇزاق- سونار پىكىردىڭ سوڭىنا جەتپەسپىز. ءبىز ادەتتەگى ۇردىسىمىزبەن ەندىگى اڭگىمەنى اكتەردىڭ سۇيگەن جارى، قازاقتىڭ قايراتكەر قىزى قاراكوز اسقار قىزىمەن جالعاستىردىق.
سول كۇنى الماتىنىڭ كەشى دە قوڭىر تارتىپ تۇردى. القىزىلدانىپ باتىپ بارا جاتقان كۇننىڭ جىپ- جىلى، جانعا جايلى رەڭى كەنەتتەن قارسى وتىرعان اكتەر جارىنىڭ جۇزىنە اۋعانداي، ادەمى ءبىر كەيىپكە ەنگەن كەيىپكەرىمىز وتكەنگە اسا ريزا قالىپپەن اڭگىمە باستادى.
- شىنىمدى ايتسام، مەن دوسەكەڭدى العاش رەت ون ەكى جاسىمدا كوردىم. ۇنەمى مەكتەپتەن شىققان سوڭ №5-تروللەيبۋسپەن ۇيگە قايتامىن. كۇندە كورىپ، كۇندە جۇرەتىن كوشەم بولسا دا، تەرەزەدەن دالانى قىزىقتاپ، تەلمىرەمىن دە وتىرامىن. بىردە ەسىكتەن ۇستىندە ۇزىن قارا پلاشى بار، باسىنداعى قالپاعى ەرەكشە جاراسىپ، ءوزىم كينودان عانا كورگەن اكتەر كىرىپ كەلە جاتتى. سول جىلدارى، ياعني 1977 -جىلى شىققان «باندىنى قۋعان حاميت» ەل اراسىندا جاعىمدى پىكىر قالىپتاستىرا باستاعان-دى. كوزىم جىپىلىقتاپ، ءتىرى اكتەر كورگەنىمە ىشتەي قۋانىپ ، سول جاققا قاراي بەرەمىن. ارينە، ول مەنى بايقاعان دا جوق، ءتىپتى مەن جاققا كوز دە سالمادى. ىشىمنەن «ۇيلەنگەن بولار، بالكىم بالالارى دا بار شىعار» دەگەن ءبىر وي جىلت ەتە قالدى. كەيىن ويلايمىن عوي، قازاق «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەگەندى بەكەر ايتپاعان-اۋ، قىز بالا بويجەتە باستاعاندا ونىڭ بويىندا دا، ويىندا دا ايەلگە ءتان قاسيەتتەر پايدا بولا باستايدى ەكەن. سودان ول تەاتردىڭ الدىنداعى ايالدامادان ءتۇستى، ىزىنەن مەن دە ءتۇستىم. ويتكەنى ءبىزدىڭ ءۇي مامەتوۆا كوشەسىنىڭ، ياعني جاستار تەاترىنىڭ ارتىندا. ايالدامادان بىرگە تۇستىك. ول الدا، مەن ارتتا، ونىڭ باسقان ءىزىن ساناپ، قادامىم جەتپەسە دە، سوڭىنان ىلەسىپ كەلەمىن. قىزمەتكەرلەر كىرەتىن ەسىكتەن سۇلباسىن ۇزاتىپ سالىپ، سىلبىر باسىپ ۇيگە بەتتەدىم.
جالپى، مەن بالا كۇنىمنەن كەرەمەت پىسىق بولدىم. جىلدام، قولدى-اياققا تۇرمايتىن، اۋزى جابىلمايتىن بالا بولادى عوي، العىر، ءتىل العىش. انام كەيدە ماعان ۇزاق قاراپ وتىرىپ: «قۇداي- اۋ، وسى قىزدى شىنىمەن مەن تۋدىم با»، - دەپ تاڭعالىپ وتىرۋشى ەدى. ول كىسىنىڭ تابيعاتى بولەكتەۋ، ۇستامدى، سابىرلى، جاي، بابىمەن سويلەيدى عوي. ال مەن شاپشاڭمىن. ول جاعىنان اكەمە دە، اناما دا ەمەس، ايتوتىما قاتتى ۇقسايمىن. اكەمنىڭ اناسى - ايتوتىم جارىقتىق، تەز شەشىم قابىلداي بىلەتىن، كەز كەلگەن قيىندىقتىڭ شەشۋىن ءدال تاۋىپ، كەسەك سويلەيتىن كىسى ەدى. سونداي پىسىق، ىلدىم- جىلدىم، شاپشاڭ قيمىلدايتىن، اۋزى مەن قولى بىردەي قيمىلداپ ءجۇرىپ- اق تالاي شارۋانى لەزدە تىندىرىپ تاستايتىن، وتباسىلىق ءىس- شارالاردى ۇيىمداستىرۋعا كەلگەندە دە الدىنا جان سالمايتىن، بىلاي قاراعان كىسىگە كىرپيازداۋ بولعانىمەن، وتە ىسمەر كىسى بولدى. كەسەك سويلەيتىن-دى.
سول قىلىعىمنان قورىققان با، انام مەنى مۋزىكا مەكتەبىنە بەردى. الدەن مىنانداي پىسىق، ون ەكى- ون ۇشكە كەلگەندە يە بولا الماي قالامىن دەسە كەرەك. مۋزىكانى اسا جاقتىرماسام دا، ىڭعايىنا كونبەي كور؟!. باستاۋىش مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، جاي قاتارداعى مەكتەپكە بارعىم كەلەتىنىن ايتىپ ەدىم، تىڭداعان دا جوق. بالا بولىپ نە لاگەرگە بارمادىم. جىبەرمەيتىن. قالاي جازعى دەمالىس باستالادى اقمولا وبلىسىنداعى استراحان اۋدانىنا، ناعاشىلارىما جىبەرەدى.
ءبىراق مەنىڭ ادام بولىپ قالىپتاسۋىما اۋىلدىڭ اسەرى كوپ بولدى. قازاققا، قازاق تىلىنە، قازاقتىڭ سالت- داستۇرىنە جاقىندىعىم، اجەلەرىم مەن اۋىلدىڭ ءتالىم- تاربيەسى، ونەگەسى! ونى ۇنەمى ايتىپ تا جۇرەمىن.
- سونىمەن…
- ءسويتىپ ءجۇرىپ مەكتەپ ءبىتىرىپ، تەاتر جانە كوركەم سۋرەت ينستيتۋتىنىڭ رەجيسسەرلىك فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. العىرلىعىم، پىسىقتىعىم سونشا، العاشقى جىلى- اق قازاق تەلەديدارىنا قىزمەتكە تۇرىپ، تەلەرەجيسسەر اسقار باپىشيەۆتىڭ كومەكشىسى رەتىندە تالاي تۇسىرىلىمدەرگە قاتىستىم. ءارى ماماندىققا جاقىن جۇرەمىن، ءارى ءوزىم قاجەتىمە جاراتاتىن اقشامدى تابامىن. سونداي ءتۇسىرىلىم توبىمەن ءبىر اپتاعا، «دياگنوز» تەلەفيلمىن ءتۇسىرۋى ءۇشىن ءۇشارال جاققا جولساپارعا جينالدىق. ۋادەلەسكەن جەرگە كەلسەم، اۆتوبۋستىڭ جانىندا سىپتاي بولىپ كيىنگەن دوسەكەڭ تۇر. ىشتەي قۋانىپ كەتسەم دە، بىلدىرمەي امانداستىم دا، الىستاۋ بارىپ، باسقالاردى كۇتتىك.
شاعىن عانا اۆتوبۋسپەن جولعا شىقتىق. ول كەزدە تەلەديداردا قازاقتار وتە از، وپەراتور دا، كيىم مەن اكتەرلەرگە گريم جاسايتىندار دا باسقا ۇلت وكىلدەرى، كوبى ەۆرەي حالقى عوي دەيمىن. ولار وزدەرىن ەركىن ۇستايدى. اسىرەسە، قىزدارى اشىق- شاشىق جۇرەدى، ءتىپتى توقتاي قالعان جەردە كوك تۇتىندەتىپ، مارە- سارە. دوسحاننان باسقا تاعى ون شاقتى اكتەر بار.
ول كەز سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعى، قازاق تەلەديدارى تەلەفيلمدەردى تۇسىرۋگە ماشىقتانىپ قالعان تۇس. ءبىراق ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى اسا ءماز ەمەس، ارينە. اۋدان ورتالىعىنداعى شاعىن عانا قوناقۇيگە ورنالاستىق. ءتۇسىرىلىم ون شاقتى كۇنگە سوزىلدى. ەلدىڭ ءبارىن ۇيىمداستىرىپ، كىمنەن كەيىن كىمنىڭ شىعاتىنىن، قالاي ءجۇرىپ، قالاي تۇرۋ كەرەگىن ايتىپ، ساڭقىلداپ- سايراپ مەن جۇرەمىن. بايقايمىن، دوسحان مەن جاققا ءجيى قاراعىشتايدى. ال مەن بايقاماعانسىپ، جۇمىسىمدى ءارى قاراي جالعاستىرا بەرەمىن. ءبىر- ەكى كۇننەن كەيىن ايەلدەر ءوزارا سويلەسىپ وتىرىپ، «دوسحان ايەلىمەن اجىراسىپ كەتىپتى» دەگەنىن ەستىپ قالدىم. ءبىرتۇرلى كوڭىلىم قۇلازىدى. شىنىمدى ايتسام، اۋىرىپ قالدىم. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ءىشىم الاي- دۇلەي، مازاسىز كۇيگە ءتۇستىم. ءتىپتى، قايتاتىن كۇنى قىزۋىم كوتەرىلىپ، باسىمدى كوتەرە السامشى. اۆتوبۋستىڭ ارتقى ورىندىعىندا سۇلاپ جاتتىم. قىزدار كەزەك- كەزەك باسىمدى الدارىنا قويىپ، ىڭعايلى جاتۋىمدى قاداعالاپ كەلەدى. ول كەزدە قايبىر قازىرگىدەي جايلى اۆتوبۋس دەيسىڭ، جول دا وڭىپ تۇرعان جوق. سەلكىلدەتىپ، ونسىز دا اۋىرىپ تۇرعان باسىمدى الكى- تاركى ەتتى. ءسويتىپ جاتىپ دوسحانعا كوز قيىعىممەن قاراپ قويامىن. ول دا ءجيى قاراعىشتايدى. اراسىندا قىزداردان: «قولدارىڭ تالمادى ما، قاراكوزدىڭ باسىن مەن سۇيەپ وتىرايىن با؟» دەپ سۇراپ قويادى.
مەن قانشالىقتى قالاپ جاتسام دا، الگى قىزدار جولاتپايدى. ءبىر اۋىلعا كەلگەن كەزدە دەمالىپ الايىق دەدى مە، اۆتوبۋس توقتاپ، ىشىندەگىلەر سىرتقا شىعىپ- شىعىپ كەتتى دە، دوسحان مەنىڭ جانىما وتىرا قالدى. باسىمدى تىزەسىنە ەمەس، قولىنا قويعان بويى، قالاعا جەتىپ، ۇيگە دەيىن سۇيەپ اكەلگەنى، باس اۋىرعانىن ۇمىتتىرعانداي اسەردە بولدىم. جازىلىپ كەتكەندەيمىن.
بۇل - دوسەكەڭدى ەكىنشى رەت كورۋىم، بىرگە ساپارلاس بولعانىم. الگى تەلەفيلم كورسەتىلە باستاعاندا، جالاقىسىنا كەلىپ- كەتىپ ءجۇردى. ءجيى كورىپ قالامىن. بىردە: «التىن قىز، تەاترعا شاقىرسام، كەلەسىڭ بە»، - دەدى. «ارينە»، - دەدىم جۇلىپ العانداي. «ەرتەڭ «اقان سەرى - اقتوقتى» قويىلىمى بولادى، كەل»، - دەپ ەكى بيلەت قولىما ۇستاتىپ كەتتى.
پىسىقتىعىمدى قاراساڭىزشى، كەلەسى ايدىڭ كەلىسىمشارتىن قول سومكەمە سالىپ الدىم دا، سپەكتاكلدەن سوڭ جولىعۋدىڭ امالى عوي، قاسىما اعايىنداس ءسىڭىلىمدى ەرتىپ تەاترعا كەلدىك. ۇستىمدە ادەمى كويلەك، باسىمدا ادەمى ورامال! ءبىز عانا ەمەس، سول تۇستارى ەلدىڭ ءبارى تەاترعا بارىن كيىپ، ساندەنىپ كەلەتىن ءۇردىس بار ەدى.
زالدا ۇنسىزدىك. سپەكتاكل ءجۇرىپ جاتىر. دوسحان - اقان، رايحان - اقتوقتى قانداي! ەكەۋى دە ادەمى، جاپ- جاس. شىنىمدى ايتسام، بويىمدى تۇڭعىش رەت قىزعانىش بيلەدى. ساحناداعى ءجۇرىسى، ماڭعازدىعى، ءوزىن ۇستاۋى، ساحنا مادەنيەتىنە ابدەن توسەلىپ العانى، ەركىندىگى، نەسىن ايتاسىز، ءبارى- ءبارى ۇنادى. ۇزىن بويلى، ءتىپ- تىك، كوركەم جىگىت قوي. كيگەن كيىمدەرى دە جاراسىمدى. تەاتر ساحناسى مەن كينو الەمىندە دە اتاعى دۇرىلدەپ تۇرعان كەز. جاپ- جاس. سپەكتاكل دە ءبىتتى. ەلدىڭ ريزاشىلىعىندا شەك جوق. اكتەرلەردى ساحنادان جىبەرمەيدى. ال مەن قىزمەتكەرلەر كىرەتىن جاققا قاراي جىلجىدىم.
«دوسحان اعا، سپەكتاكل وتە جاقسى شىعىپتى. شاقىرعانىڭىزعا راقمەت! ەگەر ۋاقىتىڭىز بولسا، مىنا قۇجاتتارعا قول قويىپ بەرە سالاسىز با، الا كەلىپ ەدىم»، - دەدىم. ول دا: «وي، التىن قىز، ارينە»، - دەپ ەلپىلدەپ قالدى دا، مەنى گريمەر بولمەسىنە باستادى. وندا ماكىل قۇلانبايەۆ، ايتجان ايداربەكوۆ، مۇحتار اعا باقتىگەرەيەۆ، قازىر ەسىمدە جوق، تاعى دا بىرەر اكتەر وتىر ەكەن. قىزۋ اڭگىمە بولىپ جاتسا كەرەك. ول كەزدە ءار سپەكتاكلدىڭ سوڭى شاعىن كەشتەرگە ۇلاسىپ كەتەتىن- ءدى. قولىمنان ۇستاعان قالپى، مەنى «بىلەسىزدەر مە، مىنا قاراكوز اسقار اعا مەن التىنشاش اپامىزدىڭ قىزى»، - دەپ تانىستىردى. ولار دا ماعان باس يزەپ، قۇرمەتپەن قارادى.
سودان قاپتاعان قاعازدى بىرتىندەپ اشامىن، ول قول قويادى. اراسىندا ەلجىرەپ قاراپ قويادى. باسىمداعى ورامالىما، جۇزىمە اسا ءبىر مەيىرىممەن قارايدى. قاعاز دا ءبىتتى. قول قويىلدى. وتىرا بەرۋگە ىڭعايسىزدانىپ، ورنىمنان تۇردىم دا: «اعا، مەن كەتتىم»، - دەپ باسپالداقپەن تومەن ءتۇسىپ بارا جاتىر ەدىم، بولمەدەن اتىپ شىقتى دا: «التىن قىز»، - دەدى، مەن جالت قارادىم. «سەن ماعان رەنجىمەشى، مەن سەنى بۇگىن شىعارىپ سالا المايمىن» دەدى. سول ساتتەگى كەيپى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا دەسەم، سەنەرسىز بە؟ .. ويتكەنى ونىڭ سول تۇرىسى، قيماستىق تانىتقان كوزقاراسى شىنايى ءبىر سەزىمدى بايقاتتى. «باسقا ءبىر جەرگە بارۋىم كەرەك ەدى» - دەگەنىنەن كەرەمەت ءبىر قيماستىقتى كورگەندەي بولدىم. سەزدىم. وقىدىم. شىنىمدى ايتسام، باقىتتان باسىم اينالدى. سەزىمدەرىمىزدىڭ ءبىر ارناعا توعىسقانىن سەزىنگەندەي، بويىمدى بەلگىسىز ءبىر قۋانىش كەرنەدى. كەشكى الماتىمدى قىزىقتاپ، ءبىراز جەرگە دەيىن جاياۋ جۇرگەنىمدى دە سەزبەدىم.
تاعى بىردە حيرۋرگيا ينستيتۋتىندا ءتۇسىرىلىم كەزىندە كەزدەستىك. ءبىر كورىنىستە ۇزىن كوريدورمەن رايىمبەك اعا سەيتىمەتوۆ پەن دوسحان كەلە جاتاتىنى بار. مەن كادردىڭ سىرتىندامىن. جاراسىمدى كيىنىپ العانمىن. ءبىراق ءوتىپ بارا جاتىپ، ەكەۋى دە مەن جاققا جالت قاراستى. اسىرەسە، دوسحان كوز الار ەمەس. بۇرىن قازاقي مىنەز- قۇلقىما عانا قاراپ، بالالىق قيمىل- قوزعالىسىما قىزىقسا، ءدال ايەل رەتىندە ءدال سول كۇنى كوز توقتاتقانىن كەيىن ايتادى عوي.
قاراكوز سوناۋ الىستا قالعان، وسىدان وتىز جىلدان اسا ۋاقىتتاعى باقىتتىڭ باستاۋىنان قانىپ سۋ ىشكەندەي، الدىنداعى كەسەدەن ءتۇرلى ءشوپ قوسىندىسىمەن دايىندالعان ءشايىن ءبىر ۇرتتاپ قويدى دا، اڭگىمەسىن جالعاستىردى.
- سول كۇنى ۇيگە شىعارىپ سالدى. ەكەۋمىز ءبىراز جەرگە دەيىن جاياۋ كەلىپ، باياعى №5-تروللەيبۋسقا وتىردىق. ودان كەيىن قازاقتىڭ تالانتتى اكتريساسى تۇراقان اپايدىڭ ۇيىندە جولىقتىق. ول دا ءبىر قىزىق كەزدەسۋ بولدى. تۇراقان اپاي تەاتردىڭ جاس اكتەرلەرىنە ءشاي بەرەتىن بولىپتى دا، مەنى قوسا شاقىرىپتى. ويىمدا ەشتەمە جوق، وزىمە قاتتى ۇنايتىن ادەمى كويلەگىمدى كيىپ، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سول كەزدەرى باسىمنان ورامال تاستامايمىن. اپايدىڭ ۇيىنە كەلسەم، دوسحاننان باسقا ەشكىم جوق. ابدىراپ قالدىم. اپاي داستارقاندى جايناتىپ قويىپتى. ۇشەۋمىز عانا وتىرىپ، كەشكى اس ىشتىك. قويۋلاتىپ قۇيىپ بەرگەن، ءسۇت قاتقان ءشايىن ءىشىپ وتىرىپ، كەش قارايا باستاعاندا قوشتاسىپ سىرتقا شىقتىق. تاعى دا جاياۋلاتىپ كەلەمىز. كەيىن ەستىدىم عوي، اپايعا مەنى شاقىرىڭىز دەپ وتىنگەن دوسحان ەكەن.
سول كەشتە العاش رەت قۇشاقتادى. ايالاي ءسۇيدى. سوسىن ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز قالدى دا: «التىن قىز، سەن مەنىڭ تاعدىرىمدى بىلەسىڭ بە؟ - دەپ سۇرادى. مەن دە جۇلىپ العانداي، «بىلەمىن، ءبىراق ول بالا مەنى قابىلداماسا، ءبىز ەشقاشان كەزدەسپەيمىز»، - دەدىم. ول دا، مەن دە ءۇنسىز قالدىق. بىرەر ۋاقىتتان سوڭ عانا، «قازىر ۇيگە ءجۇرشى، ورامال سالايىق»، - دەدى. مەن سەلك ەتە قالدىم. كەلىسپەدىم. وقۋىمدى ءبىتىرۋ كەرەك بولدى.
مانادان بەرى، قازاقتىڭ تالانتتى ۇلى، ءوزىنىڭ ءسۇيىپ قوسىلعان جارى، اقتاڭگەر اكتەر دوسحان اعا جولجاقسىنوۆپەن جۇپتاسقان عۇمىرى، باقىتتى ساتتەرى قوس جانارىنان، الابۇرتقان جۇزىنەن شيىرشىق اتىپ وتىرعان قاراكوز ءبىر ءسات جانارىنا كەلىپ قالعان جاستى سىلكىپ تاستادى دا، ويعا باتقان ءجۇزىن سىرتقا بۇرىپ اكەتتى. الدەبىر جۇرەك سىزداتقان، جانىنا باتقان ءساتى ەسىنە تۇسكەنىن ۇعىنۋ اسا قيىن ەمەس ەدى. مەن دە ءۇنسىز عانا سىرتقا كوز جىبەردىم.
- اتا- انامنىڭ اجىراسۋى مەنى تىم ەرتە ەسەيتتى. توعىز جاسار بالاعا، اسىرەسە قىز بالاعا بۇل وڭاي سوققى ەمەس ەدى. توعىز جاس ناعىز بالالىقتىڭ بال داۋرەنى عوي. اش-جالاڭاش بولمادىم. ءبىراق پسيحولوگيالىق تۇرعىدان جەڭىل بولمادى. مەن اكەمدى دە، انامدى دا، ەكى ادۋىندى اجەلەرىمدى دە، ەكىنشى اكەمدى دە ءوزىم ءۇشىن اقتاپ العان اداممىن. سەبەبى باسقاشا ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سەبەبى ول ماڭدايعا جازىلعان تاعدىر! ولاردىڭ مىنەزدەرى، ومىرگە ءدى كوزقاراستارى، ولاردىڭ تابيعاتى، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى، ۇستانىمى ءارتۇرلى. ونى ءتۇسىنۋ ماعان وڭاي بولمادى. ءومىر دەگەن تەك كۇلكىدەن عانا تۇرمايدى، ءومىر ارپالىس، تارتىستان تۇرادى. قيىندىقتاردان قۇرالادى. ءومىر، بالكىم، سونىسىمەن قىمبات، سونىسىمەن قىزىق! ءومىردىڭ، عۇمىر كەشۋدىڭ وسىنداي ءپالسافالىق قاعيدالارىن ەرتە ۇقتىم. ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى سەزىمنىڭ، ماحابباتتىڭ، ءتىپتى، سول شىنايى سەزىم ارقىلى بەرىلەتىن مەيىرىمنىڭ قانداي بولاتىنىن دوسحاننىڭ قۇشاعىندا تۇرىپ العاش سەزىنە، تۇيسىنە ءتۇستىم. سوندىقتان دا وسى ءبىر ايقاسقان قۇشاعىمىزدىڭ اجىراماۋىن قالادىم.
ءبىراق سول كۇننەن كەيىن دوسەكەم ءبىر اپتا حابارسىز قالدى. وسى ءبىر اپتا ءبىر عاسىرداي بولدى مەن ءۇشىن. سانام سان ساققا جۇگىرگەنى سونشا، ويىما نە كەلمەدى دەسەڭىزشى؟ ! مەن الگى ءومىردىڭ شىنايىلىعى، ماحابباتتىڭ تۇراقتىلىعى، جالپى ءومىر ءسۇرۋدىڭ قىزىعى مەن شىجىعى - ەكى ادامنىڭ اراسىنداعى بايلانىس… ءبارى- ءبارى كوڭىلىمنەن كوشىپ كەتكەندەي كۇي كەشتىم. ونىڭ مەيىرلەنە قاراعانى، ايالاعانى تۇسىمە اينالىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قورىقتىم. كەيىن ايتادى عوي، «سونداعى سەنىڭ ەركىن قيمىلىڭ، قۇشاقتاعانىما قارسىلىق بىلدىرمەگەنىڭە ءبىر جاعىنان جۇرەگىم شايىلىپ قالعانداي بولدى»، - دەيدى… مەنىڭ دە شەكسىز ءسۇيىپ قالعانىم سونشا، ول ويلاعانداي ۇيالشاقتىق تانىتپاي، قۇشاعىنا ەركىن، قىمسىنباي ەنگەنىم، ونىڭ ىشىنە «الاقۇيىن» تاستاسا كەرەك. سول ارالىقتا ماسكەۋگە، ش. ايتماتوۆتىڭ «تەڭىز جاعالاي جۇگىرگەن تارعىل توبەت» كينوفيلمىنىڭ تۇسىرىلىمىنە كەتتى. ساعىنا باستادىم.
قىز بەن جىگىت بولىپ ۇزاق ۋاقىت جۇرمەسەك تە، ساعىنىپ كەزدەسكەن كەزدەرىم ءالى ەسىمدە. قول ۇستاسىپ قىدىرعان كەشتەردىڭ بىرىندە: «ايەلىڭىزبەن نەگە اجىراستىڭىز؟ « دەپ سۇرادىم. «بىرەۋمەن كورىپ قالدىم» دەدى. وتىرىگى، نە شىنى ەكەنىن اجىراتا المادىم. ودان ءارى ماعان دا ەشتەڭە كەرەك ەمەس ەدى. ويتكەنى ماعان دەيىنگى عۇمىر، تىرلىگىنە ونىڭ دا، ءوزىمنىڭ دە باس قاتىرعىم كەلمەدى. وسىلاي تاعدىرىمىز توعىسىپ، باس قوستىق، شاڭىراق كوتەردىك. ول كەزدە مەن جيىرما ءبىر، ال دوسەكەم وتىز جەتى جاستا ەدى. ويلاپ وتىرسام، جارىقتىق اجەم ايتپاقشى، جاپ- جاس، بالا ەكەن عوي. قازىر ول ورتا جاس، ەلدىڭ سول جاستاعى بالالارى ءالى كۇنگە ۇيلەنبەي، سۇربويداق بولىپ ءجۇر.
- دوسحان اعا قانداي اكە، قانداي اتا، قانداي اكتەر؟
- كۇيەۋ دەگەن تۇسىنىك ءبىر بولەك، اكە دە ءبىر بولەك، اتا دەگەن دە بولەك، ال ازامات دەگەن تۇسىنىك ءبىر بولەك، بىلگەن ادامعا ونىڭ جيىنتىعى - تۇلعا! ال دوسەكەڭدەي حالىقتىڭ ىقىلاسىنا، قۇرمەتىنە، ماحابباتىنا بولەنىپ، ونەردىڭ بيىك بەلەستەرىن باعىندىرعان ازامات، ول ەندى تۇلعا عانا ەمەس، بەكزاتتىقتىڭ ۇلگىسى، ءتالىمى. دەگدار ادام. سوندىقتان بولار، ول وتە مەيىرىمدى، بالاجان. ولارمەن ساناسىپ، اقىلداسىپ وتىرادى. ءبىرجان مەن بەكزاتتى بالاسى ەمەس، جاقىن دوسىنداي پىكىرلەس، سىرلاس كورەدى. ارتىق قيمىلىن كورسە، داۋىس كوتەرمەي- اق، ءتۇسىنىسىپ جاتادى. جەكىپ، ۇرىسىپ جاتاتىن ساتتەرى سيرەك. ءبىرجاندى ون ءتورت جىل بىرگە تۇرىپ، ۇيلەندىرىپ، بولەك شىعاردىق. ءتورت نەمەرەمىز بار. ال بەكزاتتان ءبىر نەمەرە، التى جاستا. قىزىمىز ءدىلدانى ەرەكشە جاقسى كورەدى، ەركەلەتەدى. بيىل ماسكەۋ مەملەكەتتىك حالىقارالىق- ەكونوميكالىق ينستيتۋتىنا ءتۇستى.
ال اكتەر رەتىندە، مەنىڭ جارىم بولعاندىقتان ەمەس، شىنىمدى ايتسام، ارينە ۇلكەن- كىشى اكتەرلەر رەنجىمەس دەپ ويلايمىن، دوسحاننان ارتىق اكتەر جوق دەپ ەسەپتەيمىن. وسى جاسىنا دەيىن العاش «باندىنى قۋعان حاميت»، «باستاۋ» مەن «گاۋھار تاس» سىندى ءالى كۇنگە قۇندىلىعىن جويماعان قازاق كينوسىنان باسقا، ەكى جۇزدەن استام كينو، تەاتر كەيىپكەرلەرىنىڭ قايسىسىن الساڭىز دا، دوسحاننىڭ ونەرگە ادالدىعىن، بار بولمىسىمەن بەرىلگەنىنىڭ كۋاسى بولارىڭىز انىق. اتانىڭ كۇشى مەن انا سۇتىنەن دارىعان وسىناۋ قابىلەت- قارىمى كەيىنگى جىلدارداعى ۇلاعاتتى ۇستازدارىنان ۇيرەنگەن ءتالىم- تاربيەسىنە ۇلاسىپ، ونەردىڭ بيىك تۇعىرىنا كوتەرىلدى. ولاي دەيتىنىم، اتا- ەنەم دە ونەردەن قۇرالاقان جاندار ەمەس ەدى. ال ونەر ايدىنىندا اڭىزعا اينالعان اسقار توقپانوۆ، كسرو حالىق ارتىستەرى شولپان جانداربەكوۆا مەن حاديشا بوكەيەۆالاردان قۇرالعان مەملەكەتتىك كوميسيا الدىندا قابىلداۋ ەمتيحاندارىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، ونەر ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى اتاندى. ودان كەيىن قازاقتىڭ كينو ونەرىندەگى شوقتىعى بيىك ابدوللا قارساقبايەۆتىڭ نازارىنا ىلىگۋى دە ونىڭ تالانتىن شيراي تۇسكەن.
ونىڭ «قۇنانبايداعى»، اسىرەسە «بيلەر ساحناسىنداعى» ويىنى، اناۋ قودار مەن قامقانى دارعا اسامىز دەپ تۇرعانداعى «قوداردىڭ تۋىسقاندارى كەلىپ تۇر ەكەن» دەگەن جەرىندە، «ماعان دەسە، اتام وسكەنباي ءتىرىلىپ كەلسە دە» دەگەن ديالوگى كەرەمەت. ء«بىرجان سالداعى» ءلايلىم ەكەۋىنىڭ سۋدان شىعىپ كەلە جاتىپ، ءبىرجان - دوسحاننىڭ ماڭدايىنان سورعالاعان سۋدى سىلكىپ تاستايتىنى… «كوشپەندىلەردە» «وراز، جىلقىنى تاڭداپ بەر» دەيدى عوي، سوندا قاقپادان شىعىپ شاۋىپ بارا جاتقانى… اتتان سەكىرىپ تۇسكەنى… ءبارى ۇنايدى، جاساندىلىقسىز، شىنايى! مەن ءۇشىن ول تۇسكەن ءار فيلمدە وسىنداي وزىمە قاتتى اسەر ەتكەن، ۇنايتىن كادرلارى جەتكىلىكتى. ال قىرعىز اعايىنداردىڭ قانشاما فيلمىنە ءتۇستى. تولومۋش وكەيەۆتىڭ «التىن كۇز»، سۇيمەنقۇل چوكموروۆتىڭ «ىستىقكولدىڭ القىزىل گۇلدەرى» فيلمىندەگى ءبىرجان سالدىڭ «تەمىرتاسىن» قالاي شىرقايدى؟ .. ايتا بەرسەك، تىزە بەرسەك، بۇل ءتىزىم جالعاسا بەرەرى ءسوزسىز.
- دوسحان اعانىڭ ۇنەمى گۇل سىيلاپ جۇرەتىنىن ەستىپ، كورىپ ءجۇرمىز. ال ءوزىڭنىڭ ەرەكشە سىي- كادەڭ بار ما؟
- ءيا، ول راس. ءسوز باسىندا ايتتىم عوي، ەكەۋمىز قىز- جىگىت بولىپ ۇزاق تا جۇرمەدىك. ءبىراق تالايلاردىڭ ماحابباتىنا كۋا بولعان اسەم الماتىنىڭ جازعى، كۇزگى باقتارىندا قول ۇستاسىپ تالاي قىدىردىق، ءبىراق ەشقاشان گۇل سىيلاعان ەمەس- ءتىن. جۇپتاسقان وتىز ءۇش جىلدا ۇيگە گۇلسىز كەلگەنى سيرەك، ۇنەمى قۇشاق- قۇشاق گۇل اكەلەدى. ال مەن ەشقاشان شىعارىپ سالعان ەمەسپىن. ءبىراق قاي جاقتان، قاشان، كۇننىڭ نە ءتۇننىڭ قاي مەزگىلى بولسا دا، ۇشاقپەن نە پويىزبەن كەلسە دە، ۇنەمى قارسى الۋعا شىعامىن. ول كەلەتىن كۇنى قانداي تىعىز شارۋا- تىرلىك بولسا دا، الدىنان شىعىپ، كۇتىپ الۋ ءۇردىسى بەرىك ساقتالعان.
- ۇنايتىن قاسيەتى؟
- قالجىڭباستىعى، تاپقىرلىعى ۇنايدى. جىگەرلىلىگى ۇنايدى. ارزان كۇلكى، ارزان ويدان اۋلاق تازالىعى ۇنايدى. وتە ادال، تاقۋا كىسى. وتباسىن وتە جاقسى كورەدى. تالعامى بيىك. ءوزىنىڭ دە، مەنىڭ دە جاقسى كيىنىپ، ادەمى جۇرگەنىمدى قالاپ قانا قويماي، تالاپ ەتەدى.
بۇگىنگىدەي قۋانىش- جاقسىلىق، ارينە، وڭاي كەلمەگەنىن دە جاسىرۋعا بولماس. ادام بالاسى ءوز ومىرىندە كورگەن قيىندىقتارى، ساتسىزدىكتەرى ارقىلى ەسەيەدى، شىنىعادى، شيرايدى، شيراتىلادى، وسەدى. بۇل - زاڭدىلىق! ءار نارسەگە دە قاناعاتشىلىقپەن قاراۋ كەرەك، ال شىدامدىلىق، ءتوزىم جەتپەي جاتقان جەردە، ۇيىعان ۇيا دا بولمايدى. ونىڭ ءبارىن قيۋلاستىراتىن، قالىپتان شىعارماي بەرەكەسىن كىرگىزۋ، ول - سەنىڭ مىندەتىڭ. ويتكەنى بۇل ومىرگە ايەل بولىپ كەلدىڭ! سول ەرەكشە قاسيەتتەرىڭدى باعالاپ، قۇرمەتتەي بىلگەن، سىيلاي بىلگەن، سۇيە بىلگەن ازاماتتارىمىز امان بولعاي.
قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ ەكى مارتە لاۋرەاتى، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى دوسحان جولجاقسىنوۆ جەتپىس جاسقا تولدى. ول ءوزى ايتاتىنداي، «ىشكى سىنى» بوساڭسۋعا جول بەرۋگە بولمايتىنىن، ء«ومىر مەن ونەردە ۇنەمى اقبوز ات ءمىنىپ» جۇرمەيتىنىن تەرەڭ جاۋاپكەرشىلىكپەن سەزىنگەن، پاراساتپەن پايىمداعان تۇلعا! بۇگىنگى ىقشامدالىپ بەرىلىپ وتىرعان قاراكوز حانىمنىڭ اقتارىلا ايتقان اڭگىمەسىنەن سۇراپىل سۋرەتكەردىڭ قىر- سىرى مول كوپ قاسيەتىنىڭ ءبىرشاماسىنا عانا قانىقتىق.
اڭگىمەلەسكەن
تاڭسۇلۋ الدابەرگەن قىزى
turkystan.kz