جەتىنشى سىنىپتان جەتپىسكە كەلگەنشە قولىمنان قالام تۇسكەن جوق - بەلگىلى عالىم، جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - كورنەكتى عالىم، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىن جۇرتباي 70 جاسقا تولدى»، - دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

مەرەيتوي قۇرمەتىنە ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «ەلدىك ۇستانىم جانە تاۋەلسىزدىك نىسانى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنسيا ۇيىمداستىرىلدى.

«تاريحتى تۇگەندەۋ - مەحناتتى ءىس. تىرنەكتەپ جيناپ، ءتۇبىن قوپارا زەرتتەپ، كوز مايىن تاۋىسىپ، جىلدار بويى ارحيۆتەردە وتىرىپ ەڭبەك ەتۋگە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ، ەگىزدىڭ سىڭارىنىڭ قايراتى جەتە بەرمەيدى. ول ءۇشىن اسا زور تاباندىلىق كەرەك، شىدامنىڭ شەگىن كورسەتەر، ءتوزىمدى تۇگەل تاۋىسار اۋىر جۇمىستى ۇلت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنە العان ازامات عانا اتقارا السا كەرەك. جۇرت جۇمىسىنا جانىن سالىپ ىستەيتىن عالىمداردىڭ ءبىرى جەتپىستىڭ جوتاسىنا كوتەرىلىپ وتىرعان، ورتامىزداعى ارداقتى ازاماتىمىز - تۇرسىن جۇرتباي»، - دەدى ق ر مەملەكەتتىك حاتشىسى قىرىمبەك كوشەربايەۆ كونفەرەنسيانىڭ اشىلۋىندا.


تۇرسىن جۇرتباي العاشقىدا «قوڭىر قاز»، «جۇرەگىمدە جۇمىر جەر» جىر كىتاپتارىمەن اقىن رەتىندە تانىلدى. ودان كەيىن «زامانداسىم سىرلاسىم» وچەركتەر جيناعىن شىعاردى. ونان سوڭ ادەبي ورتاعا دەندەپ ەنىپ، ساليقالى سىني ماقالالارىمەن ەلدى ەلەڭ ەتكىزدى.

«تۇرسىن جۇرتبايدىڭ قاليبەك قۋانىشبايەۆ تۋرالى «دارا تۇلعا» دەرەكتى شىعارماسى دا وقىرماننىڭ وڭ باعاسىن الدى، «جەر بەسىك» رومانى دا ادەبي ورتادا جوعارى باعالاندى. كەيىنىرەك تۇبەگەيلى عىلىمي- تانىمدىق دەرەكتى شىعارمالار جولىنا ءتۇسىپ، تازا زەرتتەۋشىلىك قىزمەتپەن اينالىستى. ارحيۆتەردى اقتاردى، سارعايعان گازەت- جۋرنالدان، سيرەك قولجازبالار بەتىنەن تاريحي تىڭ ماعلۇماتتاردى تاۋىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ، اقتاڭداقتاردىڭ اقيقاتىن اشتى. قازاقتىڭ كونە تاريحىنا سۇڭگىگەن «دۋلىعا» ەكى تومدىق تاريحي تانىمدىق كىتابىنىڭ بەرەر تاعىلىمى مول.

ۇلى اباي، دانىشپان مۇحتار تۋرالى زەرتتەۋلەرىندەگى ويلارىنىڭ ومىرشەڭدىگىن ايتىپ، «بەيۋاق»، «بەسىگىڭدى تۇزە!.. «، «تالقى»، «مۋحتار ومارحانوۆيچ اۋەزوۆ»، «قۇنانباي»، «سۇرە ءسوز» ەڭبەكتەرىنىڭ عىلىمي قۇندىلىعى اسا جوعارى»، - دەپ باعا بەردى مەملەكەتتىك حاتشى.

ال 1922-1937 -جىلدار ارالىعىنداعى، 50-جىلدارداعى ۇلت زيالىلارىن قۋدالاۋ، قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراتۋ تۋرالى، «الاش» پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتى باسشىلارى مەن مۇشەلەرىنىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ىستەرىنىڭ نەگىزىندە «ۇرانىم - الاش!..» اتتى ءۇش تومدىق زەردەلى زەرتتەۋىنىڭ شىعۋى رۋحاني دۇنيەمىزگە ۇلكەن سەرپىلىس اكەلدى.

تۇرسىن جۇرتباي وسى ءۇشتومدىق ىرگەلى زەرتتەۋ ەڭبەگى مەن «الاش اقيىقتارى» اتتى سيرەك دەرەكتەر جيناعى نەگىزىندە ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ تۇجىرىمداماسىن مۇمكىن بولعانشا تولىق اشتى. عالىم الاش پارتياسىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى استىرتىن ءىس- ارەكەتتەرى دەگەن 14 تومنان تۇراتىن ءىستى تۇگەلدەي دەرلىك ءتىزىپ شىقتى.

«وسىلايشا بۇعان دەيىن جاسىرىن بولىپ كەلگەن تالاي قيانات پەن قاسىرەت پاراقتارىن اقتاردى. ول 1988, 1991 جانە 1997 -جىلدارى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارحيۆىندەگى 100-دەن استام مەملەكەتتىك اسا قۇپيا قۇجاتتارىمەن، تەرگەۋدىڭ سۇراق- جاۋاپتارىمەن، ايىپكەرلەردىڭ كورسەتىندىلەرىمەن، ايىپتاۋ قورىتىندىلارىمەن تانىسىپ شىعۋعا مۇمكىندىك الدى. 15 جىلدان استام ۋاقىت بويى عىلىمي ىزدەنىس جۇرگىزىپ، ايگىلى ۇشتىكتىڭ سوتىنداعى ايىپتاۋلاردىڭ جالعاندىعىن اشكەرەلەيتىن تىڭ دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىردى.

بارشاڭىزعا بەلگىلى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعىمەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. بۇگىندە مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جوبالىق كەڭسەسى، ەكى كىشى كوميسسياسى، 13 جۇمىس جانە 17-ايماقتىق توپتارى قۇرىلىپ، عالىمدارعا الىس- جاقىن شەتەلدەر مەن ەلىمىزدەگى ارحيۆتەردە جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات بەرىلىپ، كەڭ كولەمدە زەرتتەۋ شارالارى باستالىپ كەتتى. كوميسسيا ەلىمىزدەگى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىعىن انىقتاپ، سونىڭ نەگىزىندە جازىقسىز جاپا شەككەندەردى تولىق اقتاۋدى كوزدەيدى. وسى تۇرعىدان العاندا تۇرسىن جۇرتبايدىڭ جىلدار بويى جۇيەلى اتقارىپ كەلە جاتقان زەرتتەۋ جۇمىستارى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ مىندەتىمەن ۇندەس، ەكەۋى ءبىر وزەننىڭ ارناسىنداي دەسەك قاتەلەسپەيمىز. مەملەكەت باسشىسى تامىز ايىندا تۇرسىن جۇرتبايعا ءوزىنىڭ جۇرەكجاردى قۇتتىقتاۋىن جولدادى، بۇيىرسا تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى اياسىندا مەملەكەتتىك ماراپاتتىڭ دا كۋاگەرى بولامىز دەپ ويلايمىن»، - دەپ قورىتىندىلادى ق. كوشەربايەۆ.

سونىمەن بىرگە، سەنات دەپۋتاتى مۇرات باقتيار ۇلى ق ر پارلامەنتى سەناتىنىڭ ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆتىڭ قۇتتىقتاۋ ءسوزىن وقىپ بەردى.

«اسا قۇرمەتتى تۇرسىن قۇداگەلدى ۇلى، ءسىزدى 70 جاسقا تولعان مەرەيتويىڭىزبەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن. ءوزىڭىزدى قازاقتىڭ قابىرعالى قالامگەرى، ابايتانۋشى، الاشتانۋشى جانە ۇلتجاندى ازامات رەتىندە ەرەكشە قۇرمەتتەيمىز. ءسىزدىڭ ادەبيەت الەمىندەگى قادامىڭىز پوەزيامەن باستالىپ، تىرناقالدى تۋىندىلارىڭىز سول كەزدە- اق جوعارى باعاعا يە بولدى. ادەبيەتسۇيەر قاۋىمدى ەلىتىپ اكەتەتىن پروزالىق شىعارمالارىڭىزدىڭ دا شوقتىعى بيىك. ءومىردىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن سۋرەتتەيتىن «ءبىر ۋىس جۋسان»، «بولاشاقتىڭ بايتەرەگى»، «تۇيەشىنىڭ قىزى» سياقتى تۋىندىلارىڭىز بىردەن قالىڭ وقىرماننىڭ ولجاسىنا اينالدى. سودان بەرگى ۋاقىتتا قالامىڭىزدان تۋعان شىعارمالاردىڭ ءبارى قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىناسىنا قوسىلعان قۇندى دۇنيەلەردىڭ قاتارىنان ورىن الدى. ءسىزدىڭ وتاندىق پۋبليتسيستيكانى وركەندەتۋگە سىڭىرگەن ەڭبەگىڭىز دە ۇشان- تەڭىز. ۇلتتىق رۋحتى وياتۋ جولىنداعى تاباندىلىعىڭىزدىڭ ءجونى مۇلدەم بولەك. اباي مۇراسىنىڭ دارىپتەۋدىڭ جانە ۇلى ويشىلدىڭ وسيەتتەرىن حالىققا كەڭىنەن ءتۇسىندىرۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتە ءبىلدىڭىز. الاش ارىستارىنىڭ اماناتىنا ادالدىق تانىتىپ، ءبىرتۋار تۇلعالارىمىزدىڭ ءومىرىن زەرتتەۋگە بار كۇش- جىگەرىڭىزدى جۇمسادىڭىز. ۇزاق جىلدار بويى «وتىرار كىتاپحاناسىن» باسقارىپ، ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ، تاريحىمىز بەن رۋحانياتىمىزدىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە زور ۇلەس قوستىڭىز. قوعام ومىرىنە ەتەنە ارالاسىپ، قاشاندا ازاماتتىق جانە قالامگەرلىك ۇستانىمىڭىزدى ايقىن تانىتىپ كەلەسىز»، - دەيدى م. اشىمبايەۆ.

ءسوز سوڭىندا مۇرات باقتيار ۇلى ماۋلەن اشىمبايەۆتىڭ تۇرسىن جۇرتبايعا ارنايى بەرىپ جىبەرگەن شاپانىن جاپتى. سونداي- اق، تۇرسىن جۇرتباي سەمەي قالاسىنداعى ءاليحان بوكەيحان اتىنداعى قازاق يننوۆاتسيالىق گۋمانيتارلىق- زاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى اتاندى جانە سەمەيگە 70 جاس مەرەيتويىن تويلاۋعا شاقىرىلدى.

ق ر پرەزيدەنتىنىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى، الاشتانۋشى بەرىك ءۋالي دە مەرەيتويعا قاتىسىپ، جۇرەكجاردى لەبىزىن ءبىلدىردى.

«بۇگىندە ءبىز ءۇشىن «جۇرەك مايىن شام قىلعان» الاشتىڭ اياۋلى ازماتتارى بار. سولاردىڭ ەڭ بيىك تۇعىرىندا تۇرعانى، ءبىز جەتى بەل اسقان مەرەيلى تويىنا كەلىپ وتىرعان قازاقتىڭ ەرۋديت عالىمى، ۇستازىمىز - تۇرسىن جۇرتباي اعامىز. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا تۇلعالانعان بىرنەشە بۋىننىڭ تاريحي ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىنا، ادەبي تۇسىنىك پەن مەملەكەتشىلدىك تانىمنىڭ ورناۋىنا تۇرسىن اعامىزدىڭ اتقارعان ەڭبەگى مەن قوسقان ۇلەسى ورازان زور. عالىم ءۇشىن ەڭ باستى قاسيەتتەردىڭ ءبىرى - جانكەشتىلىك. عىلىمعا ادالدىق تا، پرينتسيپشىلدىك تە ءبارى وسىدان شىعادى. ستۋدەنت كەزىمىزدە تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ەكى تومدىق «دۋلىعا» جيناعىن جاستانا وقىعانىمىز ەسىمىزدە. سوناۋ تارعىتاي زامانىنان، ياعني قولا داۋىرىنەن بەرى تاريحتىڭ مۇناراسىنداي قاداۋ- قاداۋ تۇلعالاردى بەلگى ەتىپ، ۋاقىتتىڭ جەلىسىمەن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا قاراي تارتقان سول ەڭبەك ءبىزدىڭ ۇلتتىق «مەنىمىزدى» وياتسا، ودان كەيىن ءۇش تومدىق «ۇرانىم - الاش» سول سانامىزدى ۇشار بيىككە كوتەردى. ال اعامىزدىڭ «اباي تانۋ، «اۋەزوۆ تانۋ» تاراپىنداعى ۇلان- عايىر ەڭبەگى ءوز الدىنا ءبىر الەم. «قۇنانباي»، «قاليبەك قۋانىشبايەۆ» ەڭبەكتەرى دە كەيىنگى وسكىننىڭ قولىنان تۇسپەي وقىلىپ كەلە جاتقان سۇبەلى زەرتتەۋ، سۇيەكتى شىعارمالار ەكەنىن ۋاقىت ءوزى كورسەتتى»، - دەدى پرەزيدەنتتىڭ باسپا ءسوز حاتشىسى.

نۇر- سۇلتان قالاسىنىڭ التاي كولگىنوۆ تە مەرەيتويعا كەلىپ، عالىمنىڭ ۇلت ساناسىن جاڭعىرتۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقانىن ايتتى.

«ۇلت تاريحى مەن ادەبيەتى قوس قاناتى ىسپەتتەس بولعان تۇرسىن جۇرتبايدى ءبارى ۇلاعاتتى ۇستاز، سانالى عۇمىرىن وتاندىق عىلىمدى دامىتۋعا ارناعان ايتارى مول ازامات رەتىندە جاقسى بىلەدى، شەكسىز قۇرمەتتەيدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ۇلت ساناسىن جاڭعىرتۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسىپ كەلەسىز. ۇلى ابايدى، زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتى، وتكەن عاسىردا قازاقتى ۇلت رەتىندە جاڭا ساتىعا كوتەرگەن الاش قايراتكەرلەرىن تىڭعىلىقتى زەرتتەپ، كوپتەگەن قۇندى ەڭبەكتەر جازدىڭىز. كوپ جىلدار كوز مايىڭىزدى تاۋىسىپ، ارحيۆ اقتاردىڭىز، بۇرىن بىزگە ەيمالىم بولىپ كەلگەن تاريحي اقتاڭداقتاردى، قۇندى قۇجاتتاردى جارىققا شىعارىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدىڭىز. ءسىزدىڭ «دۋلىعا»، «كەتبۇعا»، «قۇنانباي»، «ۇرانىم الاش»، «الاش اقيىقتارى» سىندى ەڭبەكتەرىڭىز قازاق ادەبيەتى مەن تاريحى عىلىمىندا ەرەكشە باعالانادى جانە ءوز وقىمانىن تاپقان ايرىقشا تۋىندى سانالادى. قازاقتا «عالىمنىڭ حاتى، جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى» دەگەن ءتامسىل بار. كىتاپ بوپ قاپتالعان قۇندى ەڭبەكتەرىڭىز ءالى تالاي بۋىنعا رۋحاني ازىق بولارى ءسوزسىز»، - دەدى التاي كولگىنوۆ.

جيىندى قورىتىندىلاي كەلە، مەرەيتوي يەسى تۇرسىن جۇرتباي مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلگەن ىقىلاسقا العىس ايتتى.

«مۇمكىن 70-80 -جىلدارى شىرشا مەرەكەسىندەگى بالالارعا «بولاشاقتا مەملەكەتتى جازۋشىلاردىڭ بالالارى، سەندەر باسقاراسىڭدار، ويتكەنى قازاقشا بىلەسىڭدەر» دەگەنىندە پارتكوم تاراپىنان ەسكەرتۋ العانىمنان كەيىن، جاڭا عانا قۇتتىقتاعان ساعات دوسىمىزدىڭ ۇلى ماۋلەنگە قاراپ، مەملەكەتتىڭ باسىنا جازۋشىلاردىڭ بالالارى كەلگەنىن ايتقىم كەلەدى، ونىڭ ىشىندە قاسىم- جومارت تا بار. مەن مۇنى شىن جۇرەگىمنەن ماقتانىش ەتەمىن. سەبەبى جازۋشىلار - تاۋەلسىزدىك رۋحىنىڭ ساحابالارى، ال ساحابانىڭ ۇرپاعى قاشاندا رۋح- يمانىنا بەرىك دەگەن ءسوزىمدى مۇمكىن قاسىم- جومارت كەمەل ۇلى دا ەستىگەن بولار. وسى العاۋدىڭ اۋانىنان مەن سونى انىق سەزىنەمىن. ونىڭ اكەسىمەن 11 جىل بىرگە ىستەپ ەدىك. ەلىمنىڭ پرەزيدەنتى تاۋەلسىزدىككە باعىتتالعان ازدى- كوپتى ەڭبەكتەرىمدى ەلەپ جاتسا، وندا شىنىمەن دە «ەستيتىن مەملەكەت» بولعانىمىز»، - دەدى تۇرسىن جۇرتباي.

«وزىمە ايان ءبىر شىندىق، 7-سىنىپتان 70 كە كەلگەنىمشە قولىمنان قالام تۇسكەن جوق. «كاليام» ءسوزى قانداي ايان بولسا، قالامنىڭ ماعان، مەنىڭ قالامعا سونداي ادال قىزمەت ەتكەنىم دە ايان. مۇمكىن، جاڭىلىس جازعان، قاتە تۇجىرىم جاساعان، نە جەتكىزە الماعان، نە كوڭىل- كۇيىمە جەڭدىرگەن، نە يشارامەن، ەمەۋرىنمەن جەتكىزگەن كەزدەرىمىز بولعان شىعار، بولدى. ءبىراق 7-سىنىپتا الاش قايراتكەرى ءۇشىن مەكتەپتەن شىعارىپ جىبەرگەن ساتتەن باستاپ وسى ۋاقىتقا دەيىن جارىق كورگەن 76 كىتابىمنىڭ ىشىندە جالعاندىققا بارعان، وتىرىك قولپاشتاعان، شىننىڭ بەتىن بوياعان كەزىم بولعان جوق شىعار، ءسىرا. ونى ءوز ومىرىمدەگى ءبىر مەدەتىم رەتىندە سەزىنەمىن. ءوز باسىما كەلسەك، مەنى عالىم دەپ العاپ جاتسىزدار، راقمەت. ءبىراق مەن قالامدى قولعا العان سايىن ءوزىمدى تەك قانا جازۋشى رەتىندە سەزىنەمىن. بارلىق دۇنيەگە جازۋشىنىڭ كوزقاراسىمەن، جازۋشىنىڭ ار- وجدانىمەن، جازۋشىنىڭ كوركەم ويلاۋ جۇيەسىمەن قاراپ، جازۋشىعا قويىلاتىن قاتاڭ تالاپتى وزىمە دە قويامىن. ويتكەنى كوركەم شىندىقتى ابسوليۋتتى شىندىق دەپ ەسەپتەيمىن. ال دەرەكتەردى ءوزىمنىڭ پىكىرىمدى دالەلدەۋ ءۇشىن عانا پايدالانامىن. مۇمكىن عالىم- جازۋشى دەسەڭىزدەر، شىندىققا جاقىن شىعار»، - دەدى تۇرسىن جۇرتباي.

اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى


سوڭعى جاڭالىقتار