ەسىمى تاريحتا قالعان قازاقتىڭ كوشباسشى قىزدارى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ولار ءتۇرلى سالادا ابىرويلى ەڭبەك ەتتى.

ەل تاريحىندا پەداگوگيكا، مەديتسينا، اۋىل شارۋاشىلىعى، گەولوگيا سالالاردا جەمىستى ەڭبەك ەتكەن قىزدارىمىز جەتكىلىكتى.

بۇگىنگى ماتەريالىمىزدا قازاق ايەلدەرى اراسىنان شىككان تاۋ-كەن ءىسى سالاسىنداعى تۇڭعىش عىلىم دوكتورىنىڭ، قازاقستاندا ليتولوگيا مەن شوگىندى پايدالى قازىندىلار جونىندەگى عىلىم سالاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى قازاق قىزىنىڭ جانە تاعى باسقا ەلەۋلى ەڭبەگىمەن كوزگە تۇسكەن جانداردىڭ ءومىربايانى باياندالادى.

ءسادۋاقاسوۆا (بوكەيحانوۆا) ەليزاۆەتا ءاليحان قىزى

(1903- 1971)

دارىگەر- تەراپيەۆت، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى (1965)، پروفەسسور (1966). ومبى قالاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، ماسكەۋ قالاسىندا قايتىس بولعان. الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءا. بوكەيحانوۆتىڭ قىزى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى س. ءسادۋاقاسوۆتىڭ زايىبى. ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن (1927). 1928-31 -جىلدارى وسى ۋنيۆەرسيتەتتە اسپيرانت، 1931-41 -جىلدارى ك س ر و دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىندە وقۋ ورىندارى جونىندەگى اعا ينسپەكتور بولدى. 1941-45 -جىلدارى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىستى. 1945-48 -جىلدارى ك س ر و مەديتسينا عا- نىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي حاتشىسى، 1948- 59 -جىلدارى ك س ر و دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىندە مەديتسينالىق ستاتيستيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولدى. 1959 -جىلدان ءومىرىنىڭ اقىرىنا دەيىن الەۋمەتتىك گيگيەنا عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا ستاتيستيكالىق سانيتاريا ءبولىمىن باسقاردى. ءسادۋاقاسوۆانىڭ 50 دەن استام عىلىمي ەڭبەگى بار. ك س ر و- نىڭ قىزىل جۇلدىز، ەڭبەك قىزىل تۋ، 2-دارەجەلى وتان سوعىسى وردەندەرىمەن، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان.

مامانوۆا حاليدا ەسەنقۇل قىزى

(1918- 1977)

عالىم، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى (1967)، پروفەسسور (1969). الماتى وبلىسى اقسۋ اۋدانىندا دۇنيەگە كەلىپ، اقتوبە قالاسىندا قايتىس بولعان. اكەسى ەسەنقۇل قاجى مامانيا مەكتەبىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. مامانوۆا سول مەكتەپتە وقىعان العاشقى قازاق قىزدارىنىڭ ءبىرى. الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىن بىتىرگەن (1941). 1942- 46 -جىلدارى قىزىل ارميا قاتارىندا اسكەري دارىگەر بولىپ، مەديتسينالىق قىزمەتتىڭ كاپيتانى اتاعىن العان، 1946- 51 -جىلدارى الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىندا اسسيستەنت، 1951-54 -جىلدارى كاسىپوداقتار جۇيەسىندە قىزمەتكەر، 1959 -جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اقتوبە مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى م. وسپانوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەديتسينا اكادەمياسى) پاتولوگيا كافەدراسىنىڭ ء(وزى ۇيىمداستىرعان) مەڭگەرۋشىسى بولدى. نەگىزگى عىلىمي ەڭبەكتەرى پاتولوگيالىق، فيزيولوگيالىق ماسەلەلەرگە ارنالعان. مامانوۆا ءارتۇرلى اۋرۋ كەزىندە ورگانيزمدە تۋاتىن ارنايى ەمەس رەاكتسيالارعا سيپاتتاما بەردى. ك س ر و- نىڭ قىزىل جۇلدىز، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان.

تاجىبايەۆا پاتشايىم ءتاجىباي قىزى

(1920- 1991)

عالىم، گەولوگيا- مينەرالوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى (1960)، قازاقستان ع ا- نىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى (1967)، پروفەسسور (1975). قازىرگى تۇركىستان وبلىسى تولە بي اۋدانى قاراقيا اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، الماتى قالاسىندا قايتىس بولعان. قازاقستاندا ليتولوگيا مەن شوگىندى پايدالى قازىندىلار جونىندەگى عىلىم سالاسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. ورتا ازيا (قازىرگى تاشكەنت) مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن (1942). 1960

-جىلدان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ق. ساتبايەۆ اتىنداعى گەولوگيا عىلىمدارى ينستيتۋتىنىڭ ليتولوگيا سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقاردى. نەگىزگى عىلىمي ەڭبەكتەرى ورتالىق قازاقستاننىڭ شوگىندى جىنىستارى مەن كەنتاستارىن زەرتتەۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان. 80-نەن استام عىلىمي ەڭبەك جازعان. ك س ر و عا- نى ليتولوگيا كوميتەتى پلەنۋمىنىڭ مۇشەسى، قازاقستان عا- نىڭ جەر جانە الەم تۋرالى عىلىمدار ءبولىمى جانىنداعى شوگىندى جىنىستار كوميسسياسىنىڭ ءتورايىمى (1963)، سەديمەنتولوگتار (1966)، سازدى مينەرالدى زەرتتەۋ جونىندەگى حالىقارالىق اسسوتسياتسيالاردىڭ (1968)، جاپونيا عىلىمي قوعامىنىڭ (1971) مۇشەسى بولعان. حالىقارالىق گەولوگيا، سەديمەنتولوگيا كونگرەستەرىنە قاتىسىپ، بايانداما جاساعان. ەكى مارتە ك س ر و- نىڭ ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالعان.

قاڭلىبايەۆا جامال مۇساعالي قىزى

(1923- 1974)

عالىم، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى (1965)، پروفەسسور (1968)، قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى (1970). سەمەي قالاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، الماتى قالاسىندا قايتىس بولعان. قازاق ايەلدەرى اراسىنان شىققان تاۋ- كەن ءىسى سالاسىنداعى تۇڭعىش عىلىم دوكتورى. قازاقتىڭ تاۋ- كەن مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىن (قازىرگى ق. ي. ساتبايەۆ اتىنداعى قاز ۇ ت ۋ) بىتىرگەن (1946). 1946-74 -جىلدارى قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاۋ- كەن ءىسى ينستيتۋتىندا كىشى جانە اعا عىلىمي قىزمەتكەر، زەرتحانا مەڭگەرۋشىسى بولدى. نەگىزگى عىلىمي ەڭبەكتەرى جەر قاباتتارىندا شاحتا قازبالارىنىڭ اسەرىنەن پايدا بولاتىن جىلجۋ ۇردىستەرىن راديواكتيۆتى يزوتوپتار ءادىسىن قولدانۋ ارقىلى زەرتتەۋگە ارنالعان. ج. قاڭلىبايەۆا راديواكتيۆتى يزوتوپتاردىڭ كومەگىمەن بۇزىلعان تاۋ جىنىسىندا پايدا بولاتىن ۇردىستەردىڭ فيزيكاسىن زەرتتەۋدىڭ جاڭا ءادىسىن ۇسىندى. بۇل ەڭبەگى ءۇشىن ك س ر و حالىق شارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرى كورمەسىنىڭ 2-دارەجەلى ديپلومى بەرىلدى (1964). ونىڭ اۋقىمدى جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى تاۋ جىنىستارى ماسسيۆىنىڭ جىلجۋى ءۇردىسىن بولجاۋدىڭ جانە كومىر قاباتتارىن قازۋ بارىسىندا ءبىرقاتار ينجەنەرلىك ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ نەگىزى بولدى. ونىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرى قاراعاندى قالاسىندا شاحتا ۇستىندە قۇرىلىستار سالۋدا، قازۋ جۇيەلەرىنىڭ نەگىزگى پارامەترلەرىن انىقتاۋدا جانە بوس جىنىستاردا جۇرگىزىلەتىن شترەكتەردىڭ ورنىن بەلگىلەۋدە پايدالانىلدى. 7-سايلانعان قازك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولدى. ك س ر و- نىڭ «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنىمەن جانە بىرنەشە مەدالدارمەن ماراپاتتالعان.

ساتبايەۆا ءشامشيابانۋ قانىش قىزى

(1930- 2002)

ادەبيەت زەرتتەۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى (1971)، پروفەسسور (1988)، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى (1979)، ق ر حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ وزاتى (1980). پاۆلودار وبلىسى باياناۋىل اۋدانى ق. ساتبايەۆ اتىنداعى اۋىلدا دۇنيەگە كەلىپ، الماتى قالاسىندا قايتىس بولعان. قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن (1950). 1954-65 -جىلدارى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا، 1965 -جىلدان قازاقستان عا ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا اعا عىلىمي قىزمەتكەر، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. عىلىمي- زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ادەبيەت تاريحىنا، سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋ (كومپاراتيۆيستيكا) مەن ادەبيەتتەر بايلانىسىن زەرتتەۋگە ارنالعان. ش. ساتبايەۆا ەڭبەكتەرىندە الەمدىك سيۋجەتتەر، ينتەرماتىندەر، كوركەم اۋدارما، ادەبي ساپارناما سەكىلدى كومپاراتيۆيزم ماسەلەلەرى قامتىلعان.

ول «ورتا ازيا جانە قازاقستان ادەبيەتىنىڭ تاريحى» (1961) باسىلىمىندا قازاق ادەبيەتى ءبولىمىن ازىرلەۋگە قاتىستى، «قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلتارالىق بايلانىسى» (1970)، «ادەبيەتتەر دوستىعى» (1986) جيناقتارى مەن «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» 3-تومىن شىعارۋعا بەلسەنە اتسالىستى. «ХІХ -ХХ عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قازاق- ەۋروپا ادەبي بايلانىستارى» (1972)، «ادەبي بايلانىستار» (1974)، «قازاق ادەبيەتى مەن شىعىس» (1982)، مونوگرافيالارى جارىق كوردى.

ارىقوۆا ناعيما ىدىرىس قىزى

(1902- 1956)

قازاقستانداعى ايەلدەر قوزعالىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. الماتى قالاسىندا دۇنيەگە كەلىپ، سوندا قايتىس بولعان. 1918 -جىلى تاشكەنتتە پەداگوگيكالىق كۋرستى ءبىتىرىپ، سەمەي (1923) مەن ماسكەۋدە (1932) ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن. الماتى مەن سەمەي مەكتەپتەرىندە مۇعالىم (1919- 22)، رك(ب) پ سەمەي گۋبەرنيالىق كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى، قارقارالى ۋەزدىك كوميتەتىنىڭ ايەلدەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. ر ك(ب) پ قازاق ولكەلىك كوميتەتى ايەلدەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى (1925- 28)، ر ك ف س ر جوعارعى سوتى قازاق بولىمشەسىنىڭ ءتورايىمى (1929- 30)، ب ك(ب) پ باتىس قازاقستان وبكومىنىڭ مادەنيەت جانە ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، «ستالين جولى» («قازاقستان ايەلدەرى») جۋرنالىنىڭ رەداكتورى (1932-37)، قازاق ك س ر الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ حالكومى (1937-38) قىزمەتتەرىن اتقاردى.

كەيىن قازاقتىڭ مەملەكەتتىك باسپاسىندا رەداكتور، رەداكتسيا مەڭگەرۋشىسى بولدى. ارىقوۆا قازاق ايەلدەرىنىڭ تەڭدىگىن قورعاپ، ولاردىڭ ساۋاتىن اشۋ، مادەنيەتكە باۋلۋ ىسىنە ەلەۋلى ۇلەس قوستى. «وكىل ايەلدەر نە ىستەۋ كەرەك؟» (قىزىلوردا، 1927)، «قازاقستاندا ەڭبەكشى ايەلدەر ازاتتىعى» (قىزىلوردا، 1930)، ت. ب. كىتاپتاردىڭ اۆتورى.

جۋرناليست لاتيفا احمەتوۆا ءوزىنىڭ «ناعيما ارىقوۆا» دەگەن ماقالاسىندا ول تۋرالى مىناداي دەرەك بەرەدى: «ايەل تەڭدىگى» جۋرنالىنىڭ ءار بەتىن اشقان سايىن ناعيما ارىقوۆانىڭ ەسىمىن دە ءجيى كەزدەستىرەمىز. 1926 -جىلى ماسكەۋگە شىعىس ايەلدەرى اراسىندا جۇمىس ىستەۋشىلەردىڭ كەڭەسىنە قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ جۇمىسشى- شارۋا ايەلدەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ارىقوۆا بارعان ەدى. ول قازاقستان ايەلدەرىنىڭ اراسىندا جۇرگىزىپ وتىرعان جۇمىستىڭ تاجىريبەسىن، ءادىسىن ايتتى. ناعيما ارىقوۆانىڭ ءسوزىن زەر سالىپ تىڭداعان كلارا سەتكينا ۇلكەن ريزالىق ءبىلدىرىپ، «مىنا كۇنشىعىس ايەلدەرىنىڭ قوزعالا باستاۋى - قارا باسىن ادام قاتارىنا قوسقانى، بۇل تەڭدىك كۇنباتىس ايەلدەرىنە ۇلگى بولۋعا جارايدى»، - دەپ باعالادى. («ايەل تەڭدىگى»، 1926 -جىلى №12-13).

ناعيما ىدىرىس قىزى كوبىنەسە ايەلدەردىڭ ازات بولعانىن، ولارعا الەۋمەت قىزمەتىنە ەرىك بەرىلگەنىن ايتىپ، وقۋ- ونەرگە شاقىردى. پارتيا ساياساتىن ۋاعىزدادى.

«بىزدەردە مۇعالىم ايەلدەر جوق، دارىگەر دە سول سياقتى. الەۋمەتتىك قوعام مۇشەسى ايەلدەردەن كەڭەس شاقىرىلماق. قىزىلوردادا 50 ايەلدىڭ كىلەم توقيتىن ارتەلى اشىلدى. ايەلدەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاقستان جەتى جاسقا بولاشاققا جول سىزدى». («ايەل تەڭدىگى»، 1926 -جىل، №12, 13) ارىقوۆا كوبىنەسە جۋرنالدىڭ «پارتيا تىرشىلىگى»، «وكىل ايەلدەر جۋرنالىن قالاي وتكىزدىك»، «جالپى ءبولىم» دەگەن ايدارمەن بەرىلەتىن بولىمگە تۇراقتى تۇردە جازىپ تۇردى. «التى جىلداعى ايەل تەڭدىگى» («ايەل تەڭدىگى»، 1926 -جىل، №7-10)، «وكىل ايەلدەر ناۋقانى»، «كۇڭدىكتەن - تەڭدىككە»، «ايەلدەر اراسىنداعى جۇمىستىڭ جايى جانە كەلەشەكتەگى مىندەتتەر»، «قازاقستاندا ايەلدەر اراسىنداعى جۇمىس» تاعى باسقا ماقالالارىندا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى جاقسى اڭعارىلىپ تۇرادى. ناعيما ارىقوۆا شارۋاشىلىق ناۋقاندارىنا وراي كوپتەگەن پىكىرلەر ايتتى، الەۋمەتتىك ماڭىزدى ماسەلەلەر كوتەردى. ناعيما ارىقوۆا 1927-1932 -جىلدارى قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ، بۇكىل وداقتىق ورتالىق اتكارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولدى. 1920- 1931 -جىلدارى قازاق ك س ر جوعارعى سوتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ ىستەدى.

مۇندا دا ايەلدەر مەن بالالاردىڭ ومىرىنە بايلانىستى كوپتەگەن ماسەلەلەردى دۇرىس شەشىپ، ايەلدەر مۇددەسىن قورعادى. ارىقوۆا «وكىل ايەلدەر نە ىستەۋى كەرەك» دەگەن كىتاپ جازعان ەدى. ول كىتاپ «قازاقستان مەملەكەتتىك باسپاسىنان» شىققان بولاتىن. كىتاپتىڭ مۇقاباسىندا ايەلدەر قوزعالىسى تۋرالى 12 كىتاپتىڭ ءتىزىمى باسىلعان. كىتاپتىڭ سىرتقى كورىنىسى وتە ادەمى، انادايدان كوز تارتارلىق. اسىرەسە قازاق ايەلدەرىنىڭ ناقىشىنا كەلتىرە جاساعان ويۋ- ۇلگىلەرى. ايەلدەر تۋرالى جازىلعان كىتاپ ەكەنىن ايتپاي-اق بىلۋگە بولادى. «وكىل ايەلدەر نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن كىتاپشا قىسقاشا ءارتۇرلى تاقىرىپتاردى قامتيتىن 12 بولىمنەن تۇرادى.

ولار: 1. وكىل ايەلدەر جينالىسىنىڭ قۇرىلىسى؛ 2. وكىل ايەلدەر - ۇلگىلى ايەلدەر؛ 3. جينالىستارعا قالماي بارىپ تۇر؛ 4. تاپسىرعان جۇمىستى اتقار؛ 5. ساۋاتسىزدىعىڭدى جوي؛ 6. گازەت- جۋرنال تاراتۋعا كومەكتەس؛ 7. گازەت- جۋرنالعا ءتىلشى بول؛ 8. كەڭەس سايلاۋلارىنا ارالاس؛ 9. قوسشى ۇيىمىنا ارالاس؛ 10. سوت جۇمىسىن ۇيرەن؛ 11. دەنساۋلىق ساقتاۋدى ءبىل؛ 12. ءوزىڭدى- ءوزىڭ سىنا.

مىنە، كىتاپتىڭ وسى ون ەكى بولىمىندە ءبارى قىسقا عانا ءتۇسىندىرىلىپ وتكەن. كىتاپ سول ءبىر كەزدەگى ءومىر قاجەتىنە، ناۋقانعا جاۋاپ بەردى. قوعام جۇمىسىنا قاتىناسىن، ءوسىپ كەلە جاتقان شالا ساۋاتتى ايەلدەرگە بۇل كىتاپتىڭ جاردەمى ەرەكشە بولدى. ويتكەنى، كىتاپتاعى ون ەكى بولىمدەگى تاقىرىپتاردىڭ ءبارى دە قوعام قۇرىلىسىنا ناعىز كەرەكتى ماسەلەلەر ەدى. بۇل كىتاپ سوندىقتان ايەلدەرگە عانا ارنالىپ قويماي، كەڭەس جۇمىسىنداعى ازاماتتارعا دا سەپتىگىن تيگىزدى. سونداي- اق، «وكىل ايەلدەر نە ىستەۋ كەرەك» دەگەن كىتاپتىڭ ءبىر قۇندىلىعى ونىڭ ەكىنشى بەتىندە سول كەزدەگى ايەلدەر قوزعالىسىنا قاتىستى، قازاق تىلىندەگى كىتاپتار قالماي ءتىزىلىپ باسىلعان. «وكىل ايەلدەر نە ىستەۋ كەرەك» كىتاپشاسىن قولعا الىسىمەن، ارتتا قالعان قازاق قىزدارى ازاماتتارعا سەنىپ وتىرا بەرمەي، قاراڭعى باۋىرلارىنا، سىڭلىلەرىنە ۇلگى كورسەتىپ، جاڭا قوعامدى نىعايتۋعا اتسالىستى. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ناعيما ارىقوۆانىڭ ۇگىت- ناسيحات جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋىنىڭ ايتارلىقتاي ماڭىزى بولدى. كوپتەگەن جەردە ساۋاتسىزدىققا قارسى كۇرەستى.

ول تۋرالى سەمەي گۋبەرنيالىق «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ 1925 -جىلعى 24-ناۋرىزىنداعى سانىندا جولىمبەت ۇلىنىڭ «ايەلدەر اراسىنداعى ءىس» دەگەن قارقارالىدان جازعان ماقالاسىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا ناعيما ارىقوۆا كەلىپ، ايەلدەر ءبولىمىن اشقان. سودان ءساۋىر ايىنان باستاپ، ايەلدەر ءبولىمى ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ماقساتىمەن كوپ جۇمىس ىستەگەن، ەكى جارىم ايدىڭ ىشىندە كۋرستى 13 ايەل بىتىرگەن. بۇل كۋرستان كەيىن ايەلدەردىڭ تىلەكتەرى بويىنشا قايتادان بەس وقۋ كۋرسى اشىلىپتى. وقۋشىلاردىڭ سانى 15 بولعان.

ايەلدەر جالعىز وقۋمەن عانا شەكتەلمەي، ادەبيەت جۇمىستارىنا دا قاتىسادى. اندەر، ساۋىق كەشتەرى، دەكلاماتسيا ايتۋدى ۇيرەنەدى. ايەلدەر ءبولىمىنىڭ قاسىنان قىزىل وتاۋ بۇرىشى اشىلىپ، وندا گازەت، جۋرنال، كىتاپتار وقىپ، بىلىمدەرىن كوتەرگەن. قابىرعا گازەتى شىعارىلعان. ايەلدەرگە ارنالعان اسحانا اشىلعان. سونىمەن قاتار قىرعا ۇگىت- ناسيحات جۇرگىزۋگە ايەلدەر اراسىندا ىسىلعان تاجىريبەلى قىزمەتكەرلەردىڭ جوقتىعى، قاراجاتتىڭ جەتپەۋى سىنالادى. ساۋاتسىزدىقتى جويماي، وقۋ- اعارتۋ جۇمىسىن ءوز دارەجەسىنە كوتەرمەي، ەلدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ ءوسىپ- وركەندەۋى قيىن ەدى.

«كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مىندەتى، جاۋاپتى جۇمىستارىنىڭ ىشىندە ماڭىزى جاعىنان ءۇشىنشى ورىن العان حالىق اعارتۋ جۇمىسى قازاقستان سياقتى ءجۇز ادامىنا 10 ساۋاتتى ادام تابىلمايتىن ەلدە وقۋ- اعارتۋ ءبىرىنشى ورىن الاتىن جۇمىس دەۋ دە ءجون سياقتى»، - دەپ جازدى «ەڭبەكشى قازاق» (1926 -جىل، 31-قاڭتار). 1926 -جىلى 25-30-قاراشادا وتكەن ب ك(ب) پ قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ II پلەنۋمى ايەلدەر اراسىنداعى مادەني- اعارتۋ جۇمىستارىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىن بەلگىلەدى، ارنايى قاۋلى قابىلدادى. ونداعى نەگىزگى مىندەتتەر قالىڭ بۇقاراعا ءبىلىم بەرۋ، اعارتۋ، ءتورت جىلدىق مەكتەپتەر اشۋ، جەڭىل مەكتەپتەردى كوبەيتۋ شارالارى ەدى. بۇل ءۇشىن اسىرەسە قازاقستاندا مۇعالىم، فەلدشەر دايىنداۋ ەڭ ماڭىزدى ماسەلە دەپ قارالدى. ول ءۇشىن اۋىلداعى ءتورت جىلدىق مەكتەپتەردى كوبەيتۋمەن قاتار كوشپەلى مەكتەپ، مەرزىمدى مەكتەپ، جازدىق مەكتەپتەر اشۋ جاعدايلارى قاراستىرىلدى.

ايەلدەر ءۇشىن ساۋاتسىزدىقتى جوياتىن مەكتەپتەر، كوشپەلى، شالا كوشپەلى اۋىلداردا، قىستاقتاردا بالالار ءۇشىن باستاۋىش مەكتەپتەر اشۋ ۇيعارىلدى. اۋىلداعى جالشى بالالارىن ينتەرناتپەن، وقۋ قۇرالىمەن قامتاماسىز ەتۋ كوزدەلەدى. مۇنىڭ ءبارىن ورىنداۋعا كەرەكتى قارجى جاعى دا ەسكەرىلدى، «شىن بوستاندىق بۇل عانا ەمەس، وعان جەتۋ ءۇشىن وقى، كوزىڭدى اش، الەۋمەت جۇمىسىنا ارالاس»، - دەپ تۇيەدى ناعيما ارىقوۆا.

ءيا، ايەلدەر ءوز تاعدىرىنا وزدەرى قوجالىق ەتەتىن بولدى. ولار شارۋاشىلىققا عانا ەمەس، مەملەكەت جۇمىسىنا ارالاسا باستادى. ازەربايجان جەيران بەيراموۆا، تۇرىكمەن ەنە كۋلييەۆا، قىرعىز تۋرچين بەچەلوۆا، قازاق ناعيما ارىقوۆالار ەڭ العاشقى بەلسەندى كوشباسشىلار قاتارىنان ەدى. «ايەل ازاتتىعى» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن عانا ماسەلە شەشىلە سالمايدى. بۇل ماسەلە ايەلدەردىڭ ەڭبەگىن، ەكىنشى - تۇرمىسىن جوندەۋمەن ساباقتاس نارسە. ءۇشىنشى - ايەلدەردىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋ. شىنىندا ايەل ءۇي شارۋاشىلىعىندا عانا جەتىك ەمەس، ايەلدىڭ مال شارۋاشىلىعىنا دا، ديقانشىلىققا دا، قولونەر كاسىبىنە دە قاتىسى مول. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى ءجوندى ەسكەرىلمەي كەلەدى»، - دەيدى ناعيما ارىقوۆا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە 1928 -جىلى جاريالانعان ماقالاسىندا.

ول - «قازاقستان مەرەكەسى جانە قازاق ايەلدەرى»، «ەر جۇرەكتى يسپان ايەلدەرى فاشيزمگە قارسى كۇرەس مايدانىندا»، «كلارا سەتكين»، ت. ب. كۇردەلى ماقالالاردىڭ جانە «وكىل ايەلدەر نە ىستەۋ كەرەك»، «قازاقستاندا ەڭبەكشى ايەلدەر ازاتتىعى»، تاعى بىرنەشە كىتاپتاردىڭ اۆتورى. ن. ارىقوۆا سونداي- اق بىرنەشە كىتاپتار اۋدارعان. ناعيما ارىقوۆا جۇرەكتەن شىققان شەبەر سوزدەرىمەن، وتكىر قالامىمەن مايدانداعى ەرلىكتى، وندىرىستەگى تابىستى جازىپ، ەلدەگى ەرلەردى جىگەرلەندىرىپ، جەڭىسكە ءوز ۇلەسىن قوستى. ارداگەر قوعام قايراتكەرى، جۋرناليست ناعيما ارىقوۆا 1956 -جىلى دۇنيە سالدى.


شونانوۆا شاحزادا ارون قىزى

(1903-1938)

پەداگوگ- ادىسكەر، ⅩⅩ عاسىردىڭ 30-جىلدارىناداعى قازاق زيالىلارىنىڭ كورنەكتى وكىلى، ستاليندىك قۋعىن- سۇرگىن جىلدارىندا اتىلعان بىردەن- ءبىر قازاق قىزى. باتىس قازاقستان وبلىسى سىرىم اۋدانىندا دۇنيەگە كەلىپ، الماتى قالاسىندا قايتىس بولعان. شونانوۆانىڭ اكەسى ارون - بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، زاڭگەر، ب. قاراتايەۆتىڭ تۋعان ءىنىسى، وقىعان ادام بولعان. وسىعان بايلانىستى شىققان تەگى مەن الەۋمەتتىك جاعدايى شونانوۆانىڭ بولاشاق تاعدىرىنا كوپ قيىندىقتار كەلتىردى. ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (تاشكەنت) مەديتسينا فاكۋلتەتىنە (1920)، كەيىننەن الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىنا (1931) تۇسكەن شونانوۆاعا «تاپ جاۋىنىڭ قىزى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ەكەۋىندە دە وقۋدان شىعارىلادى.

العاشقى وقۋىنان شىعىپ قالعاننان كەيىن ول 1922- 26 -جىلدارى ورالدا گۋبەرنيلىق اتقارۋ كوميتەتىندە نۇسقاۋشى بولىپ قىزمەت ىستەدى. 1928 -جىلى قىزىلورداعا اۋىسىپ، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ مەكتەپكە دەيىنگى بالالار تاربيەسىنىڭ نۇسقاۋشىسى بولدى. 1931 -جىلى الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىنا تۇسكەنىمەن، قاتاڭ باقىلاۋدا بولىپ، ۇزدىكسىز اڭدۋ مەن قۋدالاۋعا ۇشىراعان شونانوۆا 1933 -جىلى اقىرى وقۋدى تاستادى.

بەلگىلى عالىم، قوعام قايراتكەرى، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇربانى تەلجان شونانوۆقا تۇرمىسقا شىققان ول پەداگوگيكالىق عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا جاۋاپتى حاتشى، ۇلتتىق مادەنيەت عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا عىلىمي قىزمەتكەر، باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپ ءبولىمىنىڭ عالىم- حاتشىسى، كەيىننەن ادىسكەر- كەڭەسشى بولىپ قىزمەت اتقاردى. 1936 -جىلى قىزمەتتەن ەرىكسىز بوساعان شونانوۆا قازمۋ- دىڭ (كازىرگى قازۇۋ) بيولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى. ءبىراق ونى اياقتاي المادى. 1937 -جىلى قيسىنسىز جالا جابىلىپ، «حالىق جاۋى» اتانعان شونانوۆا ساياسي قۋعىن- سۇرگىننىڭ قۇربانى بولدى.

ەرماعامبەتوۆا شەكەر

(1903-1986)

مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. كىزىلورا وبلىسى جالاعاش اۋدانىندا دۇنيەگە كەلىپ، الماتى قالاسىندا قايتىس بولعان. كەڭەس پارتيا مەكتەبىن (1932)، جوعارى كوممۋنيستىك اۋىل شارۋاشىلىعى مەكتەبىن بىتىرگەن. ەڭبەك جولىن 1928 -جىلى قىزىلوردادا ينسپەكتور بولىپ باستاعان. 1938 -جىلعا دەيىن ورتالىق قازاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىندە ايەلدەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قازالى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى، جاڭاقورعان اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى بولىپ ىستەدى. 1938 جانە 1955 -جىلى قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات بولىپ سايلانىپ، قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەس ءتورالقاسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى (1938- 55) بولدى. 1955-59 -جىلدارى قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىندا ماراپاتتاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقاردى. ك س ر و- نىڭ ەڭبەك قىزىل تۋ، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان.

* * *

ش. ەرماعامبەتوۆا - كوپتەگەن باسشى قىزمەتتەردە ىستەپ، ەڭبەگىمەن ەلىنە تانىلعان اياۋلى اپالارىمىزدىڭ ءبىرى. سوناۋ قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قارماقشى اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن شەكەر ون توعىز جاسىنان اۋىل بەلسەندىسى اتانادى.

ول اۋدانداعى مال شارۋاشىلىعى قوعامىنىڭ نۇسقاۋشىسى بولىپ بىرنەشە جىل قىزمەت ىستەيدى. ودان ءبىلىمىن كوتەرۋ ءۇشىن قىزىلوردا قالاسىنداعى ولكەلىك كەڭەس- پارتيا مەكتەبىندە ەكى جىل وقيدى. بۇدان كەيىن نۇرا اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى قىزمەتىنە جوعارىلاتىلادى. قاي جۇمىستا ىستەسىن، شەكەر ەرماعامبەتوۆا ۇنەمى ىسكەرلىك تانىتىپ، ەڭبەك ەتتى. بەلسەندى جەتەكشى رەتىندە تانىلعان شەكەرگە وبلىس باسشىلارى شەشۋشى، جاۋاپتى جۇمىستاردى تاپسىرىپ وتىردى.

ول 1933 -جىلى اقمولاداعى جوعارى پارتيا مەكتەبىنە وقۋعا جىبەرىلەدى. ونى بىتىرگەن سوڭ شەكەر ەرماعامبەت قىزى شىمكەنت وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ايەلدەرمەن جۇمىس ىستەۋ سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل قىزمەتتە ءۇش جىل ىستەپ، 1938 -جىلى جاڭاقورعان اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانادى. ۇستامدى، ءادىل، بەلسەندى قىزمەتكەردىڭ بۇدان كەيىنگى ءومىرى قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىمەن تىعىز بايلانىستى. ول وسى ءتورالقا ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارلىعى قىزمەتىنە جوعارىلاتىلدى. بۇل قىزمەتتە شەكەر ەرماعامبەت قىزى 1955 -جىلعا دەيىن ىستەدى.

ال 1955 -جىلدان 1959 -جىلعا دەيىن ناگرادا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە اۋىسادى. شەكەر ەرماعامبەت قىزىنىڭ سوعىس جىلدارىندا تىلداعى ايەل- انالار، قارتتار اراسىندا اتقارعان ەڭبەگى وراسان. ول - رەسپۋبليكا ەڭبەككەرلەرى مەن قازاق حالقىنىڭ اتىنان 22 ۆاگونعا تيەلگەن ۇلكەن كەرۋەندى باستاپ، وت پەن وق جاۋعان مايدان دالاسىنا بارىپ قايتقان قايسار جان. قازاقستاندىقتار رەسپۋبليكا ديقاندارى مەن مالشىلارىنىڭ، كومىرلى قاراعاندى شاحتەرلەرىنىڭ، لەنينوگوردىڭ، قارساقپايدىڭ، جەزقازعاننىڭ، دوسسوردىڭ كەنشىلەرىنىڭ، قورعانىس زاۋىتتارى وزاتتارىنىڭ ەرلىك ىستەرىن، ولاردىڭ جاۋدى جەڭۋگە جان اياماي ەڭبەك ەتىپ جاتقانىن ايتىپ بەردى.

ءسويتىپ، مايدان شەبىنە بارعان دەلەگاتسيا مۇشەلەرىنىڭ داڭقتى ديۆيزيانىڭ جاۋىنگەرىمەن قوشتاسار كۇنى دە جەتتى. ديۆيزيانىڭ قاھارمان كولباسشىسىنا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ، رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ جانە قازاق ك س ر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ارناۋلى حاتى تاپسىرىلدى. قوشتاسۋ سالتاناتىندا ديۆيزيانىڭ ەر جۇرەك 100 جاۋىنگەرى قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالدى.

جاۋىنگەرلەر وكىمەت باسشىلارىنا ىستىق سالەمىن جەتكىزۋدى امانات ەتتى. ەلگە ورالعان سوڭ، شەكەر ەرماعامبەت قىزى ءار ديۆيزياداعى جاۋىنگەرلەردىڭ ۇيىنە جەكە- جەكە حات جازىپ، ولاردىڭ مايدان شەبىندە جاۋدان كەگىن الىپ جاتقاندىعى جونىندە حابارلاپ، وتباسىلارىن، اتا- اناسىن، باۋىرلارىن قۋانتتى.

بىرنەشە رەت ەفيرگە شىعىپ، راديو ارقىلى سويلەپ، جاۋىنگەرلەردىڭ ىستىق سالەمىن حالقىنا جەتكىزىپ، جۇرتتىڭ جۇرەگىن جىلىتار سوزدەر ايتىپ، تىلداعىلارعا «جەڭىس كۇنى تاياۋ، ءبىز جەڭەمىز! جەرلەستەر سەرتى سولاي» دەگەن ازاماتتىق سوزدەرىمەن قۇلشىندىرا تۇسكەن. بۇل تۋرالى رزا قۋناقوۆا «العاشقى قارلىعاشتار» كىتابىندا مالىمدەيدى.

نۇرتازينا رافيقا بەكەن قىزى

(1921-2013)

پەداگوگ- ادىستەمەشى، عالىم، قازاق ك س ر- ىنە ەڭبەك سىڭىرگەن مۇعالىم (1966)، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى (1968)، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى (1974). پاۆلودار وبلىسى پاۆلودار اۋدانى 6-اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، الماتى قالاسىندا قايتىس بولعان. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ (قازىرگى قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى) فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن (1951).1951-71 -جىلدارى الماتىداعى №12-قازاق ورتا مەكتەبىندە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مۇعالىمى، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1971 -جىلدان سول مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولدى. 1972 -جىلى رەسپۋبليكالىق پەداگوگيكالىق قوعامنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى. نۇرتازينا – 40 تان استام عىلىمي ادىستەمەلىك ەڭبەكتىڭ (ورىس تىلىندە) اۆتورى، ول قازاق مەكتەپتەرىندەگى ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىن وقىتۋ باعدارلاماسىن ازىرلەۋگە قاتىستى. ك س ر و- نىڭ لەنين (1968)، «قۇرمەت بەلگىسى» (1966) وردەندەرىمەن، بىرنەشە مەدالدارمەن ماراپاتتالعان.

تامشىبايەۆا زىليحا

(1936- 2010)

اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىن ۇيىمداستىرۋدا اتى شىققان قازاق قىزى، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى. تالدىقورعان وبلىسى گۆارديا (قازىرگى كەربۇلاق) اۋدانىندا دۇنيەگە كەلىپ، الماتى وبلىسى كوكسۋ اۋدانى ەڭبەكشى اۋىلىندا قايتىس بولعان. ءار سالادا اتى شىققان قازاق قىزدارى از ەمەس. سولاردىڭ ىشىندە جارىق جۇلدىزداردىڭ ءبىرى - زىليحا تامشىبايەۆا. اكەسى جانبولات - قاراپايىم شارۋا، العاشقى ۇجىمشارشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. ول ارابشا حات تانيتىن، ءوز بەتىنشە كىتاپ وقيتىن، كوزى اشىق، زەرەك ادام ەكەن. جازۋعا عانا ەمەس، ەسەپكە دە جۇيرىك جىگىت جيىرماسىنشى جىلدارى يبراگيم اتتى ساۋداگەرگە جالدانىپ جۇمىس ىستەگەن. جانبولات وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا دۇنيەگە كەلگەن جالعىز قىزىن ايالاپ ماپەلەپ وسىرەدى. جۇبايى ءبيبىش دۇنيەدەن ەرتە قايتسا دا، بار پەيىلى، مەيىرى زىليحا توڭىرەگىندە ەدى. سوعان وراي قىزى دا ەركەلىكتى ەرتە ۇمىتىپ، كىشكەنتايىنان ەڭبەكقور بولىپ ءوستى. بۇلاردىڭ اتامەكەنى - ابىلاي ۇرپاعى تەزەك تورەنىڭ جايلاۋى بولعان اتاقتى التىنەمەل اسۋى. اۋىل شەتىنەن تۇلكىلى تاۋىنىڭ قىراتتارى باستالادى. قىسى جۇمساق، جازى مامىراجاي القاپتا كەزىندە قازاقتىڭ جارىق جۇلدىزى شوقان ءۋاليحانوۆ از ۋاقىت تۇرىپ، اۋرۋدان قايتىس بولعان.

قازىر سۇيەگى سول جەردە. ۇلى ادامنىڭ باسقان توپىراعىندا تۋىپ- ءوسۋى كىمدى دە بولسا تەبىرەنتپەي قويمايدى. زىليحا جانبولات قىزى وسىناۋ سارقىراعان سۋلارى بار، جازدا كوك شالعىننان كوز تۇناتىن، جۇپار ءيىسى اڭقىعان جەردە تۋعانىن ماقتان ەتسە دە، ەرتە كورگەن جوقشىلىقتى دا ەستەن شىعارعان ەمەس. اناسى بيبىشتەن جاستاي ايىرىلعان جەتىمشىلىگىن، سوعىس جىلدارىنداعى اشارشىلىق تۇرمىستى بىلاي قويعاندا، ينستيتۋتقا وقۋعا باراردا جول قاراجاتىنا ءبىر بۇزاۋدىڭ زورعا تابىلعانىن ۇمىتار ما...

اقىرىندا ينستيتۋتقا ءتۇسۋدىڭ ورايى كەلمەدى. ۇجىمشار باستىعى اۋىلعا قايتقان كورىكتى، شيراق قىزعا وقۋ بولمەسىن جانداندىرۋدى تاپسىرعان ەدى. ءار اۋىلدا سول جىلدارى «يزباچيتالنايا» دەپ اتالاتىن وقۋ بولىمدەرى ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان. بۇرىن كۇندىز كەيدە اشىلىپ، كوبىنەسە جابىق تۇراتىن، تۇندە جاناتىن شامى جوق وقۋ بولمەسى زىليحا قولعا العان سوڭ جاندانا باستادى. ول اۋەلى ءۇي ءىشىن قوقىستان تازارتىپ، توبە، قابىرعالارىن اكتەپ، تەرەزەلەرىن جۋعان سوڭ ءىشى كەڭەيىپ، ءوڭى كىرىپ، اجارلانا باستاعان.

قولداعى بار كىتاپ ءبىر ۇستەلدىڭ ۇستىنە جايۋدان ارتىلعان جوق. ۇيىنەن ەكى ورىندىق اكەلىپ، مۇنداعى ءۇش ورىندىققا قوسقاندا بولمە ءىشى از دا بولسا وقۋ ۇيىنە ۇقساي باستاعان. كوپ ۇزاماي جاڭا كىتاپتار ساتىپ الۋعا ۇجىمشاردان از- كەم قاراجات بولدىرۋگە دە كۇش سالدى. ەلۋىنشى جىلدارى اۋىلدا كلۋب جۇمىس ىستەمەيدى، كينو كورسەتۋ وتە سيرەك، تەلەديدار اتىمەن جوق. وقۋ ۇيىنە جاستاردى جيناي باستاعان زىليحا كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىن ۇيىمداستىرماق بولدى. ءبىراق بىردە- ءبىر مۋزىكا اسپابى جوق، سوندىقتان ول دراما ۇيىرمەسىن قولعا العان.

وقۋ ۇيىندە ەلەكتر جارىعى جوق، بىرەۋ شام، بىرەۋ تەزەك اكەلىپ جاعىپ، قىستاي ءبىر اكتىلى پەسالار دايىندادى. ساحنا - مەكتەپتىڭ ۇزىن ءدالىزى، تورىنە بىرنەشە ۇستەلدى بىرىكتىرىپ قويىپ، سونىڭ ۇستىندە ويىن كورسەتەتىن. اۋىل ادامدارى تايلى- تاياعىمەن كەلىپ، ەدەنگە مالداس قۇرىپ وتىرا كەتۋشى ەدى. اۋىلدا بۇدان باسقا قىزىق جوق. سودان جاستاردىڭ ۇيتقىسى بولىپ جۇرگەن زىليحا ءبىر جىل وتپەي باستاۋىش كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىلىعىنا سايلاندى. ول ەندى جاستاردى ەڭبەك ەتۋگە تارتا باستاعان.

زىليحانىڭ ۇيىمداستىرعىشتىق قابىلەتىن بايقاپ، باستىقتار ەڭ اقساپ تۇرعان شارۋاشىلىق - سيىر فەرماسىنا بارۋىن وتىنەدى. ول وزىمەن بىرگە توعىز قىزدى ەرتىپ، ساۋىنشىلار بريگاداسىن ۇيىمداستىرعان- دى. جاڭا كەلگەن ون قىز جۇمىستى سىرتى سىلانباعان، قابىرعا- توبەلەرى اڭعال- ساڭعال، ەڭسەسى تومەن، ءىشى ساسىق «بازانى» تارتىپكە كەلتىرۋدەن باستادى. جاتقان جەرى تازارىپ، كۇتىمى تۇزەلگەن، مەزگىلىندە ساۋىلاتىن سيىرلار دىڭ ءسۇتى دە مولايا ءتۇستى. بۇرىن شىعىندى كوپ بەرەتىن فەرما بىرتە- بىرتە ۇجىمشارعا پايدا كەلتىرە باستادى.

بۇل تۋرالى گازەتتەر جازىپ، ەلگە تانىلعان تۇستا اۋىلعا قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ايتۋلى قايراتكەرلەرى قانابەك بايسەيىتوۆ پەن قۋاندىق شاڭعىتبايەۆ كەلگەن- ءدى. سودان ەكى مايتالمان بىرىگىپ، «بەۋ، قىزدار- اي» اتتى كومەديانى دۇنيەگە كەلتىردى. كۇللى قازاقستانعا تارالعان سول كومەدياداعى باستى كەيىپكەر ايسۇلۋ - زىليحا بەينەسى ەكەنىن بىرەۋ بىلسە دە بىرەۋ بىلمەيدى. كوپ ۇزاماي جيىرماعا تولماعان زىليحا فەرما مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالدى.

سەنىپ تاپسىرعان جۇمىسقا قۇلشىنا كىرىسەتىن ادەتى بويىنشا ول ساۋىن سيىرلار ءۇشىن جاڭا بازا سالدىرتىپ، ساۋىنشىلاردى ساسىق قورادان قۇتقاردى. ەڭسەلى جاڭا ۇيگە كوشكەندى مال دا ۇناتادى ەكەن، شۇرايلى جەرگە كەنەلىپ، تەز قوندانا باستادى. 640 سيىردىڭ ءسۇتى دە مولايا ءتۇستى. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ- ءبىلىپ وتىرعان شوقان اۋىلىنىڭ ادامدارى ونى 1959 -جىلى قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات ەتىپ سايلادى. جيىرما ۇشتەگى قىز بالا ءۇشىن بۇل زور ابىروي ەدى. ماڭدايى اشىلعالى تۇرعان زىليحاعا العاش اقىل بەرگەن وزىنە ۇستاز تۇتاتىن، كەيىن قوعام قايراتكەرى بولعان بيجامال رامازانوۆا ەدى.

ول: «كەلەشەگىڭ بار، وقىپ، جوعارى ءبىلىم ال»، - دەدى. بۇل كەزدە تۇرمىس قۇرىپ، جانۇيا بولعان، ءارى جۇمىسباستى بولىپ جۇرگەنىنە قاراماي، زووتەحنيكالىق- مالدارىگەرلىك ينستيتۋتقا وقۋعا ءتۇستى. كوپ ۇزاماي، ۇجىمشار مۇشەلەرى ونى كۇتپەگەن جەردەن ۇجىمشار باستىعى ەتىپ سايلادى. قانشا جۇرەكسىنگەنمەن، جاستاردى ەڭبەككە جۇمىلدىرۋ تاجىريبەسىنەن وتكەن ول تاۋەكەلگە بەل بۋعان. شارۋاشىلىقتىڭ دا تاسى ورگە دومالاي باستاعاندا قازاقستان كومسومولىنىڭ ХІ ، ⅩⅢ سەزدەرىنە، ب ك ل ج و- نىڭ IX سەزىنە دەلەگات بولىپ بارعانى توبەسىن كوككە جەتكىزگەندەي ەدى. بۇدان كەيىن سوكپ XXIV سەزىنە دەلەگات بولىپ قاتىسىپ، قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنە ەكى مارتە دەپۋتات بولىپ سايلاندى. قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانۋى ونىڭ ابىروي- اتاعىن ءتىپتى اسپانداتىپ جىبەردى. مۇنىڭ ءبارى الدەكىمنىڭ سۇيەمەلدەۋى ەمەس، ءوزىنىڭ اق ادال ەڭبەگى ارقاسىندا ەكەنىن سەزسە دە اسقاقتاعان جوق، بۇرىنعى قاراپايىم قالپىن ساقتاي ءبىلدى، شارۋاشىلىقتاعى جىگەرلى ەڭبەگىنەن جاڭىلعان جوق. سوندىقتان شىعار، ول 1968 -جىلى كيروۆ اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە جوعارىلاتىلدى.

ءتورت بالانىڭ اناسى بولا تۇرا سونشاما قوعامدىق، شارۋاشىلىق جۇمىستارىن اتقارۋىنا، ينستيتۋتتا سىرتتاي وقىپ، مال مامانى ديپلومىن الۋىنا اكەسى قوسقان قوساعى توقسانباي كومەكتەستى. تامشىباي ۇلى جانبولات، سودان كەيىن، ارينە، «ءبىر جىلعا جەتەر- جەتپەستەن اۋدان باسشىلارى: «زىليحا، سەن بۇل جەردە اۋدانداعى ءوزىڭسىز ماسەلە شەتەيتىن باستىقتاردىڭ ءبىرىسىڭ، وداندا ارتتا قالعان ءبىر شارۋاشىلىقتى قولعا الىپ، كوتەرىپ جىبەرسەڭ قايتەدى؟ بەدەلىڭ بار، ۇكىمەت پەن پارتيا اتاق- ابىرويىندى ءبىراز كوتەردى، ەندى بىزگە ناقتىلى ءىسىڭ كەرەك بولىپ تۇر»، - دەگەندە ول ءبىراز ويلانىپ-تولعانعان.

اۋدانداعى ەڭ ارتتا قالعان شارۋاشىلىقتى كوتەرۋ قولىنان كەلە مە؟ جوقتان بار جاساۋ وڭاي ما؟ ءبىراق ەل، حالىق سەنىپ وتىر. وسىنداي جاس شاعىندا، قاجىر- قايراتىنىڭ قايتپاعان كەزىندە قيمىلداپ قالماۋىنىڭ قيسىنى كەلە مە؟ ول تاۋەكەلگە بەل بۋدى. اۋدانداعى ەڭ ارتتا قالعان شارۋاشىلىق «ەڭبەكشى» كەڭشارىندا از ۋاقىت پارتورگ، ىلە- شالا ديرەكتور بولىپ قىزمەت ىستەي باستادى. بۇل شارۋاشىلىقتاعى نەگىزگى سالا - قىزىلشا، سودان كەيىن ەگىن، مال.

مال مامانى زىليحا تەحنيكالىق داقىل قىزىلشانى ەگىپ- باپتاۋدىڭ تالاي تاسىلدەرىن جۇرە ۇيرەندى. اگرونوم بولات توقسانبايەۆ دەگەن جىگىتپەن اقىل قوسا وتىرىپ، بيتاي تاتەنوۆا، زاكاريا سەيىتوۆا سياقتى قىزىلشا ءوسىرۋ شەبەرلەرىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ، قاريالاردىڭ كەڭەسىن تىڭداي جۇرە جاڭا ديرەكتور ءونىم سالماعىن بۇرىنعى 170-180 سەنتنەردەن اسىرىپ، ءار گەكتار بويىنشا 600 سەنتنەرگە دەيىن ءونىم العانى ءۇشىن سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاندى.

جوعارىدا اتالعان ەكى اپايى دا كەۋدەسىنە التىن جۇلدىز قادادى. قىزىلشادان تۇسكەن تابىس كەڭشار قاراجاتىنىڭ 97 پايىزىن قۇراعان سوڭ- اق شارۋا ورگە باستى. كەڭشار تابىسى تاسي باستاعاندا زىليحانىڭ ەڭ ءبىرىنشى ويلاعانى ەڭبەكشى ەلدىڭ تۇرمىس- مادەنيەتىن تۇزەۋ.

«ەڭبەكشىنىڭ» ورتالىعىندا اق شاڭقان شاتىرلى ۇيلەر بوي كوتەرىپ، كوشەلەرگە اسفالت توسەلدى. «ەڭبەكتىدە» تۇرعىزىلعان مادەنيەت سارايى - وسى ايماقتاعى ەڭ ءزاۋلىم عيمارات سانالادى. بۇل اۋىلدى زىليحا وتىز جىل بويى تابا اۋدارماي باسقاردى. زىليحا كەڭشار مۇلكىن تالان- تاراجعا تۇسىرمەدى، تىرشىلىك ءوز قالپىمەن جۇرە بەردى. ەڭكەيگەن كارىسىنە - ەڭبەكتەگەن جاسىنا دەيىن بىلەتىن اۋىلدا ەشبىر شاڭىراق شايقالمادى، ءارقايسىسى شارۋاشىلىق باسشىسىنىڭ نازارىندا بولدى. سول كۇندە اۋىل اناسىنا اينالعان زىليحا تامشىبايەۆانى قادىرلەمەيتىن، قۇرمەتتەمەيتىن ادام كەمدە- كەم ەدى.

EL. KZ

سوڭعى جاڭالىقتار